“Зууны мэдээ” сонин салбар, салбарын тэргүүлэгчид, шинийг санаачлагдыг “Leaderships forum” буландаа урьж, Монгол Улсын хөгжлийн гарц, боломжийн талаар ярилцаж, тэдний сонирхолтой шийдэл, санаануудыг уншигчидадаа хүргэдэг билээ. Энэ удаад ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний ажилтан Э.Энхбадрахыг урилаа.
Судалгааны бүтээлүүд гурван зууныг дамнан гарч байна
Дэлхийн олон хэлийг гарал үүслийн талаас нь ангилан хуваах ерөнхий онолд тулгуурлан, түрэг, монгол, манж-түнгүс хэлийг нэг хэлнээс салбарлан гарсан гэж үздэг. Эдгээр хэлтнүүд Алтайн уулс орчмоор нутаглаж байсныг нь үндэс болгон “Алтай хэлнүүд” хэмээн нэрлэж, судалгааны олон бүтээл гарсан. Гэвч энэ онолыг эсэргүүцэх хүмүүс нэг хэлнээс салбарлан гараагүй, хэв шинжийн хувьд ижил төстэй гэж үзэх нь бий. Алтай хэлний онолыг зөвшөөрөгч, үл зөвшөөрөгчдийн аль аль нь дээрх угсаатнуудын хэлэнд буй нийтлэг зүйлийг дуу нэгтэйгээр хүлээн зөвшөөрдөг. Алтай хэл шинжлэлийн судалгаа үүссэн цагаасаа хэлний тодорхой түвшин, авиа зүй, үг зүй, үгийн сан, өгүүлбэр зүй гээд өргөн хүрээг хамарсан бүтээлүүд гарчээ. Түүнчлэн тус хэлний бүлгийг солонгос, япон хэлээр өргөжүүлэн, макро-алтай хэл хэмээх ойлголтыг Г.И.Рамстедт тэргүүтэй эрдэмтэд гарган тавьж, чамгүй бүтээлийг туурвисан бөгөөд түрэг, монгол, манж-түнгүс хэлний хүрээнд судлах чиглэлийг микро-алтай хэлний онол хэмээн нэрлэдэг. Хэл шинжлэлийн энэхүү сонирхолтой салбар XX зууны эхээс дунд үе хүртэл эрчимтэй хөгжсөн. Ингэхдээ бүтээл туурвиж байсан өрнө дахин, тэр дундаа Оросын голдуу эрдэмтдийн нуруун дээр явж ирсэн. Тус салбарт үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан эрдэмтэд тус онолыг хүлээн зөвшөөрсөн нэгэн бүлэг, эс хүлээн зөвшөөрсөн бүлэгт хуваагдсанаар алтаист хийгээд антиалтаистууд гэсэн хоёр дэг сургууль бий болсон гэдэг. Гэсэн хэдий ч аль аль чиглэлийнхэн нь “алтай хэлнүүд” гэх нэр томьёоноос татгалзсангүй. Тиймээс ч энэ чиглэлийн судалгааны бүтээлүүд гурван зууныг дамнан тасралтгүй гарсаар байгаа билээ.
Түрэг, монгол хэлний баримтад тулгуурлан үргэлжилнэ
Блиц:
Боловсрол:
2012 он: МУИС-ийн Монгол хэл соёлын сургуулийг Монгол хэл, уран зохиол судлаач мэргэжлээр бакалавр
2014 он: Шинэ иргэншил дээд сургуульд Монгол судлалын магистрын зэрэг хамгаалсан.
2016 он: ОХУ-ийн Казанийн Их Сургуулийн Хэлний бэлтгэлийн сургуулийг төгссөн.
2016-2019 он: ОХУ-ын Новосибирскийн Их Сургуулийн Хүмүүнлэгийн институтийн Хэл шинжлэл, утга зохиолын аспирантурт суралцсан.
Ажилласан байдал:
2012 онд: МУИС-ийн Монгол судлалын хүрээлэн, МУИС пресс хэвлэлийн газрын ажилтан.
2017-2019 онд: ОХУ-ын Новосибирскийн Их Сургуулийн Хүмүүнлэгийн ухааны лабораторийн эрдэм шинжилгээний ажилтан
2012 оноос: ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний ажилтан
Бүтээлийн тойм байдал: Эрдэм шинжилгээний хамтын таван бүтээлд зохиогчоор ажиллаж, дотоодын болон олон улсын эрдэм шинжилгээний сэтгүүлд 40 өгүүлэл хэвлүүлсэн. Олон улсын болон дотоодын эрдэм шинжилгээний хуралд 40 гаруй илтгэл хэлэлцүүлсэн байна.
Алтай хэл шинжлэлийн өнөөг хүртэлх судалгааны үр дүнгүүдээс үзвэл тус онолыг баталж чадах, эс чадах байсан ялгаагүй, гол түлхүүр болох тулгуур хоёр хэл нь түрэг хийгээд монгол хэл болох нь тодорхой болсон. Солонгос, Япон хэлийг хамруулсан макро-алтай хэлний онол төдий л хол явахгүй нь тодорхой болсон.
Эдгээр хэлийг монгол, түрэг хэлний тодорхой элементүүдтэй харьцуулан зэрэгцүүлж судлах ажил улам дэлгэрсээр байгаа нь сайшаалтай. Манж-түнгүс хэлний монгол, түрэг хэлтэй нийтлэг гэгдэх элементүүдийн дийлэнх нь монгол хэлний нөлөөгөөр тайлбарлагдах болсон. Мөн алтайн ерөнхий онолд нөлөөлөхүйц баримт өнөөг хүртэл манж-түнгүс хэлний хөрсөн дээр хангалттай хэргэжсэнгүй. Учир нь алтай хэл шинжлэлийн цаашдын чиг хандлага түрэг, монгол хэлний баримтад тулгуурлан үргэлжилнэ. Энэ нь тус салбарын үндсэн баримжаа болно гэдэгт итгэж байна. Алтай хэл шинжлэл хөгжих нэгэн таатай суурь бол эртний түрэгийн орхон (руни) бичгийг тайлан уншсан явдал. Гол төлөв Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээс томоохон дурсгалууд олдсон.
Бичгийн дурсгалыг судлаачид “Эртний түрэг бичиг”, “Эртний руни бичиг”, “Орхон, Сэлэнгийн руни бичиг”, “Орхон Енисейн бичиг”, “Орхон бичиг”, “Монголын руни бичиг” гэж олон янзаар нэрлэдэг. Томоохон дурсгалууд нь голдуу Орхоны хөндийгөөс олдсонд үндэслэн “Орхон бичгийн дурсгал” хэмээн нэрлэсэн эрдэмтдийн саналыг баримтлах нь зүйтэй гэж үздэгээ тэмдэглэвэл зохистой.
Орхон бичгийн дурсгалыг тайлан уншиж, энэ чиглэлийн судалгаа хөгжсөний үр дүнд тус бичгийн дурсгалуудын үгийн санг боломжит хэмжээгээр бүрэн хамруулсан томоохон толь бичгүүд гарсан нь алтай хэл шинжлэлд маш чухал хэрэглэгдэхүүн болж байна. Эдгээрээс Оросын эрдэмтэн В.М.Наделяев нарын арван зохиогч, редактор бүхий “Эртний түрэг хэлний толь”, алдарт антиалтаист эрдэмтэн Ж.Клосоны “XIII зуунаас өмнөх турк хэлний гарлын толь” багтана. Мөн Оросын эрдэмтдийн хамтран туурвиж ирсэн “Түрэг хэлнүүдийн үгийн гарлын толь” нь өнөөг хүртэл найм дахь боть нь гараад буй бүтээлүүдийг онцлон нэрлэх учиртай. Түүнчлэн орхон бичгийн дурсгалыг судалсан нэрт эрдэмтэн С.Е.Малов, В.В.Радлов нарын алдарт атласууд хийгээд бусад олон арван ном, судалгааны өгүүллүүд яахын аргагүй ганц түрэг судлалаар зогсохгүй, нийт алтай хэлний онолын судалгааны чухал хөдөлгөх хүч болсон. Дээр онцлон өгүүлсэн чухал бүтээлүүдийг залгамжлан үргэлжлүүлж шинэ зуунд гарсан нэгэн чухал бүтээл бол Оросын түрэгч эрдэмтдийн хамтарсан “Түрэг хэлнүүдийн харьцуулсан хэлний зүй” /Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков/ цувралын “Үгийн сан /Лексика/”-гийн ботийг алтай хэлнүүдийн гарлын толиудаас гадна судалгааны эргэлтэд орсон, одоо үлгэрлэн үзвэл зохих томоохон бүтээлд зүй ёсоор багтана. Тус бүтээлд түрэг хэлнүүдийн үгийн сангийн нэгжүүдийг утгын тодорхой категориудад хувааж, тэдгээр тус бүрээ гарлын үүднээс тайлбарлаж, эртний хэлбэрийг сэргээн тогтоож, иж бүрэн судалгааны ажил болгохыг зорьсон байна. Тус бүтээлд монгол болон манж-түнгүс хэлтэй гарлын хувьд холбогдох үгсийг зохих хэмжээнд харгалзуулан тайлбарласан боловч ихэнх тохиолдолд тэдгээрийг түрэгээс бусад хэлэнд орсон зээллэг гэж үзэх хандлага давамгайлсан.
Зарим тохиолдолд монгол, манж-түнгүс хэлний үгстэй холбоотой үгсийн судалгааг өргөн хүрээнд авч үзэлгүй, зөвхөн түрэг хэлний хөрсөн дээр тайлбарласан зэрэг анхааран үзүүштэй дутагдалтай тал байгааг тэмдэглэх ёстой. Энэ нь ерөөс алтай хэл шинжлэл, тэр дундаа монгол, түрэг хэлний үгийн сангийн харьцуулсан судалгааны асуудал хэзээнээс түрэг төвт үзэлд суурилжээ.
Нөгөөтээгүүр монгол хэлт судлаачид тус салбарт идэвхтэй судалгаа хийж ирээгүйтэй шууд холбоотой гэж үзэж болно. Алтай хэл шинжлэлийн өнгөрсөн үеийн эрдэмтдийн бүтээл, ололт амжилт зэрэгт суурилан үзэхэд монгол, түрэг, цаашлаад алтай хэлнүүдийн үгийн сангийн харьцаа холбооны асуудлыг тодруулан судаллаа. Цаашид монгол хэлийг тээгч, монгол эрдэмтэд нэн тэргүүн анхаарах зүй ёсны шаардлагатай болсон гэж ойлгож болно. Ингэж хэлэх олон шалтгаан байж болох ч зөвхөн хоёр зүйлээр жишээлж арай ойлгомжтой болгохыг хичээе. 1969 онд антиалтаист эрдэмтэн Ж.Клосон археологийн шинжлэх ухааны он цаг тогтоох радионүүрстөрөгчийн арга хийгээд статистик судалгааны аргад суурилан төрөл хэлнүүдийн үндсэн үгийн сангийн статистик судалгааг амжилттай хийсэн. Америкийн эрдэмтэн М.Свадешийн онолд суурилан монгол, түрэг, манж хэлний 200 үндсэн үгийг харьцуулан судалсан “Алтай хэлний онолын үгийн сангийн бүртгэл зүйн дүн” гэсэн өгүүлэл хэвлүүлсэн байдаг. Энэ арга нь хоёр болон түүнээс дээш хэл гарлын хувьд төрөл болохын эцсийн баталгаа нь эдгээр хэл нь ядаж л хангалттай тооны нийтлэг үндсэн үг /основное слово, basic word/-тэй байх ёстой гэсэн зарчимд суурилсан арга юм. Энэ судалгаандаа үндэслээд Ж.Клосон алтай хэлний онол бол үнэн зөв биш, эдгээр хэлнүүд төрөл биш юм байна гэж дүгнэсэн байдаг юм. Уг өгүүлэл гарснаас хоёр жилийн дараа Мажарын эрдэмтэн Л.Лигети “Алтай хэлний онол ба үгийн сангийн бүртгэл зүй” гэсэн шүүмж өгүүллээ хэвлүүлсэн. Ж.Клосоны бүртгэлд гарсан дутагдалтай талуудыг илрүүлэн шүүмжилж, зарим үгийн гарлын талаарх сонирхолтой саналаа дэвшүүлсэн байдаг. Бид эдгээр өгүүллийг ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгээс эрхлэн хэвлүүлдэг “Altaica” сэтгүүлийн 15, 16 дахь ботид орчуулан хэвлүүлсний гадна тус бүртгэлд хамруулсан үгсийг судалсан дүнгээ судлаачдад танилцуулсан юм. Манж-түнгүс хэлний баримтыг нь эс хэлэлцэн, монгол, түрэг хэлний 200 үгийг хэрхэн судалсныг авч үзвэл Ж.Клосон ердөө дөрвөн үг л тус хоёр хэлэнд гарал нэгтэй гэж үзсэн бол Л.Лигети үүн дээр дахин 11 үгийг гарлын холбоотой гэж үзжээ. Бидний нягтлан үзсэнээр эдгээр судлаачдын 15 нийтлэг үг даруй 38 үгээр нэмэгдэж, нийт 50 гаруй үг нэг гаралтай болж байна. Тэгэхээр үгийн сангийн статистик судалгааны аргын ёсоор монгол, түрэг хэлнүүд нэг гаралтай болж таарсан. Энэ нь бидний онцлон хэлээд байгаа монгол хэлт судлаачид тус салбарт хүчээ нэгтгэж, хамтран ажиллах шаардлагатай гэдгийн нэг тод баримт боллоо.
Монгол, түрэг хэлний үгийн сангийн харьцуулсан судалгаа чухал
Тиймээс монгол, түрэг хэлний үгийн сангийн харьцуулсан судалгааг гүнзгийрүүлэн авч үзэх нь алтай хэл шинжлэлийн цаашдын хөгжилд ихээхэн ач холбогдолтой. Монгол, түрэг хэлний мал аж ахуйн холбогдолт үгсийг харьцуулан судлах зорилгыг хэдэн жилийн өмнө тавьж, энэ чиглэлээр хэд хэдэн судалгааны өгүүлэл хэвлүүлээд байна. Цаашид утгын олон категорийн хүрээнд үгийн сангийн харьцуулсан бүрэн судалгааг хийснээр алтай хэл шинжлэлийн асуудалд дорвитой үр дүн гарах болов уу. Одоогоор бүрдүүлээд буй хэрэглэгдэхүүн буюу монгол, түрэг угсаатны эртний түүхийн гол гэрч болсон мал аж ахуйн холбогдолт, тус хоёр хэлний нийтлэгийг гэрчлэх нэг язгуурт үгс даруй 120 гаруй байна. Бидний судалгааны урьдчилсан дүнгээс үзвэл дээр онцлон дурдсан бүтээлүүдэд түрэг төвт үзлийн үүднээс хандаж, түрэг хэлнээс монгол хэлэнд орсон үг гэх хандлагаар судалхад олон үгийн гарлын асуудал тодорхой болж байна. Тодруулан хэлбэл, урьд өмнө түрэг хэлнээс монгол хэлэнд орсон гэж үзэж ирсэн олон үгийн гарлын асуудлыг тодруулснаар аль нэг хэлнээс нөгөөдөө зээлсэн гэж үзэх үндэслэлгүй. Харин нэгэн өвөг хэлнээс гаралтай гэж тайлбарлагдах төдийгүй түрэг, монгол хэлний дундын гэх томьёололд багтах үгс дийлэнх байгаа нь цаашид энэ чигийн судалгааг улам эрчимжүүлэх шаардлагатай буйн нэг бодит баримт болж байна. Энэ мэтээр цаашид монгол, түрэг хэлний үгсийг утгын категориор нарийвчлан судалж, гарлын асуудлыг монгол хэлт судлаачийн өнцгөөс шинэ тутам тодруулан судлах нь алтай хэлнүүдийн харьцааны асуудлыг тодруулахад, алтай хэл шинжлэл хэмээх ээдрээтэй салбар ухааныг тодорхой шийдэлд хүрэхэд бодит үр дүн болно. Шинэ зууны алтай хэл шинжлэлийн цаашдын чиг хандлага чухам энэ зүг рүү чиглэх учиртайг онцлон дахин онцолмоор байна. Ерөөс алтай хэл шинжлэлийн гол тулгуур болсон монгол, түрэг хэлний харьцуулсан судалгааны цаашдын хөгжил нь үгийн сангийн түвшинд голлон суурилж, эдгээр хэлнүүдийн нийтлэг элементүүдийг бүртгэх, гарлыг тодруулах, эртний хэлбэрийг сэргээн тогтоох зэргээр уламжлал шинэчлэлийн зохистой харьцаанд үндэслэж, тууштай судалгаа хийх ажил монгол хэлт судлаачдын “нуруун дээр” явж иржээ.
Баатарын НЯМСҮРЭН
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин