| Утга зохиол судлаач, шүүмжлэгч Г.Батсуурь |
Заримдаа бодогддог юм. Соц үеийн уран зохиол үндсэндээ «бэлгийн хөрөлт»-тэй байжээ гэж. Солиотой бодол л доо. Гэхдээ социализм солиотнуудыг хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй байсан нь үнэн. Учир нь бүгдээрээ дундаж байх ёстой учир дугуйнаас илүү гарсан толгойг тайрдаг, тэгэхээс ч өөр аргагүй нийгэм. Уран зохиолд ч мөн адил. Уран зохиолын салбар дахь зарим тайруулсан толгойнуудыг дурдвал Д.Нацагдорж, С.Буяннэмэх, М.Ядамсүрэн, Д.Намдаг, М.Цэдэндорж, Н.Нямдорж, Р.Чойном, С.Эрдэнэ, Н.Нагаанбуу, С.Пүрэв.., (эдүгээ сэрүүн тунгалаг уран бүтээлээ туурвиж буй зохиолч Н.Нагаанбуу, С.Пүрэв нараас өршөөл хүсье) гээд үргэлжилнэ.
Гэхдээ социализмд бас өөрийн шилдгүүд байсан бөгөөд монголын социалист уран зохиолын хувьд хамгийн шилдгүүдэд нь романаас Ч.Лодойдамба “Тунгалаг Тамир”, С.Удвал “Их хувь заяа”, Ж.Пүрэв “Зүрхний хилэн”.., гээд, туужуудаас Д.Сэнгээ “Аюуш”, Д.Мягмар “Үер”.., өгүүллэгүүдээс Л.Түдэв “Хорвоотой танилцсан түүх”, С.Эрдэнэ “Малын хөлийн тоос”, Ч.Лодойдамба “Шаргачин”, найраглалаас Д.Пүрэвдорж “Хөх даалимбан тэрлэг”, “Хар цас”, шүлгүүдээс Д.Нацагдорж “Миний нутаг”, Д.Сэнгээ “Тагтаа”, жүжгийн зохиолын хувьд Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэн нарын “Учиртай гурван толгой”, Э.Оюуны жүжгүүд болон Д.Мягмар “Найрын ширээний ууц”.., зэрэг зохиолууд ихээхэн алдаршиж байсныг түүх харуулна. Эдгээр зохиолуудын алинд нь ч урлагаас хүлээгддэг хэмжээлшгүй эмгэнэл, үзэн ядалт, өс хонзон, энэрэл нигүүлсэл, тэсрэлт, ялалт, ялагдал үгүй, зүгээр л дундаж үзүүлэлтүүд.
Жаахан тодруулбал зууны шилдэг роман хэмээх өргөмжлөлтэй, Орос Зөвлөлтийн зохиолч М.Шолоховын “Дөлгөөн Дон” романы манай уран зохиол дахь сүүдэр болох Ч.Лодойдамбын “Тунгалаг Тамир” роман байна. Уг романд монголын түүхийн нэгэн үе буюу 1921 оны ардын хувьсгал, түүний өмнөх ба дараах үеийн үйл явдлуудыг нэгэн сайн эр гэх хулгайчийн дүрд уяж үзүүлсэн. Түүхийг асар их гуйвуулсан уг романыг аварч үлдсэн дүр нь Цахиур Төмөр. Угтаа энэ бүтээл нь агуулга, үзэл санаа, философидолтоороо зүгээр л социализмын синдром, гэхдээ ард түмэн социализмын ялалтыг үзэх гэж биш Цахиур Төмөрийн хулгай хийхийг л үзэх гэж уг романыг уншицгааж байсан. Романы чимэг болох Төмөр, Хонгор нарын илүүдсэн хүмүүс нь хөнөөгдөн, Эрдэнэ, Бат, Дулмаа, Галсан, Сүхбаатар жанжин мэтийн үлбэгэр дүрүүд нь ялж төгсөх агаад социализмын эрэг шураг болсон харанхуй дундаж олонхийн сонирхолд гайхалтай нийцсэн роман. Монголын үндэсний телевизээр нэгэн баримтат кинонд зохиолч Ч.Лодойдамбыг “Битлз” хамтлагийг сонсдог гайхалтай, шинэлэг хүн байсан мэтээр үзүүлж байв. “Битлз”-ийг сонирхдог болохоороо л шинэлэг зохиолч болчихдог юм биш. Үнэн хэрэгтээ “Битлз” бол бас л дундажуудын гөлгөр шүтээн шүү дээ. Цохнууд дэлхийг байлдан дагуулж чадсан нь дундажуудад тохирсон байсандаа л оршдог. Тэд металл рокууд биш, хаардууд ч биш, тэд ганц ч болов удаа түсхийтэл авч байгаагүй, орост “Лирическая квартет” манайд бол зүгээр л “Уянгын дөрвөл” гэж нэрлэгдэх сэвсгэр үстэй, өлбийсэн царайлаг дундажууд. Тухайн үед хүйсийн холцтойгоороо “Битлз”-ээс ялгаатай дундажуудын бас нэг гөлдгөр шүтээн нь “АББА” байсан. Угтаа энэ хоёр хамтлаг адилдаа адил, годилдоо годил. (годил нь дүлий гэсэн утгаараа энд яг тохирно) Иймэрхүү хөгжим сонсдог дундажуудад дундажуудын уран зохиол л байсан.
Социализм оргил үедээ дундажуудын хорих лагерь болж хувирсан учир дундажуудын уран зохиол ихээхэн дэлгэрч олныг хамарсан нь манай жишээн дээр “Тунгалаг Тамир”. Хэдийгээр дүр, өгүүлэмж, чиг шугам нь гунигтай хуулбар боловч хэлний хувьд “Тунгалаг Тамир” тухайн үедээ л оргил бүтээл. Өнөөдөр “Тунгалаг Тамир”-ын хэл хоцрогдсон ч уран зохиолын хөгжил сулбагар байсан 60-аад онд үндэсний хэлний онцлогийг хадгалсан томоохон бүтээлийн орон зай онгойн харлаж байсныг “Тунгалаг Тамир” бөглөж чадсан гэж хэлэхэд ердөө хилс болохгүй. Түүнийг бүтээгч Ч.Лодойдамба гуай нь социализмын үеийн ердийн дундаж эрүүл хүн байсан бололтой. Эрүүл хүн байсан нь Ч.Лодойдамба гуайд тухайн үедээ давуу тал нь, өдгөө бол сул тал нь.
С.Удвал “Их хувь заяа”. Социалист мал аж ахуйн баазын том даргын тэжээсэн хүүхэд болох С.Удвал гуай нь мөнөөхөн даргынхаа нэр нөлөөгөөр боловсрол эзэмшиж, дундаж маягын дарга болж Монголын зохиолчдыг олон жил удирдсан. Уран зохиолын ямар ч авьяасгүй боловч согтуу зохиолч нарын эвийг олохдоо гаргууд байсан, унтаа нойрмог бичлэгтэй С.Удвал гуайн “Их хувь заяа” роман нь бас л түүхэн сэдэвт хамаарч байсан агаад гол дүр нь Хатанбаатар Магсаржав. Мөн л түүхийг гажуудуулсан зохиол, гэхдээ арай ч Хатанбаатар ван Зая гэгээнийг шалдлан зодож байсан гэж улаан цагаандаа гараагүйгээрээ “Тунгалаг Тамир”-ын онигоонуудаас дээр боловч маш нойрмог нуршуу учир “Тунгалаг Тамир”-ынхаа талд ч хүрдэггүй. Энэ утгаараа жинхэнэ дунджуудын хэрэгцээнд нийцсэн, дундаж авьяастны дундаж нуршилт бол “Их хувь заяа”. Харин “Хатанбаатар” гэдэг уран сайхны кино нь, найруулагч Л.Эрдэнэбулган гол дүрд тоглосон нь зохиолын нэр хүндийг аварч үлдээ болов уу. Сувс шиг сулхан бичлэгтэй С.Удвал гуай уран зохиолын авьяасгүй байсан боловч авьяастай хүмүүсийг дэмжиж байсныг нь уран зохиолын түүх дурсаж байхад хангалттай.
Ийнхүү ямар ч «галзуу сексгүй», социализмыг магтан дуулсан ердийн гөлгөр дундажуудын уран зохиолд түүх хувьсгалын сэдэв, малчин нэгдэлчний дүр, уянгын баатар, ажилчин ангийн тэмцэл, ёс суртахууны асуудал, уран зохиолын нийгмийн ба хүмүүжүүлэх үүрэг.., гээд байдаг л нэг сэдэв чиглэлүүд хавтгайран, байдаг л нэг дундаж маягийн зохиолчид, яруу найрагчид, гавьяатуудын арми зэрэгц командтай жагсан, нам засгийнхаа хайр хишгийг магтан дуулсан үзэл санаанд дарагдаж, уран зохиол дахь «бэлгийн хөрөлт» он дамжин ноёрхсоор 90 оны хувьсгалыг хүлээжээ.
90 оны хувьсгал уран зохиолд тэсрэлт болсон. Гэвч их тэсрэлтээс хойш хорин жил өнгөрчихөөд байхад мөнөөхөн үзэл санааддаг мөн чанараасаа төдий л салж чадахгүй, мөнөөхөн элдэв шагналд дурладаг, тайлагнадаг, лоозогнодог өнгө аясаа хадгалсаар байгааг үзвэл социализм дахиад ч далан жил үргэлжлэх бололтой. Өдгөө байдаг л нэг Болор цомтой яруу найрагчид хөшилдөн, индрийн шүлгүүд уянгалж ер нь товчдоо дунджуудын орон зайг дурныхан эзлэв. Романы салбарт л гэхэд Шүүдэрцэцэг, Ц.Оюунгэрэл, Д.Пүрэв, Л.Сарантуяа.., гээд «томчууд»-ын романууд лангуун дээгүүр чихэлдэн уран зохиолын өнгийг тодорхойлох болов.
Соц үеийн дундажуудын шилдэг романууд түүхэн сэдэвт хамаарч байсныг дээр өгүүлсэн. Эдүгээ мөн түүхэн сэдвээр роман туурвин нэлээдгүй нэр төрийг олоод буй нэгэн эрүүл ухаантай, түүхэн романч бол МЗЭ-ийн шагналт зохиолч Б.Сарантуяа. Бүтээлүүд нь “Сорхугтани”, Сайн хаан Бат”. Түүх бол бэлэн өгөгдөл. Мөлгөр авьяастай дундажууд жаахан далайцтай ажил хийх гэхээрээ түүх үрүү ханддаг байдал ч ажиглагддаг.
Сорхугтани хатныг их ухаантай цэцэн хүн байсан хэмээн зүгээр л хуурай тоочин магтсан өөрөөр хэлбэл хэрхэн ухаан гаргаж байгааг нь урнаар сэтгэмжлэн дүрсэлсэн ямар ч зүйлгүй “Сорхугтани” романд Их эзэн Чингис хааныг буддист байсан мэтээр үзүүлэхийг санаархжээ. Тодруулбаас Чингис хаан өөрийн ураг удамд бурхны хувилгаан төрүүлж өгөхийг даатган Манзушири гэх ламд өргөл барьц өгч байсан тухайтад их түүхэн романч Б.Сарантуяа: «...Их эзний өглөгийг авч ирлээ. Суут богд эзэн Чингис хаан биднээр хэл хүргүүлэн “Нэгэн бодьсадваагийн хувилгааныг миний урагт, миний ач үрийн аль нэгэнд төрүүлж өгнө үү” хэмээн үүнийг илгээв гэж хэлээд ламын царайг нухацтайгаар ажиглан харлаа...» /Сарантуяа.Б. Сорхугтани. УБ. 2013. хуудас 38/ гэсэн нь нэн сэжигтэй. Мөнх тэнгэр шүтлэгт Их хаантан өөрийн үр ач нараас бурхан бодьсадваагийн хувилгааныг төрүүлж өгөөч хэмээн хэн нэгэн ламд өргөл барьц өгч байсан гэдгийг ямар түүхэн эх сурвалжаас авсан нь машид эргэлзээтэй. Ер нь Их хааныг шарын шашинд хамаатуулан үзэх гэдэг хорон санаа нэлээд дээхэн үеэс угшилтай. Манжийн хаан Монголд ноёрхлоо тогтоон улмаар монголчуудыг тогтоон барих зорилгодоо Их хааны нэрийг ашиглаж байсан нь түүхэн сурвалж бичгүүдэд үлдсэн байдгийн нэгэн тод баримт нь Лувсанданзаны “Алтан товч”. XYII зууны дунд үед амьдарч байсан гүүш Лувсанданзаны “Лу Алтан товч” хэмээн алдаршсан сурвалж бичигт их Чингис хааныг Энэтхэг, Төвдийн хаадаас гаралтай хэмээн дурдсан агаад Энэтхэгийн Маха Самади хаан түүний ураг удам үргэлжилсээр Төвдийн Хүзүүн сандалт хаан, түүний угсаа гарлыг тоочин өгүүлсэн буй. Тэдгээр хаадын дараагаар: «...Бурхан нярваанд нөгчиж, гурван мянга хоёр зуун тавь илүү жил болсонд, умар монголын газарт Богд Чингис хаан төрсөн ёсон ийм буюу. Төвдийн эн тэргүүн Хүзүүн сандалт хаанаас салсан Далай совин алтан сандалт хааны хөвгүүн нь гурав буюу ах нь Борочу, дэд нь Шибагучи, отгон нь Бөртэ Чинуа буюу. Өөр зуураа муудалцаж Бөртэ Чинуа умар зүг тэнгис далайг гэтэлж жадын (харийн) газар ирээд, эр үгүй Гоо марал нэрт охиныг авч жадын газар нутаглан монгол овогтон болов...» /Лувсанданзан. Алтан товч. УБ.1990. хуудас 9-10/ гэсэн байдаг нь Их Чингис хааныг Энэтхэг,Төвдийн хаадаас гаралтай улмаар Буддын шашны Богд байсан мэтээр харуулах гэдэг бурангуй үзлийн илрэл. Угтаа бид Их хаанаа Богд хэмээн дуудах ч ёсгүй, гэтэл зохиолч Б.Сарантуяа их Чингис хаантныг Богд Чингис хэмээн аймшиггүйгээр нэрлэн бичсэн буйг яалтай.
“Сорхугтани” романд бидний өвөг дээдсийг шарын шашинд хамаатуулах гэсэн хорон санааны дараагийн илрэл нь: «...-Миний хавчаахайг хугалж нуусан хүнийг би олсон. Хүлэгү ах таныг би золигт гаргана даа гэж цангинуулан дуугарсаар орж ирсэн хүүхэд бол тэдний дүү Аригбөх байлаа. Тэр тав зургаан настай болов уу гэмээр харагдана. “Золигт гаргана даа” гэсэн энэ үгнээс хирдхийн цочсон Сорхугтани хүүгээ, -Хамаагүй үг хэлж болдоггүй юм. Амны бэлгээс ашдын бэлэг гэдэг...» /Сарантуяа.Б. Сорхугтани. УБ. 2013. хуудас 118/ гэсэн ишлэлд буй “Золигт гаргах” гэдэг үг болой. Мөн романы 159-р талд Бурхан халдун орчмын уул талыг «...Бурхад чуулсан авралын орон...» /Сарантуяа.Б. Сорхугтани. УБ. 2013. хуудас 159/ гэсэн нь ч хамаатай. Золигт гаргах гэдэг ойлголт нь цэвэр шарын шашны ухагдахуун. Харин Монголын нууц товчооны 272-р зүйлд Толуй: «...Хаан ахынхаа оронд би золио болъё...» /Академич Ш.Бира нар. Монголын нууц товчоо. УБ. 2004 хуудас 281/ гэсэн буюу.
Түүхэн үйл явдал, түүхт хүмүүсийн нэр зэргийг андуурсан, гуйвуулсан, өөрийн савны хэмжээгээр тайлбарласан байгаагийн заримаас нь дурдвал Цагаадайн хүүгийн нэрийг “Сорхугтани” романдаа Бурхи гэсэн бол, “Сайн хаан Бат” романдаа Бүри гэжээ. Монголын нууц товчоонд Цагаадайн том хүүгийн нэрийг Бүри гэсэн байдаг. Үйл явдлын хувьд гэвэл алтан ургийн хөвгүүд умар зүгт аян дайн хийсний дараа нэгэн найр цэнгэл хийж уг найр дээр хоорондоо маргасан түүхэн үйл явдлыг хоёр романдаа хоёр янзаар дүрсэлсэн байна. “Сорхугтани” романдаа алтан ургийн хөвүүд эмс охид мэт аашлан хэрэлдэж буйг: «...Бат уурсан, -Та нарыг нүдээ нээгээгүй гөлөг байхад би хандгай харвах анчин байлаа. Та нарыг эхийнхээ хөхийг олохгүй тэмтэрч байхад би өвөг эцгээрээ цэргийн эрдэм заалгаж явлаа. Өнөө та нар надад ахархах уу хэмээн Гүюг, Бурхи хоёр уруу дайрав. Гүюг уурсан, -Бат бол алтан ургийн хүн биш. Мэргэдийн орхидос. Тиймээс Батын үгийг үг гэж сонсох хэрэггүй, түүнд модон сүүл зүүлгэвэл зохино гэж нэмж хэлэх нь тэр...» /Сарантуяа.Б. Сорхугтани. УБ. 2013. хуудас 194/ гэх мэтээр Бат уурсан хэрэлдэж байгаагаар үзүүлсэн бол “Сайн хаан Бат” романдаа Батыг их хүлээцтэй, ухаантай байдлаар үзүүлэхийг зорьжээ. Тодруулбал: «...Саяын хор малтсан “Явуургүй хөгшин эмгэний санаа” гэсэн үгэнд Бат хэрхэн хариулахыг, аль эсвэл шуудхан босож сэлмээ сугалаад, өмнөх ширээн дээгүүрээ үсрэн гарч Гүюгийн хоолойд тулгах уу гэдгийг харж суув. Бат Гүюгийн өөдөөс хөгжилтэй инээх ажээ...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 191/ гэх буюу «...Батын байр байдлыг ажвал үнэхээр тайван байв. Их аян дайны тоосон дунд хаа нэгтээ уур цухлаа гээчихсэн юм шиг харагдана. Яг одоо бол хан хөвүүд түүнийг газарт унаган дэвсэж байгаагаас дор аашилж байхад тэр чухам яагаад ийн тайван сууж буйн учрыг эс олсон хан хөвүүд түүний уурыг барах шалтгаа олж ядна...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 192/ гэх мэтээр дүрсэлсэн байна. Өөрийг нь доромжилж байхад ядаж гашуунаар ч инээхгүй бүр хөгжилтэй инээж байгаа тэрхүү Бат бол “Сайн хаан Бат” романы гол дүр. Бат гол дүр учраас их ухаантай, хүлээцтэй, сайн хүн мэтээр үзүүлэх хэрэгцээ гарсан учир зохиолч хэрэгцээгээ ийн хангаж байгаа бололтой. Уг үйл явдал нь нэгэн цагт болсон түүх. Гэтэл нэг түүхэн үйл явдлыг нэг хүн ийнхүү хоёр янзаар бичиж байгаа нь маш гайхалтай, агаад тухайн үеийн өөрийн хэрэгцээнээс хамааран өөрийнхөөрөө дүрслэн үзүүлэх нь нэн гутамшигтай.
Үүнтэй агаар нэг дараагийн жишээ гэвэл Эзэнт гүрний хаан Гүюг Алтан ордны улсын хаан Баттай дайтахаарцэрэглэн мордсон талаар “Сорхугтани” романд өгүүлжээ. Тухайлбал: «...Гүюг хаан цугласан олонд хандан, -Гэнэдүүлэн цохих төлөвлөгөө нурж, Батхаан бидний өөдөөс их цэргээ аван гарчээ гэсэн туршуулын хэл ирлээ...» /Сарантуяа.Б. Сорхугтани. УБ. 2013. хуудас 334/ гэх буюу «...Самаркандын орчимд Бышбалыкаас таван хоногийн газарт энэ шөнө Батхааны их цэргүүд түр буудалласан байв. Үндсэндээ Гүюг Бат хоёрын их цэрэг тулахад хоёрхон хоногийн газар үлджээ...» /Сарантуяа.Б. Сорхугтани. УБ. 2013. хуудас 336/ гэж дүрсэлсэн ба энэхүү байлдаан болохын өмнөхөн Гүюг хаан тэнгэрт хальж байгаагаар бичжээ. Гэтэл “Сайн хаан Бат” романд Гүюг хаан Батхаантай байлдах гээгүй харин Ромын папаас илгээсэн захидлынхаа хариуг нэхэн тулалдах, уг аян дайнд Батхаан хүч хавсран тулалдах гэж байсан мэтээр бичжээ. Тодруулбаас “Сайн хаан Бат” романд Гүюг хаан: «...-Би ромын Папыг бүтэн жил харлаа. Тэр нэгэн цагт би түүнд илгээсэн хариу захиандаа эрхэм папыг өөрийн биеэр тэргүүлэн, аливаа загалмайн суртахууны эзэд вангуудыг нэгийг ч үлдээлгүй миний төрд дагуулан ирж үйлчлүүл гэж зарлигдсан. Гэвч тэдний хэн нь ч ирсэнгүй...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 398/ гэх буюу «...Иран, Туранаас Элжигдэйн цэрэгт хүч нэмье. Хойд өмнөд Оросоос Батын цэрэгт хүч нэмье. Эмээлээ авч тухлах газар Эмилийн дэргэд уулзъя гэж тэдэнд хэл явуул гэв...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 399/ гэх зэргээр дүрсэлсэн байгаа нь хачирхалтай. “Сорхугтани” романд Гүюг хаан өргөөндөө унтаад шөнө тэнгэрт одсон байх ба Гүюг хааны үхлийн талаар: «...Харин алтан ургийнхны дунд чимээгүйхэн тархан байгаа нэгэн сэжиг бол “Алтан ордны Батхаан түүнийг нууцаар мөнх тэнгэрийн орноо илгээсэн болов уу” гэсэн аман таамаг тахал мэт тархаж байв...» /Сарантуяа.Б. Сорхугтани. УБ. 2013. хуудас 337-338/ гэж бичжээ. “Сорхугтани” романд Батыг гэнэдүүлэн цохих гэж байсан Гүюг хаан “Сайн хаан Бат” романд болохоор: «...-Хатан минь... Миний хан тэнгэртээ харьж буцах цаг ирсэн бололтой. Би явж байна. Чээжнээс минь алгуураар гарах энэ агаартай хамт би уусаж байна. Намайг явсны дараа Батад хэл хүргээрэй. Хэрхэхийг зөвхөн түүнээс асуу...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 415/ гэж үхэхийн өмнө эцсийн үгээ хэлж байна. Энэ бага зүйл биш шүү дээ. Эндээс уншигч Гүюг хаан Батхаантай байлдахаар хөдөлсөн ч юм шиг, үгүй ч юм хачин ойлголттой болж учрыг нь олохгүй хоцорч байна. Нэг хүний, нэг дор бичсэн, нэг цаг үеийн түүхэнд холбогдох цуврал маягтай романууд атлаа ингэж нэг үйл явдлыг хоёр янзаар, бүр тэс өөрөөр буюу эхний романдаа хоорондоо байлдах гэж байсан гэж, хоёр дахь романдаа үхэхдээ хүртэл эцсийн үгээ захидаг итгэлт ахан дүүс байсан гэж бичсэн байгааг юу гэж үзэх вэ? Үүнийг одоо роман гэх үү, уймраа авгайн буралт гэх үү?
Энэ чинь түүх шүү дээ. Нэг хүн нэг юмыг ийнхүү хоёр янзаар бичээд бестселлер болж байхад өөр өөр хүмүүс бол яаж ч бичсэн болох бололтой. Яагаад ч юм энэ Б.Сарантуяа гэдэг эмэгтэй өөрийгөө түүхэн роман бичих ёстой гээд итгэчихсэн нь уг хоёр бүтээлээс харагдаж байгаа нь хачирхалтай аж. Заавал зохиол бичмээр болоод сууж чадахгүй байгаа бол ийн түүх үрүү өнгөц халдаж, хоёрын хооронд буртаглахыг оронд аль нэг таарсан хоёр хүний хайр сэтгэл ч юм уу, нэгэн бүсгүй архичин нөхөртэй зовж байгаа тухай, бас нэг ачтай эмээ, өвөөгийнхөө тухай энэ тэр гээд амьдрал дунд сэдэв зөндөө л баймаар юм.
“Сайн хаан Бат” роман нь «Бөртийх үүлгүй цэлмэг тэнгэрийн доор, эцэс төгсгөлгүй үргэлжлэх ээрэм талын дунд хаа нэгтээгээс сул шороо босон хуйлраад, төдхөнөө замхрахыг үзвэл эргэн тойрон сул шороо ихтэй газар бололтой...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 6/ гэсэн өгүүлбэрээр эхэлнэ. Энэ эхлэл нь тухайн газар орныг сул шороо ихтэй газар гэж үзүүлэхийг зорьсон бололтой. Учир нь сул шороо гэдэг холбоо үгийг хоёр удаа хэрэглэсэн байна. Уг нь уншиж эхлэхэд «...сул шороо хуйлраад, төдхөнөө замхрахыг үзвэл...» гээд нэг сонин юм дүрслэх болов уу гэтэл «...сул шороо ихтэй газар бололтой...» гэсэн нь уналт, маш муу эхлэл. Нөгөө:
...Голын эргээр зугаалж явтал
Галуу дуугарах шиг боллоо
Галуу дуугарав уу гэтэл
Галуу дуугарч байлаа... гэдэг марзаганал шиг л эхлэл. Учир нь энд сул шороо хуйлрахыг үзвэл сул шороо ихтэй газар бололтой гэсэн тэнэг давталт байна. Логикийн хувьд ч сул шороо ихтэй газарт сул шороо л хуйлран хийснэ биз дээ. Гэтэл романы эхний хэсгийг харвал ган болоод тайлагдаж байгаа бололтой юм. Уг нь «...сул шороо ихтэй газар бололтой...» гэхийнхээ оронд ядаж ойрд бороо ороогүй нэлээд гандуу байгаа бололтой гэж болмоор доо. Романы хэл нь ийнхүү “тавхан үгэндээ танигдах” нь гаслантай. Тэгээд ч сул шороо гэдэг энэ холбоо үг суурин газрын сулхан ярианы хэлэнд л байдаг байх. Ер нь аливаа бүтээлийн эхлэл маш чухал, энэ тухай зохиолч Дарма Батбаяр гуай уулын уруу том чулуу өнхрүүлэхтэй жишин бичсэн, ба номондоо: «...”Шинэ зохиол бичихэд хамгийн эхний мөрийг гаргах нэн бэрх. Зохиолынхоо эхний хэдэн мөрийг бичих гэж би олон сараар зовдог” гэж Габриэль Гарсио Маркес хэлсэн. Ийм үг хэлэх хүн олон. Яагаад гэвэл эхлэл бүхнийг шийддэг учраас тэр. Эхлэлд уг зохиолын өнгө төрх агуулагддаг төдийгүй хэрхэн төгсөхийн зөн совин ч туссан байдаг...» /Дарма Батбаяр. Бүтээхүйн зүй тогтол. УБ. 2011. хуудас 143/ гэсэн буй.
“Сайн хаан Бат” романд мэдлэггүйн харгайгаар олон алдаа гаргасны хамгийн бүдүүлгээс нь сорчлон дурдвал: «-Хүний чихийг огтолно гэдэг юу гэсэн хэл болохыг мэдэх үү гэж Сүбээдэй баатрыг асуухад залуу хөвүүн хариу өгүүлсэнгүй, толгой сэгсрэв...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 221/ хэмээсэн Сүбээдэй баатрыг юу ч мэддэггүй байдлаар дүрсэлсэн хэсэг. Учир нь хүний чихийг огтлох талаарх өөрийнхөө асуултанд Сүбээдэй баатар: «...-Хүний чихийг огтолно гэдэг хамгийн том доромжлол юм. Энэ нь та нарт хэлэх үг байхгүй гэсэн үг. Дорд боолуудад чихний хэрэггүй. Тэдэнд алт, үхлийн алийг ч амласан адилхан байдаг. Биднийг түүн лугаа үзэж доромжилж байна гээд Ногойн өөдөөс харав...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 222/ гэж хариулах аж. Элчийн чихийг огтолно гэдэг нь хавьгүй өргөн утга бэлгэдэлтэй. Тодруулбаас хүний чих бол хэлбэрийн хувьд эхийн хэвлийд бүрэлдэж буй урагтай ижил байдаг. Тиймээс чихийг огтолно гэдэг нь чамайг, танай улсыг ураг удмаар нь хүйс тэмтэрнэ гэсэн гүн утга, бэлгэдэлт хонзогнолыг илтгэнэ. Чухам иймийн учирт элчийн чихийг огтолдог бөгөөд элчийнх нь чихийг огтолсон тохиолдолд хаад ихэс ихэд хилэгнэн өс хонзонг заавал нэхэн тулалдаж ирсэн түүхтэй. Гэтэл түүхэн роман бичихийн тулд хийсэн нөр их судалгааныхаа явцад ийм энгийн юмыг уншаагүй, мэдээгүйгээс Их хааны суут жанжин Сүбээдэй үүнийг мэддэггүй байсан мэтээр яг өөрийнхөө хэмжээнд аваачиж бичсэн байгаа нь өвөг дээдсээ үзэшгүй муухайгаар доромжилж буй хэрэг. Сүбээдэй баатар чинь арай ч ердийн нэг цайны чавганц биш байлтай. Бичсэн Б.Сарантуяа, зөвлөсөн Д.Гансүх, хянан тохиолдуулсан Ц.Энхтүвшин нарыг ээ! Логикийн хувьд ч буруу тайлбар. Боол хүнд эзнийхээ зарлигийг сонсоход нь чих л хэрэгтэй шүү дээ харин ам хэрэггүй байж болох юм.
Олон дүргүй, гол дүр ч гээд байх юмгүй “Сайн хаан Бат” романд дүрийн нэрийг будилж сольсон нь зохиолчийн «савны хэмжээ»-г илтгэнэ. Тодруулбал: «...Энэ цагаас хойш Дөргөнө зөвхөн Өгөөдэйд ч биш, өөр хэнд ч хэлснээсээ буцаж байсангүй. Ямар нэгэн шалтгаанаар хэлсэндээ хүрэхгүй бол нөгөөх олон жилийн өмнөх амлалт, тэнгэрт одсон Худугийн сүнс эргэн ирж, сүнсийг нь авч явна гэдэгт чин үнэнээсээ итгэсэн тул мөнх тэнгэрийн доорх андгай тангараг минь гэж бодож явах болжээ...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 338/ гэж Дөргөнө хатны өмнөх эрийн нэрийг Худу гэж дурдсан хэрнээ Дөргөнө хатны үхсэн талаарх дүрслэлдээ: «...Андгайгаа зөрчсөн их хатанд мөнх тэнгэр үүдээ нээж, Өгөөдэйн дэргэдэх суудлыг зааж өгсөн үү, эсвэл хэрмэл салхи хүүгэн байдаг ээрэм талын тэртээгээс ирсэн Хүчүгийн сүнс түүнийг дагуулан явсан уу гэдгийг энд үлдэж хоцорсон хүмүүс хэрхэн мэдэх билээ...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 390-391/ гэсэн байна. Эндээс уншигч Дөргөнө хатны өмнөх эр нь Худу юм уу, Хүчү юм уу гэдгийг мэдэж чадахгүй хоцорно.
Бат хааны дүрийг маш бүрхэг цухас дүрсэлсэн “Сайн хаан Бат” гэдэг нэртэй романд Бат хааныг: «...Миний өвөг эцэг амар амгалан амьдралыг хүн бүхэнд адил тэгш түгээхийн төлөө олон улс аймгуудыг нэг тэнгэрийн дор нэгтгэж, нэг тугийн дор захирахыг хүссэн. Задарч таргалсан нэг нь ядарч зовсон бусдыгаа шулж мөлжих шударга бус замыг халахыг хүссэн. Өнөө бид ч өвөг эцгийн адил эзэлж авсан олон улс орноо нэг тэнгэрийн дор, нэг тугийн дор нэгтгэж түгээхийг хүснэ хэмээгээд Бат...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 295/ гэх мэтээр үзүүлжээ. Энэ дүрслэлээр бол Чингис хаан, Бат хоёр чинь социалист үзэл санаатай коммунистууд байсан юм биш үү. Коминтерний нөлөөн дор 1924 оны 11-р сард баталсан БНМАУ-ын үндсэн хуульд: “Жинхэнэ ард түмний эрх чөлөөг бүрэн бүтнээр хамгаалах ба басхүү гадаад дотоодын харгис шунахай нарын эрх мэдэл дахин хөгжих замыг таслан сэргийлэхийн тулд...” /Заанхүү.Ж. Алтанцэцэг.Т. Монголын түүхийн лекцүүд. УБ. 1999. хуудас 365/ гэх мэтээр заасан байдаг билээ. Яг үүн лүгээ үзэл санааг даруй 700-аад жилийн тэртээ буюу 1235 онд Баруун зүгийн орнуудыг байлдан эзлэх үүргийг хүлээн наран хаана шингэдгийг үзэхээр Оросуудыг хядаж явсан Бат хаан номлож байсан гэвэл томоохон эндүүрэл. “Сорхугтани” романаас шарын шашныг дэлгэрүүлэх гэсэн Манжийн хаадын үзэл үнэртэж байгаа бол “Сайн хаан Бат” романаас социалист үзэл санаа ханхлах нь нэн сэжигтэй. Түүхийг гуйвуулж социалист үзэл санаанд тааруулах хэрэггүй, тэгдэг үе өнгөрөөд 23 жил болчихоод байна. Их Чилэдүгийн дүү Чилэгэр бөхийн хүүхэд учир Зүчи буюу Зочин гэсэн нэр хүртэж насаараа алтан урагт гадуурхагдан умар зүгт одсон Зүчи, түүний хүү Бат. Чингис хааны ач нарын дотроос Алтан ордны улсыг байгуулан, тухайн үедээ хамгийн их хүчирхэгжиж чадсан нь Бат байсан бөгөөд Батын дэмжлэгийг авсан нь эзэнт улсын хаан болох боломжтой байсныг түүхчид олонтаа дурдсан буюу. Тэр бол түүхэн нөхцөл байдал. Оросуудыг хүйс тэмтрэн эрхшээлдээ оруулсан бөгөөд Монголын нууц товчооны 274-р зүйлд: «...Сүбэгээдэй баатарын араас аялсан Бат, Бүри, Гүюг, Мөнх тэргүүтэн олон хөвүүд Ханлин, Хибчагууд, Бажигидыг оруулж, Эжил, Жаяг, Мэгэд балгасыг эвдэж, Оросуудыг хядаж, үлиттэл талав...» /Академич Ш.Бира нар. Монголын нууц товчоо. УБ. 2004 хуудас 282/ гэж бэлхэнээ дуртгасан бусуу! Гэтэл Оросуудад тал засдаг ах дүүгийн ганбат найрамдлын үеийн гажуудал, коммунист үзэл санааны тусгал оруулж Бат хааныг нэг их энэрэнгүй, зөөлөн хүн байсан мэтээр үзүүлэх гэсэн нь социализмын синдром. Одоо оросуудаас айж долигонодог үе өнгөрсөн, яахав бензинээс эхлээд өргөн хэрэглээний олон бараа бүтээгдэхүүн импортолдог гэж бодож болох ч түүхэн романд ингэж бичих нь гутамшиг, монгол хүн хүүхдээ айлгахдаа: –Ий хадны мангаа гэдэг шиг Оросууд хүүхдээ айлгахдаа: -Баты Баты гэж хэлэх болтол нь Оросуудын зүрхэнд орсон монгол хүн бол Бат хаан шүү дээ. Түүхэн үнэнийг ард түмнээс өнөөдөр нууж яах юм бэ? Болоод өнгөрсөн түүхэн үнэнийг хэдий болтол өөр өөрийнхөө тайлбарлаж суух хэрэг вэ?!
Романд Бат хаан Өгөөдэй хааны эзгүй үлдсэн хаан ширээг хэнд өвлүүлэх талаар ярихдаа хан хүү Мөнхөд: «...-Өгөөдэй хаан ухаантай хүн байсан болохоор энэ зовлонг биеэр амссан болов уу. Зовлонгүй олдож, бэлэн суусан хаан ширээ ямар ч үнэ цэнэгүй болдгийг тэр ойлгосон болоод дараагийн хааны нэрийг хэлж үлдээгээгүй болов уу? Алтан ургийнхан дотроос хэн чадалтай хэн эрдэм билэг төгс нь хаан суух учиртай хэмээгээд нэгийг бодов бололтой...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 301/ гэх мэтээр бичсэн байгаа нь маш аймшигтай. Учир нь Өгөөдэй хааны ширээг «...ямар ч үнэ цэнэгүй...» гэсэн байна. Энэ юу гэсэн үг вэ? Түүхийн мэдлэг муутай хүн уншвал, гадныхан орчуулаад гаргавал ямар ойлголт төрөх вэ? Энд хэн нэг авгай дэлгүүр хэссэн тухайгаа бус түүх ярьж байгаа шүү.
Эзэнт гүрний хаад өөрийн хаан ширээний төлөө үр ач нар нь тулалдан улсаа мөхөөх аюулаас байнга сэрэмжилж ирсэн атал уг зохиолд харин ч эсрэгээр нь алтан ургийнхан хоорондоо тулалдаж олж авбал хаан ширээ үнэ цэнэтэй болох мэтээр бичсэн байгаа нь аймшиг төрүүлнэ. Ингээд орхих болов уу гэтэл Гүюг хаан бас л «...Аав минь хаан ширээнд заларсныхаа дараа бэлэн сууринд суув гэж ихэд шаналж байсан. Өнөө энэ шаналгаат бодол миний сэтгэлийг ч амгалан байлгахгүй нь...» /Сарантуяа.Б. Сайн хаан Бат. Мөнхийн үсэг. хуудас 301/ гэх аж. Энэ нь уг роман философидолтоороо эв эеийн эсрэг санааг өөрөөр хэлбэл байлдаж, ах дүүстэйгээ эвдрэлцэж эзэлсэн хаан ширээ л үнэтэй гэсэн утгыг номлоод байна. Уг романууд нь ийнхүү буддист, коммунист зэрэг үзэл санааны талаас эх түүхэнд хандсанаараа соц үеийн дунджуудын бүтээлүүд шиг харагдавч хэл дүрслэлээрээ тэрхүү дунджуудын хаана нь ч хүрэхгүй байна. Өөрөөр хэлбэл “Сорхугтани”, “Сайн хаан Бат” романууд нь социалист үзэл суртлын шаардлагаар түүхийг гуйвуулан бүтээгдсэн “Тунгалаг Тамир”, Их хувь заяа” зэрэг дундажийнхны шүтээнүүдийн уламжлалыг давж гараагүй, шинэчлээгүй харин ч дордуулсан романууд. Хөгжлийн үр дүн дэвшил байвал сайнсан.
Дүрүүд нь дүрслэгдээгүй танилцуулагдсан, уран сайхны хэлээр урлаагүй нэн шинэ үеийн муу орчуулгын хэлний модон улбаагаар тайлбарласан, Монголын түүхийг өнгөц судалсан, Монголын нууц товчоог дутуу ухаарсан, буруу ойлгосон, философидолтоороо монгол хаадын номлож ирсэн эв эеийн гүн ухааны эсрэг бүтээлүүд болжээ. “Сорхугтани”, “Сайн хаан Бат” романууд. Зохиолч нь Бямбаагийн Сарантуяа.
2014-4-15