Транспэрэнси Интернэйшнл олон улсын байгууллагын үүсгэн байгуулагч, доктор Петер Айгентай ярилцлаа.
-Транспэрэнси Интернэйшнл бол дэлхийд данстай том байгууллага. Авлигын эсрэг дэлхий нийтээрээ тэмцдэг энэхүү байгууллагыг үүсгэн байгуулах болсон түүхээ та манай уншигчдад хуваалцахгүй юу?
-Би Дэлхийн банкны Зүүн Африкийг хариуцсан захирлаар ажиллаж байсан. Тухайн үед Зүүн Африкийн Уганда, Кени зэрэг орнуудын хөгжилд авлига ихээхэн тээг болж байсан. Европын, Японы, Азийн зэрэг гадны компаниуд тэдгээр орнуудад авлигыг ихээхэн өдөөж эх үүсвэр нь болж байсан л даа. Тиймээс Зүүн Африкийн орнуудыг авлига, хээл хахуулиас нь салгая, ингэснээр эдийн засаг, ардчиллыг нь хамгаалахаас гадна тухайн үед үүсээд байсан янз бүрийн зөрчилдөөн, иргэдэд хортой байгаа зүйлээс урьдчилан сэргийлнэ хэмээгээд авлигатай тэмцэх санаачилгыг Дэлхийн банк дотроо гаргасан. Тухайн үед Дэлхийн банкинд 198 орон гишүүнээр элссэн байсан. Миний энэхүү санаачилгыг тэдгээр орнууд дэмжээгүй. Тиймээс би ажлаасаа гарсан. Ингээд Берлинд очиж олон хүний туслалцаатайгаар Транспэрэнси Интернэйшнл байгууллагыг 1993 онд байгуулж байсан.
Авлига, хээл хахууль бол тухайн нийгэмдээ маш хортой зүйл. Ялангуяа ядуу эмзэг бүлгийн хүмүүст бүр ч хортой байдаг. Тиймээс яг энэ асуудалд манай байгууллага олон жил олон ажил өрнүүлж байгааг харахад сайхан байдаг.
-Зүүн Африкийн орнуудын авлигыг гадны компаниуд өдөөж, эх үүсвэр нь болж байсан гэдэг содон сонсогдлоо. Энэ талаар дэлгэрүүлж ярилцъя. Таны бодлоор манай улсад энэ асуудал хэр түвшинд байна вэ?
-Транспэрэнси Интернэйшнл байгууллага анх санаачилга гаргахдаа хөгжсөн орнууд дэлхийн урд бөмбөрцөгт байгаа Африк, Ази зарим тохиолдолд Европод колончлолын дараах шилжилтийн явцад буй улс орнуудын лидерүүдэд гаднаас нөлөөлж авлигыг газар авахад нь тусалж байна гэсэн асуудлыг хөндсөн.
Ер нь хөгжсөн орнууд буурай улс орнуудын лидерүүдийг нь системчилж, авлига хээл хахуульд автуулж буруу төсөл, хөрөнгө оруулалт хэрэгжүүлэх нөхцөлийг бий болгож байсан. Тухайн үед хөгжсөн орнууд хөгжиж буй сул дорой улс орнуудад авлигыг өдөөж байна гэдэг санаа маань явж өгөөгүй. Хөгжсөн улс орнууд үүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан. Тухайн үед гадны улс орнуудад хээл хахууль өгөх үйлдлүүдийг хориглосон хуультай улс АНУ-аас өөр байгаагүй. АНУ-ын ерөнхийлөгч Жимми Картер “Watergate” гэх томоохон хэргээс үүдэлтэйгээр гадаад улсын Засгийн газрууд гадаадад хээл хахууль өгөхийг хориглосон хуулийг баталсан. Герман, Франц, Их Британи, Испани зэрэг орнуудад энэ асуудал огт яригддаггүй байсан. Тэд “Гадаадад болж байгаа хэргийг бид яаж хянах юм бэ. Яаж ч чадахгүй шүү дээ” гэсэн байр суурийг илэрхийлдэг байсан. Ингээд бид OЕCD (Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжлийн байгууллага) болон түүний гишүүн орнуудтай 1995-1997 оныг хүртэл маш идэвхтэй ажилласан. Үүний үр дүнд Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжлийн байгууллага-OЕCD Хээл хахуультай тэмцэх конвенцийг гаргасан. Энэ бол бидний хамгийн том амжилт гэж хэлж болно. Үүний дараа Дэлхийн банкны ерөнхийлөгч James Wolfensohn бидний гаргасан зарчмын дагуу өөрсдийн үйл ажиллагааг явуулна гэсэн бодлогын том өөрчлөлт хийсэн. Үүний мөрөөр Олон улсын валютын сан, НҮБ зэрэг байгууллагууд маш идэвхтэй ажиллаж эхэлсэн. Хэдэн жилийн дараа НҮБ-ын Авлигатай тэмцэх конвенц гарсан.
Гол нь OЕCD-ийн гишүүн буюу хөгжсөн улс орнуудыг хүлээн зөвшөөрүүлэх асуудал байсан. Үүн дээр үндэслээд авлигатай тэмцэхийн тулд тогтолцооны тодорхой хүрээг баримтлах ёстой. Үүнд Засгийн газрууд, хил дамнасан үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа томоохон корпорац, төрийн бус байгууллагууд хамтрах ёстой гэж үзсэн. Ингээд хувийн хэвшил, Засгийн газар, төрийн бус байгууллага иргэд гурвалсан байдлаар хамтарч авлигатай идэвхтэй тэмцэх үндсэн тогтолцоо, хүрээг тодорхойлсон.
Үүнд үндэслэж үйл ажиллагааныхаа үндсэн баримтлах гурван зарчмыг бид гаргасан. Нэгдүгээрт, тухайн улс орны нөхцөл байдал ямар байгаа талаарх оношилгоо орно. Үүнийг Берлин дэх төв оффис хийдэггүй. Транспэрэнси Интернэйшнл байгууллага одоогийн байдлаар 110 үндэсний салбар байгууллагуудтай. Зарим улс орнуудад энэ байгууллага нь маш идэвхтэй байна. Тухайлбал, Германд гурван мянган гишүүнтэй, Бангладешид 11 мянган гишүүнтэй том байгууллага болчихсон байгаа. Харин Монгол Улс дахь салбарын тухайд олон гишүүнгүй ч идэвхтэй ажиллаж байна. Транспэрэнси Интернэйшнлийн салбарууд авлигын нөхцөл байдал ямар байгаа вэ гэдэгт өөрсдөө дүгнэлт, шинжилгээ гаргадаг. Өөрөөр хэлбэл, бид алсаас ингэ тэг гэж хэлдэггүй. Авлигын түвшин ямар байна, түүний дагуу ямар ажил хийх ёстой вэ гэдгийг тухайн улс дахь салбарууд тодорхойлдог.
Хоёрдугаарт, бид системчилсэн байдлаар ажиллах зарчим баримталдаг. Авлигатай тэмцэнэ гэхээр авлига хээл хахуульд холбогдсон хүмүүсийг илрүүлж тэдэнд Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэнэ гэж олон нийт ойлгодог. Маш дуулиантай хэрэг үүсгээд, ингэснээр авлигатайгаа их үр дүнтэй тэмцээд байна гэж хардаг. Эрүүгийн хууль тогтоомжоор хариуцлага хүлээлгэнэ гэдэг нь авлигатай тэмцэх арга хэрэгслийн зөвхөн нэг хэлбэр юм. Авлигатай цогцоор нь тэмцье гэж байгаа бол шударга байдлын системийн хүрээнд ажиллах хэрэгтэй. Мэдээж эрүүгийн эрх зүйгээ сайжруулах хэрэгтэй. Хариуцлага хүлээлгэх ёстой. Мөн, төрийн худалдан авалтын ил тод байдал, хэвлэлийн эрх чөлөө, шүгэл үлээгчийг хамгаалах зэргээр олон талаас нь харж байж авлигатай системтэйгээр тэмцэнэ.
Гуравдугаарх зарчим нь, гурван талын хамтын ажиллагаа. Хамтын ажиллагаа гэхээр зөвхөн шүүмжилнэ гэсэн үг биш. Компаниудаа ч, Засгийн газраа ч тэр дайсан шиг шүүмжилсээр байгаад ямар ч бүтээлч хамтын үр дүн гарахааргүй нөхцөл рүү түлхчихдэг. Засгийн газар гэдэг бол хууль ёсны шийдвэрийг гаргаж, тухайн улс оронд мөрдүүлж буй эрх бүхий субъект. Тиймээс тэрхүү байгууллагатай хамтарч ажиллаж гаргаж байгаа шийдвэр бодлогыг нь аль болох авлигатай тэмцэхэд үр дүнтэй байлгах чиглэлд дэмжиж, хамтарч ажиллах нь зүйтэй. Хувийн хэвшлийн компаниудын хувьд ч авлига, хээл хахууль өгөхийг хүсдэггүй. Ганц нэг компани авлига өгч ашиг хонжоо олж байгаа юм шиг боловч авлига хаана цэцэглэсэн байна, тэнд эрүүл өрсөлдөөнт зах зээл устаж үгүй болж байдаг. Тиймээс компаниуд авлигын эсрэг мөн нэгдэх ёстой. Ингэхдээ аль нэг оролцогч талын нөлөөнд авталгүй хараат бус байдлаар хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэх нь чухал.
-Улс орнуудын авлигын индексийг Транспэрэнси Интернэйшнл мэдээж зарласан байдаг. Гэхдээ та Монголын өнөөгийн бодит байдлыг хэрхэн харж байна вэ?
-БНСУ-д болсон Ардчиллын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр Монголын ХЗДХ-ийн сайд намайг Монголд урьсан. Их олон жилийн дараа би Монголд зочилж байна. Тиймээс Монголын талаар төдийлөн сайн мэдэхгүй байна.
Би ирээд Монгол Улсын Засгийн газар болон Авлигатай тэмцэх газраас хэрэгжүүлж буй авлигатай тэмцэх стратеги, хамрах хүрээтэй танилцсан. Энэ асуудлаар цогц системтэйгээр тэмцэх зураглалыг гаргаж ирсэн байна лээ. Жишээлбэл, байгалийн баялаг, уул уурхайн салбарын засаглалд анхаарч ажиллая гэсэн байгаа нь маш зөв. Түүнчлэн аливаа хөрөнгийн эцсийн өмчлөгчдийн ил тод байдлыг анхаарч ажиллах нь зүйтэй. Иргэний нийгмийн байгууллагуудтайгаа нээлттэй хамтарч ажиллая гэсэн хандлага нь ажиглагдсан. Авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөр, стратегийн баримт бичгүүдтэй танилцсан. Монгол Улсын Засгийн газар, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Авлигатай тэмцэх газрын төлөөлөгчи дтэй үр дүнтэй уулзалтууд хийсэн.
Нийгмийн хөгжлийг гамшгийн хэмжээнд хүргэчихээд байгаа авлигыг системтэй устгах чиглэлд зоригтой арга хэмжээ авна гэж найдаж байна. Энэ мэтээр өөдрөгөөр харсан зүйлүүд байгаа сул тал ч ажиглагдсан. Тухайлбал, үүнийгээ Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдтай ч, иргэний нийгмийн байгууллагуудтай ч, бусад холбогдох албаны хүмүүстэй ч ярилаа. Монгол Улс нэлээд дэвшилттэй хуулиуд баталсан байна. Гэхдээ бодит байдал дээр хуулийн хэрэгжилтийг хангах нь чухал байна. Нийгмийн зөвшилцөлд хүрээгүй үед хуулийг баталснаас хэрэгжилт сул байна гэж харж байна.
Нийгэмд тодорхой зуршил болсон зүйлийг өөрчлөхөд бэрхшээлтэй байдаг. Африкийн улсуудад гадны компани тодорхой төсөлд гүйцэтгэгчээр оролцохдоо хээл хахууль өгөөд тендерийн үнийн дүнг нь өөрчилдөг гэдэг ч юм уу тодорхой жишиг тогтсон байдаг. Үүнээс салахад хэцүү. Нийгмийг зөвшилцөлд хүргэхэд хэвлэл мэдээллийн соён гэгээрүүлэх үйлдэл маш чухал гэж би үздэг.
Үүнээс гадна гурвалсан хамтын ажиллагаа хэрэгтэй. Үүний нэг тод жишээ бол “Олборлох үйлдвэрийн ил тод байдлын санаачилга” гэсэн байгууллага. Энэхүү байгууллага нь анх байгалийн нөөцийн ил тод байдлыг сайжруулах санаачилгыг гаргаж байсан. Үүний гол зорилго нь авлига ихтэй байгаа салбарт ямар асуудал байна, ирээдүйд аль салбараа хөгжүүлье гэж харж байгаа юм бэ гэдгээ Засгийн газар, иргэний нийгмийн байгууллагууд, компаниуд эрх тэгш байдлаар замын зургаа гаргаж, түүнийхээ төлөө оролцогч байгууллагууд өөрсдийн хөдөлмөрийн хуваарилалтыг хийж ажиллах жишгийг тогтоосон. Миний УЗ-ийн даргаар олон жил ажиллахдаа гаргасан энэ санаачилга их үлгэр жишээ болж өргөжин өнөөдөр олон оронд хэрэгжиж байна. Монгол Улсад ч мөн энэ санаачилга хэрэгждэг. Монголын зөвлөлдөх механизм сайн ажиллаж байгаа гэж ойлгосон. Тиймээс үүнийгээ илүү эрчимжүүлэх шаардлагатай. Гурван талт хамтын ажиллагаагаараа дамжуулж Засгийн газартайгаа тал талаасаа зөвшилцөлд хүрэх хэрэгтэй гэдгийг би сүүлийн үед яг л маани шиг давтаж хэлж байгаа. Нэгэнт зөвшилцөж баталсан хууль тогтоомж маш сайн хэрэгждэг. Яагаад олон талт оролцоо байх ёстой гэж хэлээд байна гэхээр авлига зөвхөн Монголд байгаа асуудал биш. Олон улсын асуудал. Тиймээс бүх талаасаа шийдлээ гаргаж хууль болгож түүнийгээ зуршил болгохоос нааш шийдвэрлэж чадахгүй. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн нэг байгууллага эсвэл нэг Засгийн газар хязгаарлагдмал өнцгөөс хараад шийдвэрлэж чадахгүй.
-Монголын нийгмийн мөрөөдөл, Монголын ирээдүйг хулгайлж байгаа авлигатай тэмцэхийн тулд нийгмийн сэтгэл зүйг өөрчлөх шаардлага байгаа. Жишээлбэл, өвчтөн эрүүл мэндийн үйлчилгээ авсныхаа төлөө эмчид тодорхой хэмжээний сэтгэлийн бэлэг өгөх ёстой гэсэн нийгмийн соёл манайд бий. Нийгмийн энэ сэтгэл зүйг өөрчилсөн сайн туршлагын талаар та хуваалцахгүй юу?
-Маш чухал асуулт байна. 25 жилийн өмнө бид Германы компаниудад “Та нар Африкийн орнуудыг авлигажуулаад байна. Тиймээс Африкийн орнууд хөгжихгүй байна” гэхэд Германы компаниуд “Африк, Ази, Латин Америкийн соёл нь тийм юм байна лээ. Эрх бүхий том албан тушаалтнууд юм авч байж л шийдвэр гаргадаг. Энэ соёл нь нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдсөн зүйл” гэж хэлж байсан. Тухайн үед би Нигерийн ерөнхийлөгчөөс “Танай соёл ийм юм уу” гэхэд “Юу гэж тийм байх вэ. Манай соёлд бие биенээ хүндэтгэх, сэтгэл гаргаж байгаа гэж сэтгэлийн бэлэг өгөх зүйл байдаг. Энэ нь хүмүүсийн өмнө ил тод байдаг. Жишээлбэл, овгийн ахлагч дээр холоос зорьж очихдоо сэтгэлийн бэлгээ олон нийтийн өмнө өгөх нь эв найрамдлын бөгөөд хүндлэлийн илэрхийлэл болдог. Түүнээс улс орондоо хохиролтой шийдвэр гаргасныхаа хариуд нууцаар мөнгө авах нь манай соёл огт биш, харин шалтаг” гэж хэлсэн. Авлигын эсрэг авч хэрэгжүүлсэн төсөл нь байгаль орчин сүйтгэж байна. Эсвэл хэрэгцээнээсээ хэт давсан дэд бүтцийн төслийг хэрэгжүүлдэг. Тэр нь өртөг зардал их гардаг ч үр өгөөжгүй байдаг. Зарим тохиолдолд бүтээн байгуулалтын ажилд хүүхдийн хөдөлмөрийг ашигладаг ч гэдэг юм уу эдийн засаг, тогтвортой хөгжлийн эсрэг хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байсан. Шийдвэр гаргагч хүн иргэдийнхээ эрх ашгийг дээд түвшинд хамгаалах үүрэгтэй. Гэтэл нууцаар мөнгө авч төсөл хэрэгжүүлдэг соёл байхгүй.
Герман ч гэсэн ийм л байсан. Том компаниуд гадаадад төсөл хэрэгжүүлэхдээ орлогын тайлангаа дотооддоо багаар мэдүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл, гадны эрх мэдэлтнүүдэд өгсөн авлигаа зардал хэмээн мэдүүлдэг байсан. Хэрвээ тухайн орны лидерүүд нь сайн, институц нь сайн, холбогдох хууль тогтоомжтой, нийтээрээ мөрддөг болчихсон байвал энэ соёлын асуудал биш.
Энэ соёлд хэт дасчихсан байгаа учраас үүнийг соён гэгээрүүлэх ажил хийх шаардлагатай. Шударга байдлын систем гэдэг нь түрүүний хэлсэн Засгийн газар, институц, бүгд байх ёстой. Мөн хүүхдэдээ бага наснаас нь юу сэтгэлийн илэрхийлэл вэ, юу авлига вэ. Хэрвээ ийм асуудалтай тулбал бусдад яагаад мэдэгддэг байх ёстой юм бэ. Шүгэл үлээгчдийг яагаад хамгаалах ёстой вэ гэдгийг ойлгуулж, сургах хэрэгтэй.
Бундестагийн мэдээг үзэж байхад манай Герман улс Шүгэл үлээгчийн хуулиа дөнгөж сая баталлаа. Монгол Улс ч энэ хуулийг батлахаар идэвхтэй ажиллаж байгаа гэж ойлгосон. Ил тод, нээлттэй байдал, шүгэл үлээгчийг хамгаалах, шударга байдлын хэм хэмжүүрээр яагаад өдөр тутмын ажлыг явуулах ёстой вэ гэдгийг гурван талын хамтын ажиллагааны механизмаар ярилцаж нийгмээ хөгжүүлэх хэрэгтэй гэж хэлмээр байна.
-Тантай ярилцаж байгаа энэ цаг үед манайх Үндсэн хуулиа өөрчилж УИХ-ын гишүүдийнхээ тоог нэмэх гэж байгаа. Гишүүдийнхээ буюу лидерүүдийн тоог нэмж эрх мэдлийг саармагжуулснаар таны хэлсэн “Лидерийг системчилж авлигад автуулж буруу төсөл санхүүжүүлдэг” гэх асуудал шийдэгдэх болов уу?
-Үндсэн хуулийн асуудлаар Монголд зөвлөж буй экспертүүд байгаа. Тухайлбал, Германы Хууль зүйн сайд асан Х.Дойблер-Гмелин Монголын Ерөнхий сайдтай уулзаж, мэргэжлийн зөвлөгөө өгсөн байсан.
Миний хувьд авлигатай тэмцэх асуудлаар туршлага, зөвлөгөө өгөхөөр ирсэн. Монгол Улс парламентын системээ яаж сайжруулах вэ гэдгээ эргэж харж, энэ чиглэлд ажиллаж байгаа нь сайшаалтай. Гэхдээ үүнд УИХ-ын гишүүдийн тоог олон болгосноор ч юм уу, сонгуулийн системийг өөрчилснөөр авлига буурна гэсэн нотолгоо байхгүй учраас хэлж мэдэхгүй байна.
Манай улс холимог тогтолцоотой. 50 хувь нь жагсаалтаар, 50 хувь нь тойргоос сонгогддог. Энэ нь манай парламентыг данхайж байна. Манайх Бундестагийн 500-700 гишүүний тоогоо яаж багасгах вэ гэдэгт анхаарч ажиллаж байна. Манай улс хүн ам ихтэй учраас гишүүдийн тоо ийм байгаа юм.
Энд нэг зүйлийг хэлэхэд, Ерөнхий сайд нь Авлигатай тэмцэх газрын даргыг нэр дэвшүүлдэг, харин УИХ нь тус даргыг томилох эсэхийг шийддэг танай энэ тогтолцоог зөв гэж харж байна. Учир нь авлигатай холбоотой янз бүрийн хэрэг үүснэ. Ингэхэд нэг сайд ч юм уу эсвэл улс төрийн ойрын холбоотон нь холбогдлоо гэхэд үүнд Засгийн газар гүйцэтгэх засаглалын зүгээс мөрдлөгт ямар нэгэн саад, нөлөө үзүүлэх гээд байдаг нигууртай. Тиймээс Монголын энэ шийдэл нь зөв санагдсан. Энд гол нь томилсон бол бүрэн эрхийн хугацааг нь тодорхой баталгаажуулах хэрэгтэй. Тодорхой нөхцөл дээр бүрэн эрхээс нь түдгэлзүүлдэг байдлаар явбал мөрдөн шалгах системийг хараат бус байлгахад эерэг нөлөөтэй.
-Холын хүнээс үг сонс гэдэг. Тантай ярилцаж байгаагийнх хэмээн олзуурхаж асуух асуулт мэдээж их байгаа ч ярилцлагаа энд хүргээд жаргаая. Эцэст нь асуухад, авлигын эсрэг тэмцэхэд манай улсад зөвлөж, захиж хэлэх зүйл юу байна вэ?
-Авлигатай тэмцэх далайцаа аль болох тодорхой салбар руу чиглүүлэх хэрэгтэй. Ялангуяа байгалийн нөөцийн салбар буюу уул уурхайн салбар руу анхаарах хэрэгтэй. Энэ салбар нь авлигад маш өртөмтгий байдаг. Жишээ нь, нэг том уурхайтай холбоотой төмөр замын төсөл, эсвэл нэг уурхайтай холбоотой боомтын төслүүдийн үнийн дүн өчнөөн тэрбумаар яригддаг. Тиймээс энэ төсөлд том хөрөнгөтэй компани орохдоо Ерөнхийлөгчид нь ч юм уу, Ерөнхий сайдад нь эсвэл Засгийн газрын гишүүдэд нь Бахамд байгаа данснаасаа 10 сая ам.доллар шилжүүлье. Ийм зөвшөөрөл олгочих гэдэг. Хамгийн гол нь тэр зөвшөөрлөөр дамжуулж 10 сая ам.доллар байтугай жилдээ 200 сая ам.доллар олдог. Тиймээс ийм хандлага өндөр байдаг. Ялангуяа Монгол шиг уул уурхайн салбараасаа хамааралтай улс уул уурхайн салбар руугаа чиглэсэн байдлаар авлигатай тэмцэх нь чухал. Тэгвэл томоохон үнийн дүнтэй авлигатайгаа тэмцэнэ гэсэн үг. Салбараа салбарлаж болдог. Уул уурхайн салбар дахь төрийн өмчит компанийн засаглалыг яаж сайжруулах вэ гэдэг ч юм уу. Мөн төрийн өмчит компаниудтай хэлэлцээр хийж байгаа эцсийн өмчлөгчийг ил тод болгох ч гэдэг юм уу. Төрийн өмчит компаниуд бай, тэр дундаа олон улсын компаниуд олборлосон бүтээгдэхүүнээ гадны компаниудад зарж байна гэдэг ч гэрээн дээрх дүн нь бага байдаг. Бахамд байдаг ч юм уу өөр компаниудад тийм дүнгээр зарж байгаа гэдэг ч цаанаа нэгдмэл ашиг сонирхолтой нэг компани байдаг. Монгол Улсын баялгийг аваад зарахдаа бага үнийн дүнгээр тайлагнадаг. Ингээд тухайн улсад орох орлого нь бага болдог. Зарим тохиолдолд гэрээнүүд нь хуримтлагдахаар тухайн компани татвар төлөхгүй алдагдалтай ажиллаж буй компани болж хувирдаг. Иймэрхүү байдлаар тухайн улсаас ашиг яаж гаргаж авах вэ гэдэг арга хэрэглээд сурчихсан. Түүнийх нь эсрэг ажиллах шинэ практикууд гаргаад ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, олон улсад эцсийн өмчлөгчийг ил тод болгох, гэрээ хэлэлцээр хийж байгаа талуудыг ил тод болгох зэргээр саяны хэлсэн хуурдаг аргуудыг зогсоож эхэлж байна. Монгол Улс энэ асуудал дээр тусгай хүчин чармайлт гаргах хэрэгтэй. Мөн бүх зүйлийг өөрөө хийх бус олон улсад туршигдсан сайн хэрэгслүүдийг улсдаа нэвтрүүлж мөрдүүлэх хэрэгтэй. Мэдээж хэрэг дотоодын авлигад анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Жишээлбэл, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгт байгаа хээл хахуулийг зогсоох хэрэгтэй. Гэхдээ миний бодлоор жижиг авлигаас илүү том авлигын хэргүүдээс урьдчилан сэргийлэх, түүн рүү чиглэсэн ажлыг хийх хэрэгтэй. Учир нь том авлига улсыг тэр чигээр нь доош нь татдаг.
Тухайлбал, Орос Украин руу дайрах нөөц боломжийг Оросын авлигад өртсөн өндөр албан тушаалтнууд, олигархиуд нь Путинд бүрдүүлж өгсөн. Тиймээс би танай Ерөнхий сайдтай ч, Уул уурхайн болон ХЗДХ-ийн сайдуудтай ч уулзахдаа байгалийн баялгийн засаглалын асуудалд төвлөрөх нь чухал гэдгийг хэлсэн. Тэд энэ асуудалд төвлөрч ажиллана гэж хэлсэн. Танай улс эцсийн өмчлөгчийг ил тод байлгах, байгалийн баялгийн засаглалын асуудалд өөрсдөө анхаарч ажиллаж байгааг харахад таатай байлаа.
-Том авлигаа ялан дийлсэн бусад орны сайн туршлагаас та хуваалцахгүй юу?
-Авлигын индексээр авлига хамгийн багатайд Скандинавын улс орнууд ордог. Тэдгээр улс орны тогтолцоонд нь шударга байдал бий болсон байдаг. Энд мэдээллийн эрх, эрх чөлөөг маш сайн хүндэтгэдэг. Тэр нь ч соёл болоод хэвшчихсэн. Мөн зохих хууль тогтоомжоо баталж, мөрдүүлдэг соёл суучихсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, дээд түвшний ямар ч албан тушаалтнаас хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд ийм асуудалд ийм мэдээлэл өгнө үү гэхээр бүх мэдээллээ тайлагнаж, өгөөд хэвшчихсэн байгаа юм. Мэдээллээ ил тод байлгаад сурчихвал авлига бага байх боломжтой гэж бид харж байгаа. Авлига газар авсан улс орнуудыг харахад эрх бүхий албан тушаалтнууд нь мэдээллээ өгдөггүй хандлага ажиглагддаг. Алигатайгаа маш сайн тэмцсэн улс орнуудын институц нь их сайн бэхэжсэн байдаг. Тэр дундаа парламентын институц. Хараат бус байдлыг зохих институц хооронд бий болгож өгсөн байдаг. Шийдвэр гаргадаг, гаргасан шийдвэрээ бусдад тайлагнадаггүй, хариуцлага хүлээлгэхгүй удаан яваад ирэхээр авлигад идэгддэг. Африкийн орнуудын анх гарч ирсэн лидерүүд нь сайн байсан ч гаргаж байгаа шийдвэрийг нь зөв байсан эсэхийг нягталдаг систем байхгүйгээс лидерүүд нь дарангуйлагч маягийн болж, өнө удаан жил эрх мэдлээ барьдаг асуудал үүссэн. Манай байгууллагын жишээн дээрх сайн ололт амжилт нь OECD-ийн авлигатай тэмцэх конвенцод Франц, Их Британи зэрэг хөгжсөн улсуудаар гарын үсэг зуруулсан явдал. Энэ нь маш чухал байсан. Урьд нь яасан гэхээр хөгжсөн орнууд хөгжиж буй улс орнуудынхаа авлигыг дээр ярьсанчлан өдөөж байсан. Одоо бол манай улсаас гаралтай ямар ч компани гадаад улсад очоод авлига авахгүй хэмээн хориглосон. Энэ утгаараа Дэлхийн банк, АХБ, ОУВС улс орнуудад төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэхдээ авлигаас ангид байх зарчмын дагуу үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Энэ бол том ахиц дэвшил гэж харж байна.
Африкийг та бүхэн харвал байгалийн баялаг ихтэй. Тэрхүү салбар дахь том авлигатайгаа тэмцэх хүчин чармайлт гаргаагүйгээс “Байгалийн баялгийн хараал”-д өртсөн. Африкт ардчилсан засаглалтай, ил тод байдалтай, хэвлэлийн эрх чөлөөтэй орнуудын эдийн засаг нь өсөлттэй байгаа орнууд бий. Тухайлбал, Ботсвана. Монголын хувьд зөв замнал руугаа орж, зөв ажлууд хийж байна гэж би хувьдаа бодож байгаа. Тиймээс Монголд сайхан ирээдүй байна гэж харж байна.