Сорхагтани бэхийн амаар хэлсэн сургаал номыг Увс аймгийн харьяат дөрвөдийн хөх нохой овгийн Журнайн Нүрзэд гэдэг хүний удмынхан цээжээр өртөөлөн өнөө үед хүргэж ирснийг олон хүн уухайлан угтаж цаг заваа гарган бүхэл бүтэн судлал болгон хүрээгээ тэлээд суралцсан шавь нар нь зуугаар тоологдон монгол ухаанд суралцаж байгаа гэх. Энэхүү сургаалын талаар баттай мэдэх хүний нэг нь түүхч зохиолч Н.Нагаанбуу гуайг гэж сонсоод учрыг лавлалаа.

Түүхч зохиолч Н.Нагаанбуу

-Та Сорхагтани бэхийн “Алтан үнэний дээд аялгуу” гэдэг номын сурвалж түүхийн талаар сонирхуулаач. Учир мэдэх хүний нэг гэж сонсоод ирлээ.
-Амаар дамжиж ирсэн тийм сурвалж байхгүйг Хэл зохиолын болон Түүхийн хүрээлэнгийнхэн мэдэж байгаа.

-Тэгэхээр энэ бүхэн цуурхал шуугиан болж таарах нь уу?
-Ер нь тиймэрхүү л юм.

-Өдий хүртэл яагаад та дуугарсангүй вэ? Ж. Нүрзэд гуайтай найз байсан учраас амаа хамхиад байсан уу…
-Нууцтай, гайхалтай, хэрэгтэй юм байгаа бол судлацгааг л дээ. Соргог хатан ч бай, Ж.Нүрзэд ч бай монгол хүний л тархи толгойноос гарсан санаа утгас тэр номд байгаа. Тиймээс олон хүн судлахад юу нь болохгүй гэж?

-Гэхдээ ХIII зууны сурвалж юм уу, эсвэл ХХ зууны зохиол уу гэдэгт учир нь байна. Сорхагтани хатан ингэж хэлж байжээ гэж сурвалж болгох, эсвэл ин¬гэж хэлэх байсан гэж зохиосныг унших хоёр өдөр шөнө шиг ялгаатай биз дээ?
-Тийм сурвалж байхгүй ээ гэж би хэлсэн шүү дээ. Хэлний болоод түүхийн хүрээлэнгийнхэн мэдэж байгаа гэж.. Тийм учир эшилэхдээ Соргог хатан биш Ж.Нүрзэдийн нэрийг заавал дурдах ёстой. Хатны нэрээр юм шиг хэвлүүлснийг нь зах зээлийн арга сүйхээ гэж бод. Ердөө 1999 оны зун л зохиосон юм.

-Хүрээлэнгүүд ер нь шалгаж сонирхсон уу?
-Үгүй дээ. Гэхдээ Ж.Нүрзэд өөрөө тийм ном анх гаргаад Хэлний хүрээлэнгийн захирал академич Х.Сампилдэндэвтэй уулзсан. Ийм ном гаргалаа гээд нэгийг өгч өөрөө цээжилсэн, нагац ах Гэнгээ бил үү өвгөн 1963 он хүртэл надад цээжлүүлсэн. Түүнийг орчин цагийн монгол хэл дээр орчуулж гаргалаа гэж хэлжээ. Энэ үг номон дээр нь ч байгаа. Гэтэл Сампилдэндэв “Та ямар хэл мэддэг хүн, ямар хэлээр цээжилсэн номыг орчуулсан юм бэ?” гэж асууж. Эртний монгол хэлээр цээжилсэн. Нууц товчоог Ц.Дамдинсүрэн гуай утгачлан орчуулсан шиг ухааны юм гэж мань хүн хэлж. Тэгтэл доктор Х. Сампилдэндэв “Та түр хүлээж бай. Би нэг ажилтнаа дуудаад дуу хураагуурт бичүүлээд авъя” гэж шуурхайлж.
Ж. Нүрзэд тэгэхээр нь хамаагүй цагт уншиж болдоггүй энэ тэр гээд ум хумгүй гарч ирснээ ярьж байсан юм.
Сүүлд нь Б. Хүрэлтогоо гэдэг залуу Ж.Нүрзэдийг нас барсны дараа бас нэг тийм зүйлтэй манайд ирээд “Та багшийн талаар (Ж.Нүрзэдийг хэлж байгаа юм) бас энэ номын сэдэв үнэн болох тухай өмнөх үг бичиж өгөөч гэж архи зөөгөөд өнжиж хоноод салдаггүй. Аргаа бараад Т.Мандирынд аваачиж өгөөд салсан. ХIII зууны үед монгол хэл ямархуу байсныг хэлний эрдэмтэд судлаачид гадарлана. Шинжлэх ухааныг хуурч болохгүй, түүхийг зальдаж гуйвуулж нэр ашиг олж болохгүй гэдгийг хатуу хэлсэн. Гэтэл тэр залуу бас номоо гаргачихсан л байсан. Хэдий Ж.Нүрзэд маань тэнгэрт гарсан ч шавь нь юм бол багш нь түүнд эртний хэлээр юу цээжлүүлснийг шалгачих хэрэгтэй л дээ. Нэгэнт ном болоод гарчихсан юм чинь эртний хэлээр нь уншихад одоо айх цээр нь арилсан л байж таарна.

-Ж.Нүрзэд гуай тийм зүйл цээжлээгүйг та баттай мэдэж байгаа юу?
-1990-ээд оны дундуур би “Монголын гурвал онол” гэдэг ном бичээд хэвлүүлэх мөнгө байхгүй учраас зохиолч Ж.Дашзэгвийн гаргаж байсан “Айдас жайс” сонины нэг дугаарт зохиомол гадаад нэрээр хэсгээс нь хоёр нүүрт тавьж даажигнасан юм. Гэтэл Чингэс хааны дэлхийн академийнх гээд байдаг П.Даваанямаас эхлээд олон хүн хачирхаж сонирхоод бөөн юм болов. Түүний нэг нь Ж.Нүрзэд. Зохиолч Ж.Дашзэгвэ Налайхад олон жил ажиллаж амьдарч байсан хуучны танилууд байж. Уг сэдвийг бичсэн хүн гадаадын хүн биш Н.Нагаанбуу гэж Ж.Дашзэгвэ хэлжээ. Нүрзэд тун сонирхолтой гээд хаяг авч бид танилцсан хэрэг.
Тэгэхэд мань эр “Уялгын онол” ч гэл үү нэг зүйл тэрлэж Нууц товчоог судлаж байгаа гэж хэлж цүнхнээсээ гарган гүйлгүүт харуулсан. Сүүлд нь бичиж дуусанаа хэлээд дэмжих хүн асуусан. “Их засаг”-ийн Н.Ням-Осор гэж Чингэсээр өвчилсөн, дэмжвэл мөнгөтэй хүн байна гэж би хэлсэн. Үнэхээр тэр үед Ням-Осороос өөр дэмжих хүн байгаагүй нь үнэн шүү. Нүрзэд “Ерөөсөө хоёулаа нэрээрээ гаргая. Одоо чи засч янзал, ёстой гүйж өгнө шүү” гэв. Тэгснээ бас “Сорхагтани бэхигийн сургаал” ч гэдэг юм уу чам шиг зохиомол нэрээр гаргая. Чи ч гэсэн “Гурвал онол”-оо Хабулын ч юмуу, Хасарын сургаал онол гээд гаргачихаач гэж ятгаж байсан.

-Та зөвшөөрсөн үү?
-Мэдээж үгүй. Тэр хүн Налайх гэдэг сууринд олон жил инженерээр ажилласан шинийг санаачлагч, бичиг номоос хол хөндий хүн. Эх орондоо, Монголдоо, түүх соёлдоо хайртай, эрдэмтэн мэргэд ихэс сайдууд Монголынхоо төлөө юм хийдэггүй гэж бухимддаг, хэдүй бичих зохиох ажилд сонирхолтой ч тархи толгойны ужиг өвчтэй хүн байв. Гэтэл би хар багаасаа зохиол ном түүх судар гэж гүйсэн учраас тэр санаа явуургүй санагдсан. Гэхдээ цохмол эх дээрх илт алдаа мадгийг нь хэлж, зарим санаа түүхийн талаар тодруулж товойлгох үүднээс харамгүй зөвлөсөн. Тэр гар эх одоо байгаа бол миний гарын үсгээр цоохорлосон эрээн юм байгаа. Нэүрэт гэж гарчиглаад байгаа үг нь МНТ-ны эхэд гурван нүүр нүүдлийн газар гэсэн утгаар байдаг үг л дээ. Гэтэл түүнийг утгажуулан тайлбарлаж авснаас эхлээд үнэндээ номтой хүнд үзүүлэхэд ичмээр дамшиг байсан л даа.

-Гол санаа нь юу байсан?
-Ойрдод хажир гэсэн нэр орсон бичмэл сургаал байсныг, бас Соргог хатан ямар нэг номлол айлдсаныг тэмдэглэсэн гэх аман домог байдгийг сонссон юм билээ. Өөрөө хуучин бичиг мэдэхгүй ч бичлэг дуудлага нь манай дөрвөд зэрэг ойрд аялгуутай адилхан юм гэж ярьдаг, тува түрэг хэл сонирхдог хүн байсан. Гэхдээ түүний бичлэг арай дэндсэн муйхар, хэт үнэмшилгүй байсан. Жишээ нь ЖРЛГ гэж бичсэнийгээ яаж цээжилсэн гэх вэ? Яг энэ 4 гийгүүлэгчээр бол “жэрлэг” гэж цээжилж хэлэх ёстой. Тэгвэл “зарлиг” биш “зэрлэг” гэсэн утга болно. Цээжилсэн юм бол ТНГР гэж буулгах ёсгүй. Тэгээд ч худам монголоор бичиж аваагүй цээжилсэн гэх гээд байгаа. Нэүрит гэдэг үг бол “нүүдлийн соёл иргэншил” гэсэн үг гэжээ. Хэлэх үг “МАХН” гэдэг шиг товчлогддог гэх үү? Эсвэл тэр үед нүүдэл соёл иргэн гэх мэт үг байгаагүй гэх үү? Иргэн гэдгийг иргүн гэсэн байна. Монгол бичгээр иргэн ирхэн гэж дуудахаар байдаг. Гэтэл чи “ир – гүн” гээд лут гүн утгажуулах гээд байдаг. АаийИй ЭИЭ ЖӨЭИЭЖӨН үйИЭсий гэх мэт үгнүүдийн дундах том эгшгийг, эсвэл нэг үгний зарим үсэг нь томоор бичигдэх ёстойг чи яаж ялгавартай цээжилсэн гэх вэ гэх мэтээр мохоож нэр хамтрах талаар тойрч өнгөрөөсөн. “Жааий¬суиааг хэмээх их засаг” гэхээр, их засаг бас жааийсуиааг ч юмуу хаашаа юм гээд унтууцахад “ойлгогдохгүй байх тусмаа сайн байхгүй юу” гэсэн юмсан. Ирээдүй гэдэг үгийг Ир ИЭ дүй гэж биччихээд Ир гэдэг нь тэсэж магад гарах чадвар, Иэ- гэгээрэл, Дүй- гарын авьяас гэж “орчуулсан” байх. Энэ үг ирээгүй гараагүй гэх мэт үгийг ирээдүй гараадуй гэж бичдэг монгол бичгийн ёс байх жишээтэй санаа зовмоор юмнууд дүүрэн байсан.

-Тэгээд анхны хэвлэлдээ зассан байсан уу?
-Дэнтэй дунтай л болов уу. Тухайлбал Монголын гурвал онол гэх мэт миний номын үг утгууд болон тэр үед радиогоор нэвтрүүлж байсан П.Сандуйжав гуайн “Босоо голчийн бодлого” зэрэг үг санаануудыг шууд оруулсан байсан. Энэ бүхэн орчин үеийн хэллэг гэдгийг хэлж би таагүй зан гаргасан. Хоёрдох номоо бас үзүүлсэн. Дуугүй байж тэвчилгүй төгсөв гэхийгээ “төгс болов” гэчихээч энэ тэр гэсэн юм хэлж л байсан. Гарахаар нь бас зад шүүмжилсэн. Харин гуравдахиа дахин засч бэлэн болгохдоо 2003 оны хавар Их засагийн Н.Ням-Осор захирал, “Үнэн” сонины (Тоншуулын) гэх ахмад сэтгүүлч Г.Дамба гуай нарт “Нагаанбууг маргааш аваад ир” гээд өөрөө ч над руу утсаар ярьсан. Сүүлчийн бичлэгээ надад өгч би засаад орчин цагийн монгол хэлэнд хамтран хөрвүүлсэн гэж бичих юм ярихаар нь би дургүйцсэн. Маргааш өглөө нь Н.Ням-Осор Г.Дамба гуай хоёр намайг гэрээс авахаар ирэхэд яаж ч чадалгүй хамт явлаа. Харамсалтай юм болж урьд орой нь хүнтэй маргалдаад цаадах нь цохисон ч гэлүү нас бараад эхнэр Долгорсүрэн нь еэвэнгээр идээ тавьчихсан эмгэнээд сууж байсан.

-Түүх соёлд ийм байдлаар хандаж болохгүй гэж шавь гээд байгаа тэр Хүрэлтогоод нь та хэлээ л биз дээ?
-Хэлээд ядсан. Монголын нууц товчоо гэдэг үг эртний хэлээрээ “Ману Кү Эл ой ийн НЭҮ КАУ ЧУ төө бай ой Чин” гэдэг төдийгүй “Хүрэлтогоо” нэрийг нь орчин цагийн монгол хэлэнд орчуулахад “Авралын бурхан” гэж буудаг гээд мэлзэж байгаа хүнтэй юу ярих вэ. Холхон л байсан нь дээр. Тэр эртний хэлийг эдний Бичээчийнхэн гэдэг овгийн Төмөр Хүрэл Зэс Гуулин Ган тогоонууд. Ган эхлэсэн долгор дулам баяр чимэг гээд ах дүү есүүлээ орчуулсан гэж номынхоо төгсгөлд жагсаан бичсэн байна лээ. Иймд уг ном үнэхээр эртний Мон Огоу Ул хэлээр байгаа эсэхийг тэднээр дуудуулаад мэдчих нь шинжлэх ухаанд ч бөөн олз буй за. Дашрамд хэлэхэд Монголын нууц товчоо гэхэд Мон Огоу Ул ийн гэдэггүй Ману Кү Эл ой ийн гэдэг заримдаа Ману кол, бүр эхэндээ Моногоуул бас Моногу гээд таван ч янз хувилбараар орчуулсан “Монгол” гэдэг үг ч цаанаа таван онолтой “цээжлэгдсэн” буй за.

-Нийтдээ дөрвөн ном байгаа юм уу?
-“Авралын бурхан”-ы хувилбартай дөрөв болчихов уу даа. Ж.Нүрзэдийнх гурав байх. Гэхдээ засаад байсан тул хоорондоо адилгүй тэс өөр номууд болчихсон. Хөх монголыг Их засагаар бадраах, Нүүдлийн соёлоор бадраах, Төрөөр бадраах, Ний хэмээр бадраах гээд дөрвөн ч том ном болов уу даа. Цаана нь тав зургаа дахь номыг эхнэр нь тува хэлнээс “орчуулж” гаргах гэж байгаа хачин юм дуулдсан. Уг нь Ж.Нүрзэд авга өвгөнөө “өдөр бүр цаг гаруй ойлгогдохгүй юм уншдаг түүнийг нь сонссоор байгаад цээжилчихсэн” гэж анхны номондоо бичсэн байх шүү. Тэгээд биччихье гэж ярьж байсан. Гэтэл нэг цагийн уншлага ийм олон том ном болчихлоо. Тэгээд ч 1250 оноос хойш 15 үе дамжуулан цээжилсэн гэдгээсээ эхлээд даажигнаж байгаагаа ойлгуулсан л юм. Үнэн бол 30 дахь үе нь байх ёстой жишээтэй.

-Уг нь цээжилсэн гэж хэлэх нэг л зүйл байсан биз дээ?
-Цээжилсэн гээд бичиж байгааг нь чи хар л даа. “Толуй үйИсий жүй НЭҮ тэн нэе БӨӨ ой Чу Кү дор сай эрой төө бай ой ЭрКү сий Чу ган НЭҮ Кү жүйте Кү чий гий КАУ жх ааиймий ой НЭҮ жил ОЙ ЭКЭ КАУ УЛ ИР ЭЛ ой төө ЗҮ ИР ой жүй ейгэ түр Ману Кү Эл ой ийн НЭҮ КАУ Чу Ку төө бай ойЧинии КАУ төөмий бээр ииэн жүйааийий ойжин Чу Кугий бэ ба”. Энэ юу гэсэн үгүүлбэр вэ гээд “орчуулахад”
“Толуй эзний бошго дор (сайэр ой), шар (төө бэиэ Эргий) шороон Кү чийгий язгуурт 6-р хулгана жил Их хуралдай хурж байх 8-р сард монголын нууц товчоог би худмаар бичив” гэж тоймлогдох ажээ. Тодруулбал энэ үгүүлбэрийн утга Нууц товчооны төгсгөлд байдаг үгс аж. Нөгөө “Ману Кү Эл ой ийн НЭҮ КАУ Чу төө бай ой Чин” буюу монголын нууц товчоо гэдэг үгийг бас орчуулж “Мандуулан бадруулагчийн босоо ой төгөлдөр түүх” гэсэн үг гэсэн байгаа. Энэ номыг Соракоктай бөө цэцэн хатан бичсэний баримт энэ гэнэ. Дээрх “цээжилсэн” дотор байхгүй “бэиэ Эргий” гэх үг болон орчуулагдаагүй Кү чийгий гэх мэт үгс гарч ирэх, үгийн дундах том үсгүүдийг жишээ нь нууц буюу “НЭҮ КАУ Чу” гэдэг үгийн эхний 7 үсгийг яаж томоор, эцсийн ганц эгшгийг яаж багаар цээжилснийг талийгаач байхгүй ч Авралын бурханаас асуух завшаан бидэнд бий.

-Энэ хэсэгт гэхэд таны зөвлөсөн зүйл байна уу?
-Тэр бүхнийг одоо яаж нарийн санахав дээ. Ямар ч гэсэн МНТ-нд төддүгээр хулгана жил гэж байхгүй, бас 8-р сар гэсэн нь григорийн тоолол юм бол МНТ-нд Гур буюу хаврын сар гэх мэтээр хэлж л байсан. Налайхад дүүгийнхээ архины үйлдвэрт Зүүнхараагаас спиртийг нь ойртуулдаг ажилтай гээд архитай манайд ирээд ярилцаж байснаа тод санаж байна. Тэгэхэд Монгол гэдгийг чи МӨНХГАЛ гээд нар сар гал шүтээнтэй холбосон байна. Нийгэм гэдгийг нэг амь, нийдэм гэдгийг нийт амь гэх утгаар чи бичиж. Би бүр өөрөөр НИЙХЭМ гээд тайлбар хийчихлээ гэх мэтээр ярьж миний дургүй хүрч маргаж байсныг ахмад сэтгүүлч Г.Дамба гуай сонсон бид хоёроос залхахдаа “Өөр юм ярьцгаая” гэж байсныг ч санаж байна. Ямар ч гэсэн энэ тийм лут бүтээл болсон юм бол Ж.Нүрзэд гэдэг хүний зохиомж шүү. Харин Соргог хатны сургаал гэж гурван хуудас тэмдэглэл Арабт хүний биеийн өндөртэй чацуу вааранд байдаг, түүнийг хатны сүнс хамгаалж байдаг гэсэн домгийг Ч.Далай багш хуучилж, Б.Хүрэлтогоо гэдэг залуу шинжлэх ухааныг басч доромжилсон дэмий балай юм чалчиж явна гэж уурлангуй дурсаж байсныг ч санаж байна. Ойрдод хажир гэдэг үг орсон нимгэн бичмэл байсан эсэхийг ч нягтлах шаардлага бий.

-Та энд хэнийг буруутай гэж үзэж байна?
-Хар ухаанаар бодвол манайхны худал үнэн алдартанд юм уу, гадаадынханд сүжирч долигонодог, ерийн монгол хүний ухаан санаа мундаг суут байлаа ч хайхардаггүй “алдрын дон” л ийм жүжиг тоглогдоход хүргэсэн. Миний “Гурвалын онол” “Монголын эртний он цаг тоолол”, “Анх Эх Мөнхийн амин зурхай”, “Итгэл зүйн ухаан” зэрэг номууд эрдэмтдэд чухал ч эши татъя гэтэл би алдартан биш учраас ач холбогдолгүй болчих жишээтэй. Харин Ж.Нүрзэд шиг зоригловол, бас үхчихвэл нэг учир байх бололтой. Мөн хэн нэгнийг тэнгэрт гартал мандуулж өөрсдийн үзэл сурталч бэлтгэх намын бодлого байдаг. Тийм хүмүүс өнөөдөө алдарт дарагдавч маргаашгүй байдаг юм. Үнэхээр суут гэхээр зүйл байгаа бол Ж.Нүрзэд агсныг магтацгаа. Харин сэтгэл хөдлөлөөр юм уу, нэр алдрын, эсвэл мөнгөний тулд биш, шинжлэх ухаанчаар хандах хэрэгтэй шүү.

Их засаг Их сургуулийн дэргэд Нүүдлийн соёл иргэншлийн академи гэж байсан бөгөөд энэ академийн нэр дээр анх хэвлүүлсэн болохоор Ж.Нүрзэд агсан номдоо “нүүдлийн соёл” гэдэг үгийг оруулсан. Түүнээс биш “нүүдэл соёл” гэдэг бол шинэ нэр томьёо. Их засаг их сургуулийн захирал дэмжиж мөнгө гарган хэвлүүлсэн болохоор “их засаг” гэдэг үгийг номдоо оруулсан байдаг. Ж.Нүрзэд мань хэн мөнгө өгч л байвал түүнд зориулаад “эртний хэлээр” ном бичиж байжээ.

“Гэрэлт Цалиг” сонин 2010.03.04 Пүрэв ¹08 (39)