Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах хороо өчигдөр хуралджээ. Тус хуралдаанаар Ардын хувьсгалын 103 жилийн ойн баяр наадмын нээлт, хаалтын ёслолыг найруулах найруулагчийг эцэслэн баталсан байна. Сүүлийн шатанд “Скин” энтертайментын Б.Анар, “Монгол туургатан” театрын найруулагч Ц.Батнайрамдал нар тунаж үлдсэн юм.

Тэгвэл шинэ технологи, дэвшилтэт төхөөрөмжийг үүх түүхтэй хослуулан хийх шинэ санаа бүхий зохиол төлөвлөгөө танилцуулснаар үндэсний хорооны гишүүдийн олонхын саналаар Ц.Батнайрамдалыг наадмын найруулагчаар сонголоо. Тиймээс энэ жилийн наадмын нээлт Ц.Батнайрамдал найруулагчийн боловсруулсан “Эх дэлхий, эх оршихуй цадиг” сэдвийн хүрээнд болох аж.

Ц.Батнайрамдал Үндэсний баяр наадмын хамгийн бага хөрөнгө оруулалтын саналыг дэвшүүлжээ. Б.Анар 5.7 тэрбумыг санал болгосон бол Ц. Батнайрамдал 2.9 тэрбумаар наадмын нээлт, хаалтыг хийх төсөв оруулж ирсэн байна.

Түүний хувьд 2014-2018 онд Хүй долоон худагт Соёлын наадмыг найруулсан, 2019 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор “Холливуд Монголд” төслийн ерөнхий найруулагчаар ажиллаж байв. Мөн 2018 онд Монгол төрийн их баяр наадмын хүндэтгэлийн концертыг найруулсан юм.

“Парис-2024” Олимпын наадмын ариун галыг Олимпын тууринд мягмар гарагт асааж, ирэх долоодугаар сарын 26-нд наадам эхлэх хүртэл гурван сарын турш үргэлжлэх галт бамбарын буухиаг эхлүүллээ. Эртний Грекийн тайлгачийн хувцас өмссөн жүжигчин эмэгтэй Нарны гэрлийг ашиглан мөнгөн бамбарыг асаах үед үүлэрхэг байсан нь галыг асаахад саад болжээ. Иймээс даваа гарагт хийсэн сүүлчийн бэлтгэл сургуулилтын үеэр асаасан нөөц галыг ашигласан байна.

^[1]

Францын нийслэлд болох Олимпын нээлтийн ёслолын үеэр Олимпын бамбарыг гэрэлтүүлснээр буухиа өндөрлөнө. Парис хотод өмнө нь 1900, 1924 онд Олимпын наадмыг зохион байгуулж байсан бөгөөд одоо гурав дахь удаагаа болох гэж байгаа юм. Олон улсын Олимпын хорооны /ОУОХ/ тэргүүн Томас Бах хэлсэн үгэндээ “Дайн тулаан, зөрчил мөргөлдөөн нэмэгдэж байгаа энэ хүнд хэцүү цаг үед хүмүүс өдөр бүр тулгарч буй үзэн ядалт, түрэмгийлэл, сөрөг мэдээллүүдээс залхаж байна. Хүн төрөлхтөн бид бүхнийг нэгтгэдэг, бидэнд итгэл найдвар төрүүлдэг зүйлийг хүсэж байна. Өнөөдөр бидний асааж байгаа Олимпын гал бол энэ итгэл найдварын бэлгэдэл юм” гэлээ.

Олимпын галыг Грек даяар 11 хоног буухиалсны дараа тэртээ 1896 онд орчин үеийн анхны Олимпын наадам болсон Афины “Панатенаик” цэнгэлдэх хүрээлэнд дөрөвдүгээр сарын 26-нд Парисын наадмыг зохион байгуулагчдад албан ёсоор хүлээлгэн өгөх юм. Үүний маргааш нь “Белем” хэмээх гурван шурагтай хөлөг онгоцоор Франц руу тээвэрлэж, тавдугаар сарын 8-нд Марсель хотод авчрах ажээ. Тус хотын боомтод болох ёслолд 150 мянга орчим хүн оролцох төлөвтэй байна.

МЭӨ 600-аад оны үед Грекийн Фокеагийн оршин суугчдын үүсгэн байгуулсан Марсель хотод Олимпын дарвуулт завины тэмцээнийг зохион байгуулах ажээ. Францад галт бамбарын буухиа 68 хоног үргэлжлэх бөгөөд Парист долоодугаар сарын 26-нд болох нээлтийн ёслолын үеэр Олимпын галыг асааснаар өндөрлөнө. Францын нийслэлд болсон өмнөх хоёр Олимпын нэгэн адил Парисын наадмын үеэр түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдэх онцгой үйл явдлууд болно гэдгийг холбогдох албаны төлөөлөгчид мягмар гарагт онцоллоо.

“Энэ удаагийн наадамд залуучууд түлхүү оролцох ба илүү хүртээмжтэй, илүү тогтвортой байх болно. Мөн жендерийн тэгш байдлыг хангасан анхны Олимпын наадам байх болно. ОУОХ нийт квотыг эмэгтэй, эрэгтэй тамирчдад адил тэнцүү 50 хувь байхаар хуваарилсан” гэдгийг Т.Бах дурдлаа.

Парисын Олимпыг зохион байгуулах хорооны дарга Тони Эстангегийн хувьд Парист 1900 онд болсон наадамд эмэгтэйчүүд анх удаа оролцож байсныг тэмдэглэн хэллээ. 2020 оны Токиогийн Олимп, 2022 оны Бээжингийн Олимпын гал асаах ёслолыг “Ковид-19” цар тахлын улмаас цомхон хүрээнд зохион байгуулж байсан бол энэ удаагийн ёслолыг цар тахал дэгдсэнээс хойш анх удаа үзэгчдийг оролцуулан явуулжээ.

Ёслолд Грекийн Ерөнхийлөгч Катерина Сакелларопулу, Францын Спортын сайд Амели Оудеа-Кастера, Парис хотын дарга Анне Хидалго нар оролцов. Америкийн меццо-сопрано хоолойт дуучин Жойс ДиДонато Олимпын сүлд дууг дуулжээ.

Олимпын галыг 17 мянган км аялуулна

Галт бамбар нь наадмын туршид ариун гал асдаг байсан эртний Олимпын наадмуудаас үүсэлтэй бөгөөд энэхүү уламжлалыг 1936 оны Берлиний Олимпын наадмаас сэргээж байсан түүхтэй. Грект галт бамбарыг 11 хоногийн турш буухиалах бөгөөд 600 орчим хүн 41 хотоор 5000 км зайд аялуулна.

Дөрөвдүгээр сарын 26-нд Афины “Панатенаик” цэнгэлдэх хүрээлэнд Парисын наадмыг зохион байгуулагчдад Олимпын галыг гардуулан өгөх бөгөөд энэхүү ёслолд 89 настай Грекийн дуучин Нана Мускури урилгаар оролцож ая дуугаа өргөнө. Дараагийн өдөр нь Олимпын галыг “Афин-1896” наадмаас хэдхэн долоо хоногийн дараа далайд анх гарч байсан 19 дүгээр зууны үеийн хөлөг онгоцоор Парис руу тээвэрлэх юм.

Үүний дараа Олимпын галыг 10 мянган хүн Францын 64 өөр газраар дамжуулан буухиална. Ингэхдээ Францын эх газар болон Карибын тэнгис, Энэтхэгийн далай, Номхон далай дахь нутаг дэвсгэрээр 12 мянган км замыг туулж, 400 хот суурингаар аялуулах ажээ. Парисын Олимпын нээлтийн ёслол долоодугаар сарын 26-нд Сена мөрөн дээр болох бөгөөд түүхэнд анх удаагаа цэнгэлдэх хүрээлэнгээс өөр газарт зохион байгуулахаар төлөвлөж байгаа юм.

Харин даваа гарагт Францын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макрон мэдэгдэхдээ, аюулгүй байдалд заналхийлэл учирсан тохиолдолд ёслолыг үндэсний цэнгэлдэх хүрээлэнд зохион байгуулж магадгүй гэжээ.

Э.Хулан

Эх сурвалж: "Монцамэ" агентлаг

Монголын үндэсний бөхийн холбоо, “Премьер спортс нэтворк” сувагтай хамтран зохион байгуулж буй үндэсний “Алтан цом”-ын төлөөх шигшээ найман багийн барилдаан эхэллээ.

1/4 шигшээгийн салхийг Архангай-Төв аймгийн баг хагалсан. Уг барилдаанд архангайчууд бөхийн өлгий нутаг гэдгээ харуулан 18:7-гоор ялснаар шөвгийн дөрөвт шалгарч байна. Архангайн багаас улсын харцага Б.Зоригтбаатар ганцаараа нэг ч унаагүй бол харцага С.Сүхбат, аймгийн арслан Д.Ням-Очир нар дөрөв, аймгийн арслан Э.Мөнхжаргал, цэргийн заан Ө.Батсуурь нар хоёр, сэлгээнээс улсын арслан Р.Пүрэвдагва нэг давжээ. Харин улсын харцага О.Мөнх-Эрдэнэ бэртлийн улмаас барилдааныг үзэгчийн суудлаас үзсэн юм.

Тэгвэл Төв аймгийн хүчтэнүүдээс улсын начин Д.Хүдэрбулга дөрвөн даваагаар багийнхаа амжилтын тавин хувийг ганцаараа биелүүлсэн бол түүнд аймгийн арслан Л.Даваажамц хоёр, Н.Дашдаваа нэг даваагаар тус хүргэв. Харин хурц арслан Э.Төгөлдөр, аймгийн арслан Л.Энхтүвшин нар энэ удаа нэг ч давсангүй. Хоёр багийн бүрэлдэхүүн илт ялгаатай байсан ч хол зөрүүтэй ялагдах гол шалтгаан байлаа.

Ялсан Архангай аймгийн баг шөвгийн дөрөвт шалгарснаар 20 сая төгрөгийн шагналын болзол биелүүлсэн бол ялагдсан Төв аймгийнхан таван сая төгрөгийн бай гардав.

Өнөөдөр 19:45 цагаас Өвөрхангай аймгийн хүчтэнүүд Өмнөговийн багтай барилдана.

3х3 сагсан бөмбөгийн олимпын эрхийн олгох эхний тэмцээн энэ сарын 12-14-нд Хонконгт болно. 

Олон Улсын Сагсан Бөмбөгийн Холбоо (FIBA)-ны чансаагаар 2023 оны арваннэгдүгээр сарын 1-нд эхний наймд бичигдсэн баг олимпын эрхийн төлөөх тэмцээнд өрсөлдөх эрхээ авсан юм.

Ямар багууд оролцох вэ?

Хэсгийн шат

Эрэгтэй найм, эмэгтэй найман баг хоёр хэсэгт хуваагдаж өрсөлдөнө. Хэсгийн шатанд эхний хоёрт орсон баг нь хагас шигшээд шалгарна. Улмаар түрүүлсэн нэг баг олимпын эрхээ авах юм.

Монголын шигшээ багийн бүрэлдэхүүн

Эрэгтэй баг: А.Ананд, Д.Дэлгэрням, Ч.Ихбаяр, О.Энхбаатар

Эмэгтэй баг: Б.Ариунцэцэг, Ө.Индра, О.Хулан, М.Цэрэнлхам

Хуваарь

Дөрөвдүгээр сарын 12-нд:

Эмэгтэй:

15:55 цагт: Монгол - Нидерланд 

Эрэгтэй:

16:45 цагт: Монгол - Латви

18:35 цагт: Египет - Монгол

Дөрөвдүгээр сарын 13-нд:

Эмэгтэй: 

15:55 цагт: Монгол - Азербайжан

17:20 цагт: Чили - Монгол

Эрэгтэй:

16:20 цагт: Монгол - Шинэ Зеланд

Дөрөвдүгээр сарын 14-нд хасагдах шатны тоглолтууд болно.

Бразилын Рио де Жанейро хотод буудлага спортын “Парис-2024” зуны олимпын наадамд оролцох эрх олгох Дэлхийн цомын тэмцээн маргааш эхэлнэ.

10 өдөр үргэлжлэх тус тэмцээнд манай улсаас дасгалжуулагч Л.Ундралбат, Ж.Ганхуяг нарын удирдлага дор нийт 12 тамирчин цэц сорихоор Рио де Жанейро хотыг зорилоо

. Гар бууны дасгалд Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин О.Гүндэгмаа, олон улсын хэмжээний мастер Ц.Анударь, Т.Баярцэцэг, Т.Баярмаа, Э.Бадамгарав, Ш.Буянзаяа, урт бууны дасгалд Б.Эрхэмбаяр, Э.Сайнхүү, Г.Нандинзаяа, О.Янжинлхам, Ч.Нарантуяа, О.Мөнхзул нар өрсөлдөнө.

Монголын буудлага спортын баг тамирчид олимпын наадмаас нийт хоёр медаль хүртэхдээ 16 жилийн зайтай авсан бөгөөд “Барселона-1992”-оос Д.Мөнхбаяр хүрэл, “Бээжин-2008”-аас О.Гүндэгмаа мөнгөн медаль хүртжээ.

Тэгвэл Бээжингийн олимпын наадмаас хойших 16 жилийн дараа болж буй олимпын наадамд Монгол Улсаас одоогоор О.Есүгэн, Э.Даваахүү, Н.Баяраа нар оролцох эрхээ аваад байна.

Баатарын НЯМСҮРЭН

“Зууны мэдээ” сонин энэ удаагийн “Дугаарын зочин”-оор Төрийн туульч цуурч, хөөмийч Соёлын гавьяат зүтгэлтэн,  Монгол Улсын Соёлын элч, соёл судлаач Э.Баатаржавыг урилаа.

Тууль бол бие даасан  өв соёл

Э.Баатаржав Ховд аймгийн Дуут сумын харьяат. Тэрээр Удам дамжсан туульч. Түүний өвөг дээдэс нь Алтай нутгийг тойрч тууль хайлдаг авьяаслаг хүмүүс байжээ. Туульч Э.Баатаржав ариун дагшин байгалиар хөглөгдөж шинэ бүтээл гаргахаар зорьж яваа. Байгалийн үзэсгэлэнг тольдож суухад түүнд шинэ бүтээлийн сэдэл төрдөг. Түүний  бичсэн нэгэн бүтээлд “Эх туульд мөнхөрсөн бумбын орон” хэмээн өгүүлсэн нь бий. Э.Баатаржав уран бүтээлээ туурвиад багагүй хугацааг үджээ. Урлагаар дамжуулж өв соёлоо түгээн дэлгэрүүлж байгаа нь энэ. Мөн өв соёлоо дээдэлдэг улс орнуудын соёлыг судалдаг хөдөлмөрч уран бүтээлч. Монгол туургатан, Даяар Монгол, Эсгий туургатан гэж бий. Тухайлбал, эсгий туургатан Түрэг улс орон. Тэд эсгий гэрт амьдардаг онцлогтой.  Нүүдэлчин түмнийг Э.Баатаржав эв эетэй гэж тодорхойлсон юм. Дэлхийд нүүдлийн болон суурин гэсэн хоёр иргэншил бий. Авьяаслаг туульч нэгэн үед суурин иргэншилтэй танилцахаар хэд хэдэн улс руу явсан байна. Цаг үе, нийгэм хэцүү байсан ч зорьсон чиг шугамаасаа хазайлгүй явсаар өв соёлоо судалсан.  Тив алсалж явсаар дэлхийн 90 улсад очиж өв соёлтой нь танилцсан. Халимаг үндэстнүүд Э.Баатаржавын туулийг орчуулгагүйгээр ойлгодог байна.

Тууль бол бие даасан том өв соёл. Дэлхийн долоон ай саваас зургаагийнх нь шинжийг тууль хадгалдаг. Төрийн туульч Э.Баатаржав урын сандаа 30 гаруй туультай. Бага насандаа 10 гаруй тууль сурсан гэнэ лээ. Эдгээр нь урианхай үндэстэн их хайлдаг аж. Анх сурахдаа тууль сонсох бус хэвлэмэл материалыг нь уншиж нүдэлсэн байна. Ингээд Гэсэр Жангар туулийг сурчээ. Мөн удмын туулиа өвлөхөөр суралцсан гэдэг.  Мөн Увс нутгийн туулийг сурч урын сангаа баяжуулжээ. Дараа нь тууль хайлж буй хүмүүсийг харж суралцсан. Өнгөрсөн жил урианхайн өв соёл судлаач н.Ганболдтой хамтарч өөрийн хайлсан туулиа тооцоолжээ. Үүнээс харахад урлагийн хүн цаг үргэлж хөдөлмөрлөж шинийг эрэлхийлж явдаг байна. Тэрээр эрдмийн зэрэг хамгаалахдаа “Монгол туулийн үечлэл” сэдвээр хамгаалжээ. Их судалгаа шаардсан, өргөн цар хүрээтэй болсон гэдгээ онцолж байв. Судалгааны явцад гадны орнууд 1-2 туультай байж. Харин Монгол Улс 274 туультай.

 

Зургаан төрлийн урлагийн авьяастан

Даяарчлагдаж буй одоогийн нийгэмд өв соёл алсран бүдгэрсээр. Тиймээс Э.Баатаржавын туйлын хүсэл бол өв соёлоо хөгжүүлж, түгээн дэлгэрүүлэх. Тэрээр нэгэн үед хөлгөн туульс хэмээх хамтлаг байгуулсан. Энэ нь Монголын анхны ганц гишүүнтэй хамтлаг. Э.Баатаржав “Ховд аймгийн Дуут, Чандмань сумын хүмүүс их авьяастай. Энэ нь магадгүй төрж өссөн нутгаас нь шалтгаалдаг байж мэднэ. Монголын урлаг их сонсголонтой. Бид бүгд дуучин түмэн. Дэлхийн түвшний чадварлаг дуучид манай улсаас төрж гарсан. Урлагийн авьяас заяана гэдэг ховор тохиол” гэв. Түүний хувьд туулиас гадна зургаан төрлийн урлагийн авьяастай.  Мөн 10 гаруй төрлийн уламжлалт хөгжим хөгжимдөнө. Туульч хүний хөлөг бол хөгжим. Тэрээр аавтайгаа хамтран хуучин хөгжмийг сэргээсэн удаатай. Өмнө нь хэрэглэгдэж байсан шашга, товшуур хөгжим. Шовшуур нь амьтныг дууддаг онцлогтой бол шашга хөгжим байгаль аргаддаг байжээ. Мөн хүүхэд уйлж, ороосон үед тухайн хөгжмийг тоглоход дом болдог байсан аж. Нуман хуур хөгжмийг ч сэргээж. Энэхүү хөгжмийг сэргээхэд багагүй хугацаа орсон гэдэг. Дудар хэмээх онгодын хөгжмийг сэргээсэн.  Товшуур хөгжмийг анх Э.Баатаржавт аав нь хийж өгчээ. Энэ талаар “Нүүдэлчдийн эсгий цартай товшуур хөгжим далайтай улсад очихоор чийг аваад дуу гардаггүй. Тиймээс орчин нөхцөлтэй нь тохируулж хөгжмөө урлах  шаардлага гарсан. “Hu” хамтлагийн хөгжим зэмсэгт ажилладаг Гансүх гурван товшуур хөгжим надад хийж өгсөн шүү. Миний хувьд угсаатны болон дэлхийн хөгжмийн хуралд олон удаа оролцсон. Ордны хөгжим гэж бий. Энэ нь язгууртнууд хэрэглэнэ. Тиймээс би хөгжмийн материал их цуглуулдаг. Цаашид ном гаргах бодолтой байна. Монголын язгуур соёлыг бусад улс руу нээх нь чухал гэж хардаг” гэв. Тэрээр туульсын тухай судалж бичсэн хоёр бүтээлтэй. Эхний номоо 2015 онд “Монгол угсаатаны цуврал” бүтээлдээ туулийн чиглэлээр нэг боть гаргасан. Энэ үеэр бүтээл гаргахын сацуу 30 хүнд туульсын сургалт хичээллүүлсэн удаатай.

 

Дуур дуу Энэтхэгт эгшиглэж байна

Э.Баатаржавын  зохиосон нэгэн дуу Энэтхэгт эгшиглэж буй. Тус улсын хүмүүсийн сонсох дуртай дуу болсон нь бахархам. Гималай нуруу болон бусад байгалийн үзэсгэлэнтэй газар зураг авалт нь хийгдэж олонд хүрлээ. Тус дууны үг, аяыг авьяаслаг туульч Э.Баатаржав бичсэн. Бүтээлээрээ дамжуулж байгаль орчноо хайрлан хамгаалахыг илэрхийлсэн нь энэ. Мөн тус бүтээлээс хүн байгаль хоёрын харилцаа, аливаад эерэг сэтгэлээр хандахыг ойлгох боломжтой юм.  Дууны нэг хэсэгт туульч Э.Баатаржав хөөмийлжээ. Дуур хэмээх сонсголонтой дуу бүтсэн түүх гэвэл хоёр жилийн өмнө Э.Баатаржав Энэтхэг рүү тууль судлахаар очсон аж. Учир нь Энэтхэг улс туулийг өвлөн уламжилж яваа 10 улсын нэг. Тус улс хоёр туультай. Үүнийг судалж яваад нэгэн уран бүтээлчтэй таарч хамтарч дуу гаргах яриа өрнөж. Тус уран бүтээлч нь 300 гаруй кинонд дуу оруулсан авьяаслаг нэгэн байна. Зохиосон дууныхаа тухайд Э.Баатаржав “Азийн хоёр том улсын уран бүтээлчид нэгдэж дуу туурвилаа. Соёлоороо холбогдоно гэдэг гайхалтай. Цаашлаад улс үндэстний эв найрамдлыг харуулсан. Аливаа үндэстэн оюун санаандаа өв соёлоо тээж явдаг” гэсэн юм.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ ДӨРӨВДҮГЭЭР САРЫН 8. ДАВАА ГАРАГ. № 68, 69 (7312, 7313)

Дөрөвдүгээр сарын 8-ны даваа гарагт нар бүтэн хиртэх үзэгдэл тохиож, хойд Америкт ажиглагдана. Хиртэлтийн гол зурвас нь Мексик, Канад, АНУ-ыг дайран өнгөрөх юм. Нар бүтэн хиртэх үзэгдэл байнга гэхдээ тийм ч олон удаа тохиодоггүй. Дараагийн бүтэн хиртэлт 2026 онд болох хэдий ч Атлантын далайд илүү тод ажиглагдах ажээ.

Дөрөвдүгээр сарын 8-ны хиртэлт Номхон далайгаас эхлэх бөгөөд Күүкийн арлуудын бүрэлдэхүүнд ордог Пенрин арлын оршин суугчдад хамгийн түрүүнд ажиглагдана. Дараа нь Нарыг бүрхсэн Сарны сүүдэр далай дээгүүр 2500 гаруй км/ц-ийн хурдтай өнгөрч, орон нутгийн цагаар 11:07 цагт Мексикийн эргээр, 20 минутын дараа Мексик, АНУ-ын хилээр өнгөрөх бол, хиртэлтийн гол зурвас хэдэн цагийн дараа Хойд Америкийг бүхэлд нь бүрхэж, Сарны сүүдэр Атлантын далайд туссанаар хиртэх үзэгдэл дуусна.

Хиртэлт гэж юу вэ, ямар төрлийн хиртэлтүүд байдаг вэ?

Нар, Сар, Дэлхий гурав нэг шугам дээр байрлах үед энэ үзэгдэл тохиодог. Хэрэв дэлхий дунд нь байрлавал түүний сүүдэр Саран дээр тусах бөгөөд энэ бол Сарны хиртэлт юм. Хэрэв Сар дунд хэсэгт байрлавал Нарыг халхалж, Нарны хиртэлт тохионо.

Харин хиртэлт хагас эсвэл бүтэн байх эсэх нь нэг шугам дээр хэр шулуун дарааллаар байрлаж байгаагаас шалтгаалдаг ажээ. Нарны хиртэлтийн хувьд хагас эвсэл бүтэн байх эсэх нь Сар бага зэрэг сунасан тойрог замын хүрээнд Дэлхийгээс хэр ойрхон эсвэл хол байгаагаас хамаарна.

Цагариг хэлбэрийн нарны хиртэлтийн үед Сар дэлхийгээс хамгийн хол зайд байрладаг тул Нарыг бүрэн халхалдаггүй байна.  Нарны ээлжит цагариган хиртэлт энэ оны 10 дугаар сарын 2-нд тохиох бөгөөд Өмнөд Америкт ажиглагдах юм. Энэ үзэгдэл Өмнөд Америкаас гадна Хойд Америк, Номхон далай, Атлантын далайд хэсэгчлэн ажиглагдах ажээ.

Нар хиртэх үзэгдлийг зөвхөн тусгай, маш бараан шилээр эсвэл тусгай төхөөрөмжөөр харж болно. Эс бөгөөс нүдний хараа муудаж болзошгүй. Өнөөдрийн бүтэн хиртэлтийн хамгийн удаан үргэлжлэх хугацаа нь 4 минут 28 секунд байх болно.

“Зууны мэдээ” сонин салбар, салбарын тэргүүлэгчид, шинийг санаачлагдыг “Leaderships forum” буландаа урьж, Монгол Улсын хөгжлийн гарц, боломжийн талаар ярилцаж, тэдний сонирхолтой шийдэл, санаануудыг уншигчидадаа хүргэдэг билээ. Энэ удаад ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний ажилтан Э.Энхбадрахыг урилаа.

Судалгааны бүтээлүүд гурван зууныг дамнан гарч байна

Дэлхийн олон хэлийг гарал үүслийн талаас нь ангилан хуваах ерөнхий онолд тулгуурлан, түрэг, монгол, манж-түнгүс хэлийг нэг хэлнээс салбарлан гарсан гэж үздэг. Эдгээр хэлтнүүд Алтайн уулс орчмоор нутаглаж байсныг нь үндэс болгон “Алтай хэлнүүд” хэмээн нэрлэж, судалгааны олон бүтээл гарсан. Гэвч энэ онолыг эсэргүүцэх хүмүүс нэг хэлнээс салбарлан гараагүй, хэв шинжийн хувьд ижил төстэй гэж үзэх нь бий. Алтай хэлний онолыг зөвшөөрөгч, үл зөвшөөрөгчдийн аль аль нь дээрх угсаатнуудын хэлэнд буй нийтлэг зүйлийг дуу нэгтэйгээр хүлээн зөвшөөрдөг. Алтай хэл шинжлэлийн судалгаа үүссэн цагаасаа хэлний тодорхой түвшин, авиа зүй, үг зүй, үгийн сан, өгүүлбэр зүй гээд өргөн хүрээг хамарсан бүтээлүүд гарчээ. Түүнчлэн тус хэлний бүлгийг солонгос, япон хэлээр өргөжүүлэн, макро-алтай хэл хэмээх ойлголтыг Г.И.Рамстедт тэргүүтэй эрдэмтэд гарган тавьж, чамгүй бүтээлийг туурвисан бөгөөд түрэг, монгол, манж-түнгүс хэлний хүрээнд судлах чиглэлийг микро-алтай хэлний онол хэмээн нэрлэдэг. Хэл шинжлэлийн энэхүү сонирхолтой салбар XX зууны эхээс дунд үе хүртэл эрчимтэй хөгжсөн. Ингэхдээ бүтээл туурвиж байсан өрнө дахин, тэр дундаа Оросын голдуу эрдэмтдийн нуруун дээр явж ирсэн. Тус салбарт үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан эрдэмтэд тус онолыг хүлээн зөвшөөрсөн нэгэн бүлэг, эс хүлээн зөвшөөрсөн бүлэгт хуваагдсанаар алтаист хийгээд антиалтаистууд гэсэн хоёр дэг сургууль бий болсон гэдэг. Гэсэн хэдий ч аль аль чиглэлийнхэн нь “алтай хэлнүүд” гэх нэр томьёоноос татгалзсангүй. Тиймээс ч энэ чиглэлийн судалгааны бүтээлүүд гурван зууныг дамнан тасралтгүй гарсаар байгаа билээ.

Түрэг, монгол хэлний баримтад тулгуурлан үргэлжилнэ

Блиц:

Боловсрол:

2012 он: МУИС-ийн Монгол хэл соёлын сургуулийг Монгол хэл, уран зохиол судлаач мэргэжлээр бакалавр

2014 он: Шинэ иргэншил дээд сургуульд Монгол судлалын магистрын зэрэг хамгаалсан.

2016 он: ОХУ-ийн Казанийн Их Сургуулийн Хэлний бэлтгэлийн сургуулийг төгссөн.

2016-2019 он: ОХУ-ын Новосибирскийн Их Сургуулийн Хүмүүнлэгийн институтийн Хэл шинжлэл, утга зохиолын аспирантурт суралцсан.

Ажилласан байдал:

2012 онд: МУИС-ийн Монгол судлалын хүрээлэн, МУИС пресс хэвлэлийн газрын ажилтан.

2017-2019 онд: ОХУ-ын Новосибирскийн Их Сургуулийн Хүмүүнлэгийн ухааны лабораторийн эрдэм шинжилгээний ажилтан

2012 оноос: ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний ажилтан

Бүтээлийн тойм байдал: Эрдэм шинжилгээний хамтын таван бүтээлд зохиогчоор ажиллаж, дотоодын болон олон улсын эрдэм шинжилгээний сэтгүүлд 40 өгүүлэл хэвлүүлсэн. Олон улсын болон дотоодын эрдэм шинжилгээний хуралд 40 гаруй илтгэл хэлэлцүүлсэн байна.

Алтай хэл шинжлэлийн өнөөг хүртэлх судалгааны үр дүнгүүдээс үзвэл тус онолыг баталж чадах, эс чадах байсан ялгаагүй, гол түлхүүр болох тулгуур хоёр хэл нь түрэг хийгээд монгол хэл болох нь тодорхой болсон. Солонгос, Япон хэлийг хамруулсан макро-алтай хэлний онол төдий л хол явахгүй нь тодорхой болсон.

Эдгээр хэлийг монгол, түрэг хэлний тодорхой элементүүдтэй харьцуулан зэрэгцүүлж судлах ажил улам дэлгэрсээр байгаа нь сайшаалтай. Манж-түнгүс хэлний монгол, түрэг хэлтэй нийтлэг гэгдэх элементүүдийн дийлэнх нь монгол хэлний нөлөөгөөр тайлбарлагдах болсон. Мөн алтайн ерөнхий онолд нөлөөлөхүйц баримт өнөөг хүртэл манж-түнгүс хэлний хөрсөн дээр хангалттай хэргэжсэнгүй. Учир нь алтай хэл шинжлэлийн цаашдын чиг хандлага түрэг, монгол хэлний баримтад тулгуурлан үргэлжилнэ. Энэ нь тус салбарын үндсэн баримжаа болно гэдэгт итгэж байна. Алтай хэл шинжлэл хөгжих нэгэн таатай суурь бол эртний түрэгийн орхон (руни) бичгийг тайлан уншсан явдал. Гол төлөв Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээс томоохон дурсгалууд олдсон.

Бичгийн дурсгалыг судлаачид “Эртний түрэг бичиг”, “Эртний руни бичиг”, “Орхон, Сэлэнгийн руни бичиг”, “Орхон Енисейн бичиг”, “Орхон бичиг”, “Монголын руни бичиг” гэж олон янзаар нэрлэдэг. Томоохон дурсгалууд нь голдуу Орхоны хөндийгөөс олдсонд үндэслэн “Орхон бичгийн дурсгал” хэмээн нэрлэсэн эрдэмтдийн саналыг баримтлах нь зүйтэй гэж үздэгээ тэмдэглэвэл зохистой.

Орхон бичгийн дурсгалыг тайлан уншиж, энэ чиглэлийн судалгаа хөгжсөний үр дүнд тус бичгийн дурсгалуудын үгийн санг боломжит хэмжээгээр бүрэн хамруулсан томоохон толь бичгүүд гарсан нь алтай хэл шинжлэлд маш чухал хэрэглэгдэхүүн болж байна. Эдгээрээс Оросын эрдэмтэн В.М.Наделяев нарын арван зохиогч, редактор бүхий “Эртний түрэг хэлний толь”, алдарт антиалтаист эрдэмтэн Ж.Клосоны “XIII зуунаас өмнөх турк хэлний гарлын толь” багтана. Мөн Оросын эрдэмтдийн хамтран туурвиж ирсэн “Түрэг хэлнүүдийн үгийн гарлын толь” нь өнөөг хүртэл найм дахь боть нь гараад буй бүтээлүүдийг онцлон нэрлэх учиртай. Түүнчлэн орхон бичгийн дурсгалыг судалсан нэрт эрдэмтэн С.Е.Малов, В.В.Радлов нарын алдарт атласууд хийгээд бусад олон арван ном, судалгааны өгүүллүүд яахын аргагүй ганц түрэг судлалаар зогсохгүй, нийт алтай хэлний онолын судалгааны чухал хөдөлгөх хүч болсон. Дээр онцлон өгүүлсэн чухал бүтээлүүдийг залгамжлан үргэлжлүүлж шинэ зуунд гарсан нэгэн чухал бүтээл бол Оросын түрэгч эрдэмтдийн хамтарсан “Түрэг хэлнүүдийн харьцуулсан хэлний зүй” /Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков/ цувралын “Үгийн сан /Лексика/”-гийн ботийг алтай хэлнүүдийн гарлын толиудаас гадна судалгааны эргэлтэд орсон, одоо үлгэрлэн үзвэл зохих томоохон бүтээлд зүй ёсоор багтана. Тус бүтээлд түрэг хэлнүүдийн үгийн сангийн нэгжүүдийг утгын тодорхой категориудад хувааж, тэдгээр тус бүрээ гарлын үүднээс тайлбарлаж, эртний хэлбэрийг сэргээн тогтоож, иж бүрэн судалгааны ажил болгохыг зорьсон байна. Тус бүтээлд монгол болон манж-түнгүс хэлтэй гарлын хувьд холбогдох үгсийг зохих хэмжээнд харгалзуулан тайлбарласан боловч ихэнх тохиолдолд тэдгээрийг түрэгээс бусад хэлэнд орсон зээллэг гэж үзэх хандлага давамгайлсан.

Зарим тохиолдолд монгол, манж-түнгүс хэлний үгстэй холбоотой үгсийн судалгааг өргөн хүрээнд авч үзэлгүй, зөвхөн түрэг хэлний хөрсөн дээр тайлбарласан зэрэг анхааран үзүүштэй дутагдалтай тал байгааг тэмдэглэх ёстой. Энэ нь ерөөс алтай хэл шинжлэл, тэр дундаа монгол, түрэг хэлний үгийн сангийн харьцуулсан судалгааны асуудал хэзээнээс түрэг төвт үзэлд суурилжээ.

Нөгөөтээгүүр монгол хэлт судлаачид тус салбарт идэвхтэй судалгаа хийж ирээгүйтэй шууд холбоотой гэж үзэж болно. Алтай хэл шинжлэлийн өнгөрсөн үеийн эрдэмтдийн бүтээл, ололт амжилт зэрэгт суурилан үзэхэд монгол, түрэг, цаашлаад алтай хэлнүүдийн үгийн сангийн харьцаа холбооны асуудлыг тодруулан судаллаа. Цаашид монгол хэлийг тээгч, монгол эрдэмтэд нэн тэргүүн анхаарах зүй ёсны шаардлагатай болсон гэж ойлгож болно. Ингэж хэлэх олон шалтгаан байж болох ч зөвхөн хоёр зүйлээр жишээлж арай ойлгомжтой болгохыг хичээе. 1969 онд антиалтаист эрдэмтэн Ж.Клосон археологийн шинжлэх ухааны он цаг тогтоох радионүүрстөрөгчийн арга хийгээд статистик судалгааны аргад суурилан төрөл хэлнүүдийн үндсэн үгийн сангийн статистик судалгааг амжилттай хийсэн. Америкийн эрдэмтэн М.Свадешийн онолд суурилан монгол, түрэг, манж хэлний 200 үндсэн үгийг харьцуулан судалсан “Алтай хэлний онолын үгийн сангийн бүртгэл зүйн дүн” гэсэн өгүүлэл хэвлүүлсэн байдаг. Энэ арга нь хоёр болон түүнээс дээш хэл гарлын хувьд төрөл болохын эцсийн баталгаа нь эдгээр хэл нь ядаж л хангалттай тооны нийтлэг үндсэн үг /основное слово, basic word/-тэй байх ёстой гэсэн зарчимд суурилсан арга юм. Энэ судалгаандаа үндэслээд Ж.Клосон алтай хэлний онол бол үнэн зөв биш, эдгээр хэлнүүд төрөл биш юм байна гэж дүгнэсэн байдаг юм. Уг өгүүлэл гарснаас хоёр жилийн дараа Мажарын эрдэмтэн Л.Лигети “Алтай хэлний онол ба үгийн сангийн бүртгэл зүй” гэсэн шүүмж өгүүллээ хэвлүүлсэн. Ж.Клосоны бүртгэлд гарсан дутагдалтай талуудыг илрүүлэн шүүмжилж, зарим үгийн гарлын талаарх сонирхолтой саналаа дэвшүүлсэн байдаг. Бид эдгээр өгүүллийг ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгээс эрхлэн хэвлүүлдэг “Altaica” сэтгүүлийн 15, 16 дахь ботид орчуулан хэвлүүлсний гадна тус бүртгэлд хамруулсан үгсийг судалсан дүнгээ судлаачдад танилцуулсан юм. Манж-түнгүс хэлний баримтыг нь эс хэлэлцэн, монгол, түрэг хэлний 200 үгийг хэрхэн судалсныг авч үзвэл Ж.Клосон ердөө дөрвөн үг л тус хоёр хэлэнд гарал нэгтэй гэж үзсэн бол Л.Лигети үүн дээр дахин 11 үгийг гарлын холбоотой гэж үзжээ. Бидний нягтлан үзсэнээр эдгээр судлаачдын 15 нийтлэг үг даруй 38 үгээр нэмэгдэж, нийт 50 гаруй үг нэг гаралтай болж байна. Тэгэхээр үгийн сангийн статистик судалгааны аргын ёсоор монгол, түрэг хэлнүүд нэг гаралтай болж таарсан. Энэ нь бидний онцлон хэлээд байгаа монгол хэлт судлаачид тус салбарт хүчээ нэгтгэж, хамтран ажиллах шаардлагатай гэдгийн нэг тод баримт боллоо.

Монгол, түрэг хэлний үгийн сангийн харьцуулсан судалгаа чухал

Тиймээс монгол, түрэг хэлний үгийн сангийн харьцуулсан судалгааг гүнзгийрүүлэн авч үзэх нь алтай хэл шинжлэлийн цаашдын хөгжилд ихээхэн ач холбогдолтой. Монгол, түрэг хэлний мал аж ахуйн холбогдолт үгсийг харьцуулан судлах зорилгыг хэдэн жилийн өмнө тавьж, энэ чиглэлээр хэд хэдэн судалгааны өгүүлэл хэвлүүлээд байна. Цаашид утгын олон категорийн хүрээнд үгийн сангийн харьцуулсан бүрэн судалгааг хийснээр алтай хэл шинжлэлийн асуудалд дорвитой үр дүн гарах болов уу. Одоогоор бүрдүүлээд буй хэрэглэгдэхүүн буюу монгол, түрэг угсаатны эртний түүхийн гол гэрч болсон мал аж ахуйн холбогдолт, тус хоёр хэлний нийтлэгийг гэрчлэх нэг язгуурт үгс даруй 120 гаруй байна. Бидний судалгааны урьдчилсан дүнгээс үзвэл дээр онцлон дурдсан бүтээлүүдэд түрэг төвт үзлийн үүднээс хандаж, түрэг хэлнээс монгол хэлэнд орсон үг гэх хандлагаар судалхад олон үгийн гарлын асуудал тодорхой болж байна. Тодруулан хэлбэл, урьд өмнө түрэг хэлнээс монгол хэлэнд орсон гэж үзэж ирсэн олон үгийн гарлын асуудлыг тодруулснаар аль нэг хэлнээс нөгөөдөө зээлсэн гэж үзэх үндэслэлгүй. Харин нэгэн өвөг хэлнээс гаралтай гэж тайлбарлагдах төдийгүй түрэг, монгол хэлний дундын гэх томьёололд багтах үгс дийлэнх байгаа нь цаашид энэ чигийн судалгааг улам эрчимжүүлэх шаардлагатай буйн нэг бодит баримт болж байна. Энэ мэтээр цаашид монгол, түрэг хэлний үгсийг утгын категориор нарийвчлан судалж, гарлын асуудлыг монгол хэлт судлаачийн өнцгөөс шинэ тутам тодруулан судлах нь алтай хэлнүүдийн харьцааны асуудлыг тодруулахад, алтай хэл шинжлэл хэмээх ээдрээтэй салбар ухааныг тодорхой шийдэлд хүрэхэд бодит үр дүн болно. Шинэ зууны алтай хэл шинжлэлийн цаашдын чиг хандлага чухам энэ зүг рүү чиглэх учиртайг онцлон дахин онцолмоор байна. Ерөөс алтай хэл шинжлэлийн гол тулгуур болсон монгол, түрэг хэлний харьцуулсан судалгааны цаашдын хөгжил нь үгийн сангийн түвшинд голлон суурилж, эдгээр хэлнүүдийн нийтлэг элементүүдийг бүртгэх, гарлыг тодруулах, эртний хэлбэрийг сэргээн тогтоох зэргээр уламжлал шинэчлэлийн зохистой харьцаанд үндэслэж, тууштай судалгаа хийх ажил монгол хэлт судлаачдын “нуруун дээр” явж иржээ.

Баатарын НЯМСҮРЭН

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

Монгол Улсын гавьяат тамирчин Э. Цэндбаатар өнөөдөр эх орондоо ирлээ.

Тэрбээр Монголын боксын холбооноос ёс зүйн алдаа гаргасандаа уучлал хүсэж, 63.5 кг-д дотоодын сорилд оролцох, цаашлаад Парисын олимпын наадмын дэлхийн эрх олгох сүүлийн тэмцээнд өрсөлдөх хүсэлтэйгээ илэрхийлсэн. Боксын холбоо ч хүсэлтийг хүлээн авсан.

Түүний хувьд өнөөдөр сэтгүүлчдэд өгсөн ярилцлагадаа “Миний хувьд 63.5 кг-ын жингийн дотоодын сорилд өрсөлдөхөөр эх нутагтаа ирлээ. Зугаалах гэж ирээгүй. Монголын боксчид бүгд л шилдэг. Манай жингийн дүү нарын хувьд ур чадвар өндөр. Хэнийг ч басахгүй. Аль хожсон нь л эрхийн тэмцээндээ өрсөлдөнө. Мэдээж эрхийн тэмцээнээс эрхээ авч, цаашлаад Парисыг зорьж чадвал олимпын алтан медаль заавал авах болно. Формоо алдаагүй. Жингийн хувьд огт асуудалгүй. Бэлтгэлээ маш сайн хийсэн. Өдөрт гурван бэлтгэл хийдэг. Долоо хоногт 56 раунд спарринг хийдэг. Анх АНУ-д очоод бэлтгэлийн ачааллаа даахгүй байсан тал бий. Одоо бүх зүйл хэвийн” хэмээн хэлэв.

Тэрбээр өмнө нь хоёр удаа олимпын наадамд оролцсон ч санасандаа хүрч чадаагүй юм. 2016, 2020 оны олимпод Э.Цэндбаатар медалийн оосроос атгаад алдаж байсан билээ. Мэргэжлийн боксын рингэнд 15-аас доош тулаан хийсэн тамирчин сонирхогчдын боксоор олимпын наадамд оролцохыг зөвшөөрдөг. Тэр дагуу Э.Цэндбаатар холбоондоо хүсэлтээ өгчээ. Түүний хувьд энэ сарын 5, 6-нд дотоодын сорилдоо оролцох бөгөөд 8-нд буцаад АНУ-ын зүг хүлгийн жолоо залах юм байна.

Олон улсын жүдо бөхийн холбооноос зохион байгуулдаг “Их дуулга” тэмцээний ээлжит цуврал Туркийн Анталия хотод боллоо.

Тус тэмцээнд 93 орны 600 гаруй жүдоч оролцсон бөгөөд манай улсаас 19 тамирчин зодоглов. Тэднээс эмэгтэйчүүдийн 48 кг-д олон улсын хэмжээний мастер Г.Наранцэцэг “Их дуулга”-ын долоо дахь медалиа зүүлээ. Тэрбээр Гуам, Нидерланд, Туркийн бөхийг ялж хагас шигшээд шалгарсан ч Туркийн өөр нэг тамирчин Сила Эрсинд ялагдав. Улмаар хүрлийн төлөөх барилдаанд Бразилын Наташ Феррейраг хожсоноор медалийн тавцанд зогсох эрхтэй болсон юм.

Тэгвэл эрэгтэйчүүдийн -100 кг-д олон улсын хэмжээний мастер Б.Гончигсүрэн Дани, Швейцарын бөхчүүдийг ялж, Оросын Адамианд ялагдсан. Гэхдээ дагах барилдаанд Нидерландын Майкл Коррелийг, хүрлийн төлөө Бразилын Конкальвесыг буулган авснаар “Их дуулга”-аас дөрөв дэх медалиа зүүлээ.

Монголын шигшээ хоёр хүрэл медаль хүртсэн амжилтаар 93 орноос 15 дугаарт жагсав. Манай тамирчдын дараагийн оролцох олон улсын тэмцээн бол энэ сард Хонконгт болох насанд хүрэгчдийн Азийн аварга шалгаруулах тэмцээн юм.

Дашрамд дурдахад, энэ сарын 8-10-нд Эрдэнэт хотын “Хангарьд” спорт цогцолборт жүдо бөхийн насанд хүрэгчдийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээн болно.