Монгол Улсын Засгийн газрын “Журам батлах тухай” 2023 оны 391 дугаар тогтоолын хоёрдугаар хавсралтаар баталсан “Дүрслэх урлагийн шилдэг бүтээл шалгаруулах, улсын санд худалдан авах, хадгалах, ашиглах журам”-ын дагуу шилдэг бүтээлийг шалгаруулж, улсын санд худалдан авах, уран бүтээлчдийг сурталчлах дүрслэх урлагийн “Оны шилдэг бүтээл 2024” үзэсгэлэн үзэгчдийн мэлмийг мялааж эхэлжээ.

Уламжлал болгон зохион байгуулсаар ирсэн энэхүү үзэсгэлэнд уран зураг, монгол зураг, график, уран баримал, сийлбэр, инстоляци, холимог техникийн нийт 50 гаруй бүтээл дэлгэсэн бөгөөд ирэх сарын 8-ныг дуустал нээлттэй байх аж.

Харин шилдэг бүтээлүүдийг улсын санд худалдан авах үйл ажиллагаа ирэх сарын 8-нд Уран зургийн галерейд болно.

Улсын драмын эрдмийн театрын урилгаар Унгар улсын Бупадешт хотын үндэсний театрын захирал Аттила Виднянски, Олон улсын театрын наадмын ерөнхий зохион байгуулагч Эдит Агота Кулсар тэргүүтэй зочид Монголд ирж, “Тэнгэрийн хүү” жүжиг үзсэн байна.

Энэ үеэр хоёр тал харилцсан ярилцсаны үндсэн дээр 2025 оны дөрөвдүгээр сард болох 12 дахь удаагийн Олон улсын театрын наадамд оролцохын сацуу Будапештын үндэсний театрын тайзнаа “Тэнгэрийн хүү” жүжгийг тоглохоор болжээ. 2014 оноос эхлэн зохиогдсон дээрх наадмын зорилго нь Унгарт олон улсын театрын уулзалтууд зохион байгуулах бөгөөд сүүлийн жилүүдэд тус хөтөлбөрийн хүрээнд  тус улсын үзэгчид 30 гаруй театрын 200 гаруй тоглолтыг үзсэн байна.

2025 онд Монгол, Унгар Улс дипломат харилцаа тогтоосны 75 жилийн ой тохиож байна. Энэхүү ойн хүрээнд Соёлын яамнаас санаачлан зохион байгуулж буй Монгол Улсыг олон улсад сурталчлан таниулах “GO MONGOLIA” хөтөлбөрөөр УДЭТ-ынхан Олон улсын театрын наадамд оролцохоос гадна Унгарт ажиллаж, амьдарч байгаа монголчууд болон Унгарын үзэгчдэд “Тэнгэрийн хүү” жүжгээ тоглох юм.

З.БАТЦЭЦЭГ

Нобелийн шагналыг Хопфилд, Хинтон нарт олгохоор болсон шалтгааныг эрдэмтэд Gazeta.Ru-д ийнхүү тайлбарлажээ.

Ж.Хопфилд шинжлэх ухаанд ч, өөр зүйлд ч нэг асуудалд удаан тогтож хэвшээгүй. Энэ чанар нь түүнийг сайн төгөлдөр хуурч, цаначин, теннисчин, гольфчин, дарвуулт завины тамирчин болоход нь саад болж байв. Гэсэн хэдий ч Ж.Хопфилд нейросет судлахад анхаарлаа төвлөрүүлж чадсан хэвээр байсан. Тэр ч байтугай ажлынхаа төлөө Нобелийн шагнал хүртжээ.

Хоёр дахь шагналтан Жеффри Хинтон багаасаа ялагдал хүлээх үү, академич болох уу гэсэн хэцүү сонголттой тулгарсан. Цаг хугацаа харуулсанчлан тэрээр хоёр дахь хувилбарыг илүүд үзсэн. Эдгээр эрдэмтэд яагаад 2024 онд физикийн салбарт Нобелийн шагнал хүртэх болов.

2024 онд физикийн салбарын Нобелийн шагналыг Жон Хопфилд, Жеффри Хинтон нар нейросет чиглэлээр хийсэн судалгааныхаа төлөө хүртжээ. Энэ тухай Нобелийн хорооны төлөөлөгчид ёслолын үеэр мэдэгдэв.

“Энэ бол физик, биологи, компьютерын шинжлэх ухааныг хавсарсан анхны Нобелийн шагнал юм. Хүн төрөлхтөн хүний тархи хэрхэн ажилладгийг ойлгохыг тууштай хичээж байна. Зарим хүндрэл бэрхшээлийг үл харгалзан нейросет нь олон салбарт тодорхой асуудлыг амжилттай шийдэж, гайхалтай үр дүнг харуулж байна. Энэ нь бид шийдэлд аль хэдийн ойрхон байгааг харуулж байгаа ч тархи хэрхэн ажилладгийг бүрэн ойлгож чадахгүй хэвээр байна. Тиймээс үүнийг илүү гүнзгий ойлгоход хувь нэмэр оруулдаг аливаа физик онол онцгой үнэ цэнтэй болдог. Чухамдаа энэ жил ийм шагналыг өгсөн юм” гэж MIPT хиймэл оюун ухааны төвийн ахлах шинжээч Игорь Пивоваров Gazeta.Ru-д ярьжээ.

Тархины нейросет нь синапсаар холбогдсон нейронуудын дараалал юм. Компьютерын нейросет бүтэц нь програмчлалын ертөнцөд биологиос шууд орж ирсэн. Үндсэндээ энэ нь цахилгаан импульсийн хэлбэрээр мэдээлэл дамжуулдаг олон тэрбум мэдрэлийн эсийг агуулсан хүний тархины бүтцийг машин тайлбарлах явдал юм. Энэхүү бүтцийн ачаар компьютер янз бүрийн мэдээллийг шинжлэх, санах, хуулбарлах чадварыг олж авдаг.

Гэхдээ энэ сүлжээг эхлээд сургах ёстой. Физикийн шагналыг 2024 онд компьютерын мэдрэлийн сүлжээг сургах арга зүйг хөгжүүлсний төлөө олгожээ. Машины сургалт нь өгөгдлийн хэв маягийг тодорхойлох алгоритмыг ашигладаг. Эдгээр загварт үндэслэн урьдчилан таамаглах өгөгдлийн загварыг бий болгодог. Ийм загвар нь илүү их өгөгдлийг боловсруулж, удаан ашиглах тусам үр дүн нь илүү нарийвчлалтай болно. Жон Хопфилд, Жеффри Хинтон нар 1980-аад оноос хойш энэ аргыг хөгжүүлж, энэ салбарт олон суурь нээлт хийсэн юм.

“Өнөө үед хиймэл оюун ухаанд ихээхэн анхаарал хандуулж байна. Мэдээж энэ чиглэлээр шинжлэх ухааны ололт амжилтууд бий. Гэсэн хэдий ч бидний мэдэж байгаагаар математикийн Нобелийн шагналыг олгодоггүй тул тэд энэ салбарын ололт амжилтыг бусад шинжлэх ухаантай, энэ тохиолдолд физиктэй холбохыг оролдож байна. Тиймээс өнөөдөр бид сургалтын сүлжээнд илүү амжилттай хөгжиж байгаа боловч физиктэй холбоогүй ч гэсэн ажиллахдаа физик зарчимд тулгуурласан загваруудын зохиогчдыг шагнаж урамшууллаа" гэж танин мэдэхүйн загварчлалын төвийн захирал Александр Панов тэмдэглэв.

Ж.Хопфилд, Ж.Хинтон нарын хөгжүүлэлт нь эрчим хүчийг багасгах зарчим дээр суурилдаг. Пановын хэлснээр, шагналын эзэд компьютер сурах, санах ой нь эрчим хүчний үндсэн физик ойлголттой нягт холбоотой болохыг нотолсон. Ж.Хопфилдийн нейросет нь тооцооллын функц юм. Энэ нь хүний оролцоогүйгээр, зөв хариултыг мэдэхгүйгээр тохируулсан хэд хэдэн параметрээс бүрдэнэ. Сонгодог нейросетээс ялгаатай нь хэв маягийг автоматаар таньж сурдаг бөгөөд үүнийг хяналтгүй сургалт гэж нэрлэдэг. “Сургалтын явцад нейросет нь өөрийн параметрүүдийг, тухайлбал нейрон хоорондын холболтыг тохируулж, энерги хэмждэг хийсвэр функцийг багасгадаг. Бид тодорхой хэв маягийг харж, тэдгээрийг мэдрэлийн эсүүдийн хоорондох холбоо нь хамгийн бага энергийг өгдөг байдлаар санаж байдаг. Үүний үр дүнд бид зургийг хадгалж, шаардлагатай бол сэргээх боломжтой" гэж А.Панов хэлэв.

Хоёр дахь шагналтан Жеффри Хинтон Хопфилд сүлжээг Больцманы машин гэх өөр техникийг ашигладаг шинэ сүлжээний үндэс болгон ашигласан. "Хопфилд санах ойн механизм (цээжлэх/мартах) дээр онцгойлон анхаарч, энгийн харилцан үйлчлэлийн үр дүнд нарийн төвөгтэй системүүд хэрхэн үүсдэгийг судлах чиглэлээр олон сонирхолтой ажил хийсэн. Хинтон өөрийн бүтээлүүддээ ийм концепцийн барилгын блокуудыг математикийн хувьд хэрхэн дүрсэлж, томьёо, код болгон хувиргаж, улмаар орчин үеийн нейросетийн барилгын блок болгон хувиргаж болохыг харуулсан. Энэ нь одоогийн "AI хувьсгал" -ын үндэс нь юм.

“Одоогоор Больцманы машин болон Хопфилдийн сүлжээ тийм ч их ашиглагддаггүй. Эдгээр нь тийм ч хуучирсан биш боловч сонгодог даалгаврууд дээр хамгийн сайн үр дүнг хараахан харуулаагүй байна. Том хэлний загвар (ChatGPT, GigaChat) эсвэл дүрсийг танихад ашигладаггүй" гэж А.Панов хэлэв.

Жон Хопфилд 1933 онд АНУ-д Польшийн физикч Жон, Хелен Хопфилд нарын гэр бүлд төржээ. Түүний хэлснээр түүний гэр бүлд хүрээлэн буй ертөнцийн талаарх шинжлэх ухааны үзэл баримтлал давамгайлж байсан бөгөөд үүний дагуу аливаа объект, үзэгдлийг судалж, тайлбарлаж болно. "Атом, тропосфер, цөм, шилний хэсэг, угаалгын машин, миний унадаг дугуй, фонограф, соронзон энэ бүхэн санамсаргүй судалгааны сэдэв байсан. Үндсэн санаа нь та аливаа зүйлийг салгаж, түүний хэсгүүдийн хоорондын хамаарлыг ойлгож, туршилт хийж, тэндээс түүний зан байдлын талаарх ойлголттой болох ёстой байв.

Физик бол бидний эргэн тойрон дахь ертөнцийг хүчин чармайлт, ур ухаан, хангалттай нөөц бололцоогоор урьдчилан таамаглах, тоон байдлаар ойлгох боломжтой гэсэн үзэл бодол байсан" гэж Ж.Хопфилд дурсав. Тиймээс хүүхэд байхдаа хэрхэн ажилладгийг ойлгохын тулд янз бүрийн эд зүйлсийг задалж, угсардаг байв. Тэрээр унадаг дугуй засаж, гал тогоо, хонгилд химийн туршилт хийж, планер барьж, энгийн радио зохион бүтээжээ. Хопфилд 1954 онд Свартмор коллежид бакалаврын зэрэг хамгаалсны дараа Корнелийн их сургуульд конденсацийн онолын физикийн чиглэлээр суралцаж, дараа нь 10 жилийн өмнө анхны транзисторыг зохион бүтээсэн "ATT Bell Laboratories"-ийн ажилтан болжээ. 1982 онд Хопфилд санах ойг ойлгохын тулд нейросетийн загварыг боловсруулсан.

Жеффри Хинтон 1947 онд Лондоны нэр хүндтэй гэр бүлд төрж, шинжлэх ухааны янз бүрийн салбарт ажиллаж байжээ. Түүний элэнц өвөө, элэнц эмээ нь нээлтийн замд анх орж, алгебр, булийн функцийг судалсан нь хожим компьютерын ажиллах үндэс болсон юм. Эмээгийнх нь авга ах Жорж Эверест нь Энэтхэгийн газарзүйч, ерөнхий топографч байсан бөгөөд Эверестийг түүний нэрээр нэрлэжээ. Хилтоны аав Ховард алдартай шавж судлаач байсан бол ээж Ширли Гвендолин зохиолч байжээ.

Жеффригийн үеэлүүдийн нэг Жоан Хинтон нь цөмийн физикч бөгөөд анхны цөмийн зэвсгийг бүтээсэн Манхэттэний төсөлд ажиллаж байсан цөөхөн эмэгтэйчүүдийн нэг юм.

Ж.Хинтон хүүхэд байхдаа компьютер, математикт сонирхолтой байсан. Бага наснаасаа эцэг эх нь түүний сурах хүслийг өдөөж байв. Аав нь "Их шаргуу ажилла, магадгүй чи надаас хоёр дахин наслах юм бол хоёр дахин сайн байх болно" гэж сануулдаг байжээ. Хинтон Кембрижийн их сургуульд суралцахаар Их Британиас АНУ руу нүүжээ. Тэрээр 1970 онд туршилтын сэтгэл судлалын зэрэг авахаасаа өмнө физиологи, философи, физикийн чиглэлээр суралцсан байна. Дараа нь Эдинбургийн их сургуульд суралцаж, 1978 онд хиймэл оюун ухааны чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалжээ.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ АРАВДУГААР САРЫН 16. ЛХАГВА ГАРАГ. № 200 (7444)

 

Монгол Улсын гавьяат тамирчин Э.Цэндбаатарын мэргэжлийн бокст 11 дэх тулаанаа дөнгөж сая хийж, яллаа.

Флорида мужийн Плант хотод болсон энэхүү тулаан гурван минутаар 10 үеийн турш үргэлжилж, 100:90 гэсэн оноогоор шүүгчдийн саналаар улаан булангаас гарч тулалдсан манай боксчин Э.Цэндбаатарт ялалтыг зааснаар тивийн аваргын бүсний эзэн болж байна. Ингэснээр тэр мэргэжлийн боксын карьертаа нэг ч ялагдаагүй цувралаа үргэлжлүүлж байна. Дашрамд дурдахад, өнөөдөр түүний төрсөн өдөр бөгөөд тэрбээр төрсөн өдрөөрөө өөртөө ялалтын бүсээр бэлэг барилаа.

Тэрбээр ялалтынхаа дараа сэтгэгдлээ хэлэхдээ “Маш их баяртай байна. Намайг дэмжиж байсан Монголын ард түмэндээ баярлалаа. Анхны багш Энхтайван болон одоогийн дасгалжуулагч Уолли нартаа баярлаж байна. Багийнхандаа, менежертээ баярлалаа. Энэ бол миний хүсэж, мөрөөдөж байсан бүсний нэг юм. Гурван сарын турш тасралтгүй бэлтгэл хийсний үр дүн гарлаа. Цаашаа илүү их амжилт гаргахын төлөө, том том бүсний эзэн болохын төлөө хичээх болно. Миний дасгалжуулагч намайг 36 үеийн турш бэлтгэлээр нүдсэний үр дүн юм. Заримдаа бэлтгэлээс шантарч, зугтмаар санагдах үе ч байсан. Бэлтгэлээ үзэн яддаг байлаа. Гэхдээ би зорилгынхоо нэг хэсгийг биелүүллээ. Миний өрсөлдөгч бол үнэхээр сайн тамирчин” хэмээн ярилаа.

Харин түүний өрсөлдөгч Доминиканы боксчин Фрэнси Фортунато 2018 оноос мэргэжлийн боксын карьераа эхлүүлсэн бөгөөд 16 ялж, нэг ялагдсан амжилттай байсан бол хоёр дахь ялагдлаа ийнхүү амслаа. 2021 онд шүүгчийн шийдвэрээр ялагдсан түүний хувьд гурван жил долоон сарын дараа дахин шүүгчийн шийдвэрээр ялагдаж байна.

Олон улсын жүдо бөхийн холбооноос 2026, 2027 онд ДАШТ-ийг эх орондоо зохион байгуулах орнуудыг зарлав.

Долоо хоногийн өмнө 2027 оны ДАШТ-ийг Казахстан улс эх орондоо хүлээн авахаар болж, санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Тэгвэл өчигдөр 2026 оны ДАШТ-ийг Азербайжаны Баку хотод зохион байгуулахаар болсныг албан ёсоор зарлалаа. Тус тэмцээнээс эхлэн 2028 оны Лос-Анжелесын олимпыг оноог олгоно. Харин ирэх жилийн ДАШТ Унгарын Будапешт хотод болно.

Дээрх гурван улс гурвуулаа өмнө нь тус тэмцээнийг эх орондоо хүлээн авсан туршлагатай. Тухайлбал, Унгарын Будапешт хотод өмнө нь 2017, 2021 оны ДАШТ болж байлаа. Дээрх хоёр тэмцээнээс Монголын жүдочид найман медаль хүртсэн байдаг. Ялангуяа 2017 онд монголчууд онцгой амжилттай байсан бөгөөд нэг алт, нэг мөнгө, дөрвөн хүрэл медаль хүртсэн нь Монголын жүдо бөхийн түүхэн дэх дээд амжилт юм. Харин 2021 онд Будапештаас хөдөлмөрийн баатар М.Уранцэцэг ДАШТ-ий дөрөв медалиа зүүж байв.

Тэгвэл 2026 оны ДАШТ-ийг зохион байгуулах Азербайжан улс өмнө нь 2018 онд тус тэмцээнийг хүлээн авсан. 2018 оны ДАШТ-ээс хөдөлмөрийн баатар Д.Сумъяа, гавьяат тамирчин Ө.Дүүрэнбаяр, Л.Отгонбаатар нар медалийн тавцанд зогссон билээ.

Харин Казахстан 2015 оны ДАШТ-ийг хүлээн авч Д.Сумъяа, Ц.Мөнхзаяа, С.Ням-Очир нар дэлхийн медальтан болсон түүхтэй.

Азийн шилдэг бүтээн байгуулалт, бизнесийн, хувь хүний онцгой ололт амжилт, нийгэмд үзүүлж буй нөлөөллийг үндэслэн шилдгүүдийг шалгаруулан, алдаршуулдаг “The Knights Award” ёслолын ажиллагаа Малайзын нийслэл Куала Лумпур хотын филармонийн танхимд өчигдөр болов.

Энэхүү ёслолд манай улсаас анх удаа дуучин О.Энх-Эрдэнэ урилгаар оролцхоор болсон талаар өмнө нь мэдээлж байсан. Тэгвэл тэрбээр “The Outstanding Country Singer of the Year” номинацийн сүүлийн шатанд шалгарч, шагнал хүртсэн юм. Тодруулбал, 30 орчим орны уран бүтээлч оролцсон тус ёслолын Азийн шилдэг каунтри дуучнаар шалгарсан байна.

О.Энх-Эрдэнэ “Авьяаслаг Монголчууд 2016” шоуны ялагч, “The World’s Best 2019” болон “America’s Got Talent: Fantasy League 2024” шоуны шөвөгт шалгаран үлдсэн бөгөөд “New Nomad Records” леблийн артист, дуучин билээ.

/DW/. Кенийн тамирчин Рут Чепнгетич 10 дугаар сарын 13-ны ням гарагт болсон Чикагогийн марафонд түрүүлж, эмэгтэйчүүдийн төрөлд дэлхийн дээд амжилтыг 2 цаг 9 минут 56 секундээр шинэчлэн тогтоолоо.

Өдгөө 30 настай тэрбээр өнгөрсөн оны есдүгээр сард Берлиний марафонд Этиопын гүйгч Тигист Ассефагийн тогтоосон өмнөх дээд амжилтыг нэг минут 56 секундээр ахиулжээ.

Чепнгетич бол 2019 оны дэлхийн марафон гүйлтийн аварга юм. Үүнээс гадна, тэрбээр 2021 оны дөрөвдүгээр сард Истанбул хотноо болсон хагас марафон гүйлтийн зайг 1 цаг 4 минут 2 секундийн хугацаанд туулж, дэлхийн дээд амжилтыг тогтоожээ.

Энэ удаагийн Чикагогийн марафонд оролцогчид жилийн өмнө энэхүү марафонд 2 цаг 35 секундийн хугацаагаар дэлхийн шинэ дээд амжилтыг тогтоосон Келвин Киптумд хүндэтгэл үзүүлжээ. Тамирчин энэ оны хоёрдугаар сард 24 настайдаа автомашины ослоор нас барсан юм. Гүйгчид марафон эхлэхийн өмнө түүний дурсгалыг хүндэтгэн нэг минут дуугүй зогсжээ.

Марафон гүйлтийн эрэгтэйчүүдийн төрөлд Кени улсын хөнгөн атлетикийн тамирчин Жон Корир түрүүлсэн байна.

Базарбямбын НЯМСҮРЭН

Шинжлэх ухаанд шинийг санаачилж, нээлт хийсэн салбар бүрийн манлайлагч эрдэмтэд болон нийгмийн зүтгэлтнүүдийг алдаршуулдаг Нобелийн шагналын эздийг жил бүрийн аравдугаар сарын дунд зарладаг уламжлалтай. Энэ жилийн хүндтэй шагналын эзэд тодорсоор байна. Физик, химийн салбарын эрдэмтдээс энэ жилийн шагналын салхийг хагалж байсан бол Утга зохиолын болон Энх тайвны шагналын эзэд мөн тодорчээ. Хэдхэн хоногийн өмнө Өмнөд Солонгосын зохиолч Хан Кан яруу найраг, утга зохиол хосолсон өвөрмөц бүтээлээрээ Утга зохиолын шагналыг хүртээд байсан бол Энх тайвны шагнал мөн л Ази тивд ирэхээр болжээ. Энхтайвны шагналыг Японы “Nihon Nidankyo” байгууллагад олгох болсноо Норвегийн Нобелийн хороо баасан гарагт зарлалаа.

Тэртээ 1901 оноос эхлэн жил бүр уламжлал болгон олгох болсон энэхүү хүндтэй шагналыг эрдэмтэн Альфред Нобелийн гэрээслэлийн дагуу  физик, хими, биологи, физиологи анагаахын шинжлэх ухаан, уран зохиол, энхтайвны үйлст гаргасан ололт амжилт болон үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан хүмүүст олгодог.

Сонирхуулахад, Нобелийн физик, хими, эдийн засгийн салбарын шагналыг Шведийн Хатан хааны шинжлэх ухааны академи, биологи-анагаах ухааны салбарын шагналыг Каролинскагийн институт, уран зохиолын шагналыг Шведийн академи шалгаруулдаг. Харин Энх тайвны шагналыг Норвегийн парламент тодруулдаг аж.

Жил бүрийн арванхоёрдугаар сарын 10-нд буюу Альфред Нобелийн нас барсан өдрөөр шагналыг гардуулдаг уламжлалтай.

Энхтайвны салбарын шагналаас бусад таван шагналыг Шведийн нийслэл Стокхольм хотод, Энхтайвны шагналыг Норвегийн нийслэл Ослод гардуулдаг.

Нобелийн шагналыг дагалддаг мөнгөн дүн нь Нобелийн сангийн тухайн жилийн орлогоос хамаардаг байна. Шагналыг нэгээс олон шагналтанд олгосон бол мөнгийг тэдний хооронд тэнцүү хуваадаг ажээ.

“Зууны мэдээ” сонин 2024 оны Нобелийн шагналтнуудыг танилцуулж байна.

 

Физикийн салбар:

Бид энэхүү нэр хүндтэй шагналыг нэрт эрдэмтэн өөрийн гэрээслэлдээ баталгаажуулан үлдээсэн байдгийг мэднэ. Тэгвэл физикийн салбар бол Альфред Нобелийн 1895 онд гэрээслэлдээ бичиж үлдээсэн хамгийн эхний шинжлэх ухааны салбар юм.

АНУ-ын эрдэмтэн, Princeton их сургуулийн профессор John Hopfield болон Их Британийн эрдэмтэн, Канадын Торонтогийн их сургуулийн профессор Geoffrey Hinton нар энэ жилийн Физикийн салбарын шагналыг хүртсэн. Шагналыг олгох мэдэгдэлд “....хиймэл мэдрэлийн сүлжээ бүхий машин ажиллах боломжийг олгох шинэ нээлт хийсэн учир” хэмээн онцлон тэмдэглэжээ.

 

Химийн салбар:

Химийн салбар бол Альфред Нобелийн хамгийн их шимтэн дурладаг байсан салбарын нэг. Тэгвэл энэ салбарын шагналтнаар 2024 онд гурван эрдэмтдийг нэрлэн бүтээлийг нь алдаршуулсан. David Baker, Demis Hassabis, John Jumper нарыг хүний амин чухал үзүүлэлт болох уургийн талаар нарийвчлан судалж, шинэ нээлт хийснийг онцлон тэмдэглэжээ. Тухайлбал, эрдэмтэн David Baker цоо шинэ төрлийн уургийн бүтцийн тооцооллоор энэхүү амжилтад хүрсэн бол Demis Hassabis, John Jumper нар уургийн цогц бүтцийг урьдчилан таамаглах асуудлыг хиймэл оюун ухаантай хослуулах санаачилга гаргасан байна.

Физиологи анагаахын шинжлэх ухаан:

Эрдэмтэн Victor Ambros, Gary Ruvkun нар бичил RNA болон түүний генд нөлөөлөх нөлөөллийн талаар судалгаа хийснээрээ Нобелийн шагналыг хүртсэн байна.

 

Утга зохиолын шагнал:

БНСУ-ын зохиолч Хан Кан Нобелийн Утга зохиолын шагналыг гардан авсан анхны ази эмэгтэй болж түүхэнд бичигдэж байна. Мөн энэхүү шагналыг хүртсэн 18 дахь эмэгтэй юм.

1970 онд төрсөн Хан Кан 1993 оноос уран зохиолыг сонирхож эрчимтэй уран бүтээл туурвиж эхэлсэн. 2007 онд “Цагаан хоолтон” номыг бичсэн нь дэлхийн уран зохиолын өв санд томоохон шинэчлэл хийсэн онцлох бүтээл болсныг утга зохиол судлаач, шүүмжлэгчид дүгнэдэг. Энэхүү зохиол нь түүний хувьд англи хэлнээ орчуулагдсан анхны бүтээл боловч асар их амжилт дагуулж 2016 онд International Booker Prize олон улсын шагналыг анх удаа эх орондоо авчирч байжээ. Хан Кан “Цагаан хоолтон”-оос гадна “The White book”, “Human acts” зэрэг бүтээлийг туурвисан нь хүний бие мах бодь, сэтгэл зүй, оюун санааны хоорондын холбоо хамаарлыг өвөрмөцөөр илэрхийлсэн онцгой ач холбогдолтой хэмээн үнэлэгддэг. Сонирхуулахад, түүний аав Хан Сьён Вон мөн алдартай зохиолч аж.

 

Энх тайвны шагнал:

Нобелийн таван шагналаас зөвхөн Энх тайвны шагналыг хувь хүн эсвэл байгууллагад олгож болох журам бий. Тэгвэл өнөө жилийн энх тайвны шагналыг Японы “Nihon Nidankyo” байгууллагад олгох болсон. Тус байгууллага нь 1945 онд Хирошима, Нагасаки хотуудад болсон цөмийн бөмбөгдөлтөөс амьд үлдэгсдийг хамгаалах, цөмийн аюулыг дэлхий дахинд таниулан ойлгуулахаар олон жилийн турш үйл ажиллагаа явуулж ирсэн сайн дурын байгууллага юм. Норвегийн Нобелийн хорооноос утсаар холбогдож, сэтгэгдлийг нь хуваалцах үеэр тус байгууллагын төлөөлөл болох хатагтай Масака Вада “Энэхүү нэр хүндтэй шагналыг манай байгууллагад олгох болсонд маш их баяртай байна. Цөмийн гамшиг хүн төрөлхтөнд ямар их гай гамшиг учруулсныг өөрийн биеэр мэдэрсэн хүний хувьд хэлэхэд өнөө үед дэлхий ертөнцөд хэрэгтэй хамгийн чухал зүйл бол цөмийн аюулгүй, энх тайван эв нэгдэл гэдгийг зөрчил мөргөлдөөнд байгаа улс орнууд ойлгож ухаараасай гэж хүсч байна” хэмээн сэтгэгдлээ илэрхийлжээ.

 

Нобелийн дурсгалд зориулсан Эдийн засгийн шагнал:

Альфред Нобелийн гэрээслэлд байгаагүй ч 1968 онд Шведийн төв банк Альфред Нобелийн дурсгалд зориулан Эдийн засгийн шинжлэх ухааны салбарын шагналыг санаачилжээ. Шагналыг Нобелийн сангаас 1968 онд Шведийн төв банкны 300 жилийн ойд зориулан цугласан хандивын үндсэн дээр анх удаа олгосон нь өдгөө уламжлал болон тогтсон байна. Шагналын хэмжээ нь Нобелийн шагналынхтай адил ажээ. Эдийн засгийн шинжлэх ухааны анхны шагналыг 1969 онд Рагнар Фриш, Ян Тинберген нар хүрсэн байна. Харин 2024 оны Эдийн засгийн ухааны шагналын эзнийг хараахан нэрлээгүй байгаа юм. Эдийн засгийн шинжлэх ухааны салбарын шагналыг бусад Нобелийн шагналуудын адил зарчмын дагуу Шведийн Хатан хааны шинжлэх ухааны академи шалгаруулдаг аж.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ АРАВДУГААР САРЫН 14. ДАВАА ГАРАГ. № 198 (7442)

/BBC/. Энэ оны физиологи, анагаах ухааны салбарын Нобелийн шагналын эзнээр Америкийн эрдэмтэн Виктор Эмброс, Гэри Равкан нар тодорлоо. Уг шагналыг генийн үйл ажиллагааг зохицуулдаг микроРНХ-г нээснийх нь төлөө тэдэнд олгосон байна.

Өдгөө 72 настай Гэри Равкан молекул биологи, ген судлалын чиглэлээр судалгаа хийдэг. Тэрбээр АНУ-ын Үндэсний Шинжлэх Ухааны Академи, Анагаах Ухааны Академи, Философийн Нийгэмлэгийн гишүүн юм.

Харин Виктор Эмброс бол АНУ-ын Үндэсний Шинжлэх Ухааны Академи, Америкийн Урлаг, шинжлэх ухааны академийн гишүүн юм. Өдгөө 70 настай тэрбээр микроРНХ судлаач гэдгээрээ алдартай бөгөөд Гэри Равкантай олон судалгаа хийжээ.

Нобелийн хорооны мэдээлэлд дурдсанаар, уг шагналыг генийн үйл ажиллагааг зохицуулах үндсэн зарчмыг нээснийнх нь төлөө олгосон байна.

Бидний хромсомуудад хадгалагддаг мэдээллийг бидний бие махбодын бүх эсийн үйл ажиллагааны заавартай зүйрлэж болно. Эс бүр ижил хромосом агуулдаг тул эс бүр яг ижил генийн багц, яг ижил зааварчилгаатай байдаг. Гэхдээ эсүүд нь огт өөр шинж чанартай байдаг. Эдгээр ялгааг эс бүр зөвхөн шаардлагатай зааврыг сонгох боломжийг олгодог генийн зохицуулалтаар тайлбарладаг бөгөөд ингэснээр эсийн төрөл бүрд зөвхөн зөв генүүд идэвхтэй байдаг.

Харин В.Эмброс, Г.Равкан нар янз бүрийн эсүүд хэрхэн хөгжиж байгааг судалжээ. Тэд генийн зохицуулалтад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг РНХ молекулын шинэ төрөл болох микроРНХ-г илрүүлсэн байна.

 

Тэдний нээлт нь генийн зохицуулалтын цоо шинэ зарчмыг илрүүлсэн бөгөөд энэ нь олон эсийн организм, тэр дундаа хүний хувьд маш чухал нээлт болжээ. Хүний ген нь мянга гаруй микроРНХ-г кодолдог. Тиймээс микроРНХ нь организмын хөгжил, үйл ажиллагаанд чухал ач холбогдолтой юм.

Генийн үйл ажиллагааг хянахын тулд эсүүдэд ашиглагддаг амин чухал зохицуулалтын механизмыг нээсний төлөө Нобелийн шагналыг эрдэмтэд хүртжээ.

Чойжилсүрэнгийн ГАНТУЛГА

2024 он олимпын жил учир дэлхийн спортын ертөнц ололт амжилт, уналт босолтоор дүүрэн өрнөж байна. Өнгөрсөн наймдугаар сараас олимпоор “амьсгалсан” хүн төрөлхтөн есдүгээр сард паралимпын наадмаар олимпын хаалтаа хийсэн. Тэгвэл ес болон аравдугаар сард олон улсын ямар уралдаан, тэмцээн болж, монгол тамирчид хэрхэн оролцсон тухай тоймлон хүргэе.

 

Пауэрлифтингийн тамирчид 15 алтан медаль “өвөртөлжээ”

Манай улсад сонирхогчдын боксын “Улаанбаатар-2024” Дэлхийн цомын тэмцээн амжилттай болж өндөрлөсөн.  “UG Arena” ордонд болсон энэхүү тэмцээнд нийт 12 орны 170 ширэн бээлийтэн өрсөлдсөн билээ. Гурван өдөр үргэлжилсэн тэмцээний дүн гарахад багийн нийлбэр дүнгээр Монгол Улсын баг дөрвөн алт, дөрвөн мөнгө, 10 хүрэл медальтай  тэргүүлсэн юм. Харин  Японы баг  дөрвөн алт, нэг мөнгөн медаль хүртсэн бол, БНХАУ-ын баг хоёр  алт, гурван мөнгөн медаль хүртсэнээр тус тус удаалав. Энэ удаагийн Дэлхийн цомын тэмцээн Ази тивд анх удаа болсон бөгөөд үүнээс Монгол Улсад зохион байгуулсан нь Монголын боксын спорт болоод тамирчдын ур чадварыг олон улсад харуулсан, онцгой ач холбогдолтой үйл явдал болсныг зохион байгуулагчдын зүгээс онцолж байсан юм. Манай шилдэг ширэн бээлийтүүдээс ДАШТ-ийн мөнгөн медальт Л.Алтанцэцэг, ДАШТ-ий хүрэл медальт Б.Мишээлт, “Ханжоу-2022” Азийн наадмын хүрэл медальт, “Парис-2024” олимпын наадмын оролцогч О.Есүгэн нар өрсөлдөж, бүгд медалийн тавцанд зогссон. Энэхүү  тэмцээн өндөрлөсний дараа  АНУ-д энэ сарын 26-наас арваннэгдүгээр сарын 3-ны хооронд залуучуудын ДАШТ болох юм. Энэхүү тэмцээнд Монголын шигшээ баг бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ оролцохоор бэлтгэлдээ ороод байна.  Боксын тэмцээний дараа Киргизстаны нийслэл Бишкек хотод пауэрлифтингийн Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээн болж өндөрлөлөө. Энэхүү тэмцээнд 10 орны 300 гаруй тамирчин өрсөлдлөө. Үүнээс Монголын пауэрлифтингийн нэгдсэн холбооны баг тамирчид 15 алт, зургаан мөнгө, дөрвөн хүрэл медаль хүртэж, багийн нийлбэр дүнгээр дэд байрт шалгарсан юм. Тамирчдын амжилтаас онцолбол, тус тэмцээний шилдэг тамирчин өргөмжлөлийг манай улсаас Э.Содномпилжээ, Г.Оргилболд, Ц.Отгондалай, П.Баяр, Х.Энхтүвшин, Х.Амарсанаа нар хүртсэн байна. Үндэсний шигшээ багийн тамирчин, паралимпын алт, мөнгө, хүрэл медальт, дэлхийн гурван удаагийн аварга, дэлхийн цомын зургаан удаагийн алтан медальт, Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин, Э.Содномпилжээ хэвтээ шахалтын -120 кг-ын жинд цээжнээс 250 кг-ыг шахсанаар алтан медалийн тавцанд зогслоо. Түүний хувьд энэхүү амжилт нь энэ оны олон улсын тэмцээний дөрөв дэх медаль болсон байна. Чөлөөт бөхийн “Шахтерская Слава” эрэгтэйчүүдийн олон улсын уламжлалт тэмцээн есдүгээр сарын 28-29-ний өдрүүдэд ОХУ-ын Кемерово хотын “Кузбасс” спортын ордонд боллоо. Тус тэмцээний 57кг-д оролцсон "Төгс дэвжээ" клубын  тамирчин ОУХМ Б.Мөнх-Эрдэнэ, 92кг-д "Алдар спорт хороо"-ны тамирчин Т.Дэмчигдорж  нар тус тус хүрэл медаль хүртсэн байна. Манай тамирчид үргэлжлүүлээд ОХУ-ын Саха улсын Якутск хотод долоо хоногийн хугацаатай хамтарсан бэлтгэлд хамрагдаж байна . Үүний дараа ЗХУ-ын Гавьяат дасгалжуулагч Д.П.Коркины нэрэмжит чөлөөт бөхийн олон улсын тэмцээнд оролцохоор төлөвлөжээ.

 

Индонез улстай тамирчин солилцоно

Филиппин улсын Манила хотод шорт трекийн Зүүн Азийн цуврал тэмцээн болоход 10 орны нийт 90 тамирчин өрсөлдлөө. Тус тэмцээнд манай улсаас Үндэсний шигшээ багийн дасгалжуулагч Б.Бат-Оргилын удирдлага дор оролцсон таван тамирчин нийт 17 медаль хүртсэн байна. Тэмцээний насанд хүрэгчдийн эмэгтэйчүүдийн ангилалд Б.Гэрэлтуяа 1500 метрт мөнгө, 500 метрт алтан медаль хүртсэн бол насанд хүрэгчдийн эрэгтэйчүүдийн ангилалд Э.Мөнх-Эрдэнэ 1500, 1000, 500 метрийн зайд алт, залуучуудын ангилалд М.Борхүү 1500, 1000, 500 метрт мөнгө, Г.Мөнх-Эрдэнэ 1500 метрт мөнгө, 1000 метрт алт, Т.Тэмүүлэн 1500 метрт хүрэл, 1000 болон 500 метрт мөнгөн медаль хүртжээ. Мөн дээрх баг тамирчид холимог багийн 2000 метрийн зайн буухиа уралдаанд алтан медаль хүртсэнээр Филиппин улсад төрийн дууллаа эгшиглүүлсэн юм.

Монголын спортын ертөнцөд өрнөсөн голлох үйл явдлын нэг нь ОУОХ-ны гишүүн, МҮОХ-ны Ерөнхийлөгч Б.Баттүшиг Индонезийн ҮОХ-ны Гүйцэтгэх хорооны спорт хариуцсан гишүүн, Ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогч, Азийн и-спортын холбооны Дэд Ерөнхийлөгч Харри Варганэгараг хүлээн авч уулзлаа. Харри Варганэгара нь “Жакарта 2018” Азийн наадмын зохион байгуулах хороонд Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч, орлогч даргаар ажиллаж байсан бөгөөд олон төрөлт спортын наадмыг эх орондоо хэрхэн зохион байгуулах талаар туршлагаасаа хуваалцаж, Монгол улсад Залуучуудын зуны олимпын наадмыг зохион байгуулах асуудалд зөвлөмж өгч, цаашид хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа илэрхийлсэн юм. Индонез улс нь 284 сая хүн амтай бөгөөд зуны олимпын наадмаас спортын дөрвөн төрөлд нийт 40 медаль хүртээд байгаа юм.  Хоёр улсын ҮОХ-ны хамтын ажиллагааны хүрээнд манай улсаас чөлөөт бөх, бокс зэрэг спортын төрөлд харилцан тамирчин солилцох, хамтарсан бэлтгэл хийх тал дээр хамтран ажиллах ажээ. “Парис-2024” зуны олимпын дараа жүдогийн үндэсний шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч Х.Болдбаатар өөрийн хүсэлтээр ажлаас чөлөөлөгдөх хүсэлтээ илэрхийлсэн. Тэгвэл шигшээ багийн шинэ дасгалжуулагчийг томиллоо. Тодруулбал энэ албанд У.Эрдэнэбаатар очжээ. Харин гавьяат дасгалжуулагч Х.Болдбаатар цаашид шигшээ багийн Ерөнхий зөвлөх дасгалжуулагчийн албанд ажиллахаар томилогдсон байна.

 

Ширээний теннисний ААШТ-д найман тамирчин өрсөлдөж байна

Унгарын Зомбатли хотноо энэ сарын 4-6 -ны өдрүүдэд Спортын гимнастикийн Дэлхийн цомын тэмцээн боллоо. Энэхүү тэмцээнд манай улсаас шигшээ багийн дасгалжуулагч Д. Оюунтуяагийн удирдлага дор өрсөлдсөн үндэсний шигшээ багийн тамирчин, ОУХМ А. Энхтүвшин харайлтын төрөлд 14.083 оноогоор хүрэл медалийн эзэн болсон юм. Харин алтан медалийг Казакстаны  тамирчин Ассан Салимов 14.300 оноогоор, мөнгөн медалийг Болгарын тамирчин Даниел Трифонов 14.150 оноогоор тус тус хүртсэн байна.Ширээний теннисний Азийн аварга шалгаруулах 27 дахь удаагийн тэмцээн Казахстаны Астана хотод эхэллээ. Энэ удаагийн тэмцээнд 22 орны 213 тамирчин оролцож байгаа юм. Манай улсаас  шигшээ багийн найман тамирчин оролцоно. Эрэгтэй ганцаарчилсан төрөлд М.Мөнх-Очир, Г.Сэр-Од, Б.Анхбаяр, М.Тэмүүлэн оролцох бол эмэгтэйчүүдийн ганцаарчилсан төрөлд Б.Болор-Эрдэнэ, Ө.Балжинням, М.Ундрам, Б.Эгшиглэн нар оролцох эрхээ авчээ. Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яам Монголын Хөлбөмбөгийн холбоотой хамтран хөлбөмбөгийн 30 клубээс 6-16 насны 160 хүүхдийг бүртгэн, аравдугаар сарын 7-10-ны өдрүүдэд сургалт зохион байгуулах болсноо дуулгалаа. Сургалтад хамрагдсан хүүхдүүдээс Фүлхэм клубийн дасгалжуулагчид 11 хүүхдийг сонгож, ирэх онд тус клубийн бэлтгэлд хамруулах аж. Энэ нь “Фүлхэм” клубтэй эхлүүлсэн хамтын ажиллагааны үргэлжлэл  хэмээн Биеийн тамир спортын улсын хорооноос мэдээллээ.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ АРАВДУГААР САРЫН 8. МЯГМАР ГАРАГ. № 195 (7439)