Хичээл, сургууль эхлэхтэй зэрэгцээд л шатахуун, бензиний хомсдол бий болсон. Намрын их ажил, хөл хөдөлгөөнтэй үед аль болох бензин, шатахууны хомсдолгүй байлгах тал дээр жил болгон л Засгийн газар салбар яамнаас нь шийдвэр гаргаж ирсэн. Үүнийхээ үр дүнд хомсдол нь 1-2 долоо хоногт үргэлжлээд хэвийн болчихдог байсан бол энэ жилийн хувьд эрт эхэлсэн хомсдол одоог хүртэл үргэлжилсэн хэвээр байна.
Хомсдол үүсэх болгонд салбарын сайд нь “Бензин, шатахууны нийлүүлэлт хэвийн байгаа. Бүх клонкуудаар явж үзлээ. Бүгд жигд нөөцтэй байна. Гол нь ард түмэн өмнөхөөсөө их бензин хэрэглээд байна. Хомсдол бол ард түмний хэт хэрэглээнээс үүдэж байгаа” гэж мэдэгддэг. Бүр ард түмнийг “та нар хэрэглээгээ багасгачих, өмнөх шигээ л амьдар л даа” гэж хэлсэн удаатай.
Тодорхой хэлбэл, яаж ийгээд асуудлыг өөрөөсөө түлхэх, ямар нэгэн байдлаар төрийн буруу биш, ард түмний буруу болгож, шатахууны хомсдол нүүрлээгүй юм шиг энэ намаржингаа чихэн дээр цэцэг ургуулсан сайд саяхан үнэнээ хэлчих шиг боллоо.
Тэрээр чуулганы танхимд “Сая АИ-92-ын хомсдол болж байх үед аль шатахуун түгээх станц хэдий хэмжээний нөөц байгааг бид мэдэхгүй байсан. Шатахуун түгээх станцын нөөцийг хэмжих багаж хэрэгсэл байхгүй” гэж хэллээ.
Иргэд, жолооч нар шатахуунгүй станц болгоныг манаж, хэдэн зуун метрээр дугаарлан зогсож байна. Үнэхээр шатахуун түгээх станцуудад таны ярьж байгаа бензин алга байна. Зөвхөн Улаанбаатар хотод ч биш орон нутаг, сумдад бензин, шатахуун намаржин ирсэнгүй. Одоо өвөл ч ялгаа алга. Ард иргэдийнх нь бодид байдал ийм байхад өдөр болгон хэвлэлээр шатахуунтай, та нар хэрэглээгээ л багасчих гээд мэдэгдэл хийгээд инээж байсан сайд үнэнээ хэллээ. Хомсдол үүссэн байсан гэж. Шатахуун түгээх станц болгоноор очоод хэмжээд, нөөцтэй байгааг нь илрүүлж байсан гэж байсан сайд өнөөдөр бидэнд тэгж хэмжих багаж, боломж байхгүй гэж хэллээ.
Тэгвэл яагаад төдийгөөс өдийг хүртэл иргэдийн хөл хөдөлгөөн, нийгмийн амьдрал идэвхтэй өрнөдөг намар, өвөл шатахуун байхгүй байхад байгаа гэж хэлэв. Одоо зүгээр болно, зөндөө цуваа ирж яваа л гээд байдаг. Тэгээд бодит үр дүн нь хаана байна вэ. Ердөө л шатахуун түгээх дээр шатахуун өгч л байвал ярьсан хэлснийх нь үр дүн гарна гэдгийг мэдэхгүй сайд байна ч гэж юу байх вэ дээ.
Ихэнх аймагт шатахуун тасарч иргэд бухимдалтай байна
Өнгөрсөн долоо хоногоос нийслэл болон орон нутагт дахин шатахууны хомсдол үүсч, иргэд колонкуудын гадаа олон цагаар оочерлож зогсох болсон гэх мэдээлэл цахим орчинд тархсан билээ. Анх шатахууны хомсдол ес, аравдугаар сард үүсч байсан. Тухайн үед салбарын сайд Г.Дамдинням “Иргэд өөрсдөө бензин нөөцлөөд байгаа учраас шатахуун түгээлт тасарч, зохиомол хомсдол үүссэн” гэх тайлбарыг хийж байсан юм. Үүнээс хэд хоногийн дараа дахин хомсдол үүсэхэд салбарын сайд шатахууны бодит хомсдол үүсээгүй. Шатахуун түгээх станцууд өөрсдөө зохиомол хомсдол үүсгэж үнэ нэмэх гэж байна гэх тайлбарыг хийсэн. Хамгийн сүүлийн байдлаар буюу аравдугаар сарын 29-ний өдөр салбарын сайд Г.Дамдинням “14:00 цаг гэхэд шатахуун түгээлт хэвийн үргэлжилж, хязгаарлалтгүй болно” гэх мэдэгдэл хийсэн байна.
Тэгвэл үүнээс хойш буюу арванхоёрдугаар сарын 1-ний байдлаар нийслэл хот болон 21 аймгийн хэмжээнд шатахуун түгээлтийн нөхцөл байдал ямар байгааг тодрууллаа.
Улаанбаатар хот дахь шатахуун түгээлтийн нөхцөл байдал
“Сод Монгол” ШТС: Хотын зүүн хэсгээр шатахуун тасарсан байгаа. Мөн хотын төвөөр дизель түлш тасарсан. Орой гэхэд шатахуун түгээлт хэвийн болох байх. Одоо агуулахаас нийлүүлэлт бүх салбар руу хүргэгдэж байна.
“Петровис” ШТС: Нийслэлийн хэмжээнд шатахуун түгээлт хэвийн явагдаж байгаа.
“ Шунхлай ” Ш Т С : Өнөөдөр өглөө агуулахаас шатахууны нөөц ихэнх салбар руу түгээгдсэн. Тиймээс одоогоор шатахуун түгээлт хэвийн явагдаж байна.
21 аймгийн хэмжээнд шатахуун түгээлтийн нөхцөл байдал ийм байна
Баян-Өлгий аймаг “ Сод Монгол ” ШТС : Манай аймагт долоо хоног бүр шатахууны хомсдол үүсдэг. Өнөөдөр ч гэсэн ихэнх колонк шатахууны хомсдолтой байна. Ер нь хэвийн ажиллаж байгаа колонк алга. Бүгд ямар нэгэн байдлаар доголдолтой.
Увс аймаг “Шунхлай” ШТС: Манай аймагт өчигдөр оройн 20:00 цагаас шатахууны хомсдол гэнэт үүссэн. Одоо маш бага хэмжээгээр бензин өгч байна.
Увс аймгийн иргэн Л.Тулга: Улаангомын ихэнх шатахуун түгээх станцуудад түлш дууссан байгаа. Өчигдөр орой “Сод Монгол” ШТС түлш өгөхөө больсон. Миний мэдэж байгаагаар хоёр хоногийн өмнө Тариалан, Малчин, Давст сумдад шатахуун тасарсан гэсэн. Бусад суманд ч ялгаагүй шатахууны хомсдол үүссэн.
Ховд аймаг “Пеотровис” ШТС: Манайх алаг цоог өгч байна. Ховд аймгийн хувьд одоогоор шатахуун түгээлт бүр тасарсан колонк байхгүй. Гэхдээ бага багаар өгч байгаа.
Ховд аймгийн иргэн Ц.Амартайван: Колонкууд нэлээн оочертой байна. Би “Петровис”-ын гадаа өглөөнөөс хойш гурван цаг оочерлож зогслоо. Бусад газар оочер ямар байгааг танилаасаа асуухад ялгаагүй байна гэсэн. Хэзээ бензин авах юм бүү мэд. Зогсоод л байна. Өнгөрсөн долоо хоногоос Булган, Мөст, Дарви суманд шатахуун тасарсан гэсэн. Үнэхээр бухимдалтай байна. Дандаа тасарсан, байхгүй, амжилгүй гэх юм.
Баянхонгор аймаг “Сод Монгол” ШТС: Шатахуун тасарсан. Орой шатахууны нөөц ирнэ гэсэн. Иргэд их л асууж байна. Зарим хүн утсаар цаг, минутгүй залгаж асуух юм.
Баянхонгор аймгийн иргэн Ш.Насанбат: Аймгийн төвийн бүх колонк өглөө хоёр цаг бензин өгөөд хаасан. Өдөр, оройн цагаар шатахуун түгээхгүй байгаа. Залгаж асуухаар нөөц ирэхээр хэлье гэдэг. Хэзээ ирэх нөөц юм бүү мэд. Салбарын сайд нь шатахуун хэзээ ч тасрахгүй гээд байсан. Одоо байгаа царайгаа хар.
Завхан аймаг “Петровис” ШТС: Одоогоор шатахуун тасарсан байдалтай байна.
Говь Алтай аймаг “Сод Монгол” ШТС: Бензин тасарсан. Орой нөөц ирэхийг хүлээж байна.
Говь алтай аймгийн иргэн Г.Гантулга: Аймгийн төвийн бүх колонкод бензин тасарсан байгаа. Мөн хоёр, гурав хоногийн өмнөөс Цээл, Цогт, Бигэр, Дэлгэр, Есөнбулаг сумдад бензин тасарсан гэсэн. Аймгийн төв дээрээ ийм байгаа юм чинь сум ч аргагүй биз дээ. Одоо бензингүй машинаа өвлийн хүйтэнд түрээд явах юм уу, бүү мэд. Худал ярьдаг дарга нарынхаа үр шимийг ингэж л эдэлж байна даа. Нөөц, нөөц л гэдэг. Хэзээ ирэх нөөц вэ.
Өвөрхангай аймаг “Шунхлай” ШТС: Алаг цоог л өгч байна.
Өвөрхангай аймгийн иргэн У.Батсайхан: Бүх колонк их оочертой байна. Шатахуун бүрмөсөн дууссан колонк байхгүй. Маш бага хэмжээгээр л бензин өгч байна. Өчигдрөөс Төгрөг, Зүүнбаян суманд шатахуун юу ч үгүй тасарсан гэсэн.
Архангай аймаг “Шунхлай” ШТС: Манай шатахуун түгээлт одоогоор зогссон. Орой нөөц ирэхийг л хүлээж байна. Мэдээж, иргэд их бухимдаж байна.
Архангай аймгийн иргэн Ж.Дэлгэрбат: Манай аймагт ганцхан “Сод Монгол” түлш өгч байгаа. Харин “Петровис” бензин өгч байна. Бусад колонкуудад шатахуун тасарсан. Бараг өвөлжин шатахуун тасрах юм биш үү. Сүүлийн гурван сар нөөц ирнэ, удахгүй хэвийн болно гэж яамны сайд, дарга нар өчнөөн худал ярилаа. Одоо үнэнээ хэлэх болсон шүү.
Хөвсгөл аймаг “Шунхлай” ШТС: Алаг цоог л өгч байна.
Хөвсгөл аймгийн иргэн Б.Нямсүрэн: Өчигдөр оройноос бүх колонкийн гадаа оочерлож зогсоод ч шатахуун олж авч чадсангүй. Өнөөдөр “Петровис”-ын гадаа оочерлож байна. Шатахуун авч чадах юм уу, бүү мэд. Миний сонссоноор Тариалан, Цагаан-Уул, Цэцэрлэг суманд түлш тасарсан гэсэн.
Булган аймаг “Петровис” ШТС: Шатахуун түгээлт хэвийн явагдаж байна. Зарим аймагт шатахуун тасарсан гэж байсан. Манай аймагт нөхцөл байдал харьцангуй гайгүй байгаа.
Дорнод аймаг “Шунхлай” ШТС: Шатахуун түгээлт хэвийн явагдаж байна. Одоогоор шатахуун хомсодсон, тасарсан гэсэн асуудал үүсээгүй. Манай аймгийн бүх колонк хэвийн ажиллаж байгаа.
Дорноговь аймаг “Шунхлай ” ШТС: Шатахууны хомсдолтой байна. Өглөө хэдэн машинд шатахуун өгөөд хаасан. Орой нөөц ирнэ гэсэн.
Дорноговь аймгийн иргэн Х.Ариунсанаа : Өнгөрсөн долоо хоногоос эхлээд бүх колонк бага хэмжээгээр шатахуун өгсөн болоод л хаадаг болсон. Тэгээд нөөц ирэхээр хэлье гэдэг. Дээр нь шатахуун өгч байгаа хэдхэн колонкийн оочер нь дийлдэхгүй. Нөхцөл байдал Улаанбаатар хоттой адилхан байна. Шатахууны нөөц ирнэ, удахгүй хэвийн болно гэж хэдий хүртэл биднийг хуурах гэсэн юм.
Өмнөговь аймаг “Сод Монгол” ШТС: Шатахуун тасарсан байгаа.
Өмнөговь аймгийн иргэн Г.Дэлгэрэх: Манай аймгийн колонкууд өлөө 9:00-12:00 цагийн хооронд бага, бага хэмжээгээр шатахуун өгөөд хааж байгаа. Ингэхдээ нэг, эсвэл хоёр колонк л шатахуун өгдөг. Бусад нь бараг ажиллахгүй байгаа гэж хэлж болно. Тэгээд өдөр, орой ямар ч шатахуун түгээлт байхгүй. Арав хүрэхгүй хоногийн дараа дахиад л шатахуунгүй болчих юм. Яачихсан төр засаг гэхээрээ ийм байдаг юм бэ. Өнөө орой жаахан нөөц ирнэ. Тэгээд удахгүй долоо хоногийн дараа дахиад тасарна. Ерөөсөө ийм л цикльтэй болчихлоо.
Булган, Эрдэнэт, Дархан-Уул, Сэлэнгэ, Төв аймгуудад шатахуун түгээлт хэвийн үргэлжилж байна.
Э.МӨНХ
А.ДАВААДУЛАМ
"Өдрийн сонин"
Оюу толгойн бүлэг ордын ашиглалтыг Хянан шалгах түр хорооны дарга, УИХ-ын гишүүн О.Батнайрамдалтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Оюу толгойн асуудлаар анх удаа нээлттэй сонсгол болох гэж байна. Ер нь хүмүүсийн дунд багагүй хүлээлт байгаа нь анзаарагдаж байна. Бидэнд хамгийн их хамаатай асуудал мөртлөө хамгийн нууцлаг явж ирсэн энэ төслийн талаар хүмүүс хүссэн мэдээллээ олж авах болов уу?
-УИХ дээр манай Хянан шалгах түр хороо өнгөрсөн долдугаар сарын 2-нд байгуулагдсан. Ер нь Хянан шалгах түр хороо зургаан сарын хугацаатай байгуулагддаг. Өнгөрсөн таван сарын хугацаанд ажиллаж ирэхэд Оюу толгойтой холбоотой маш их баримт, үйл процесс дандаа нууц гэсэн хөшигний ард явж ирсэн байна. Дандаа нууцын цаана халхавчлагдаж, нууц стратегийн цаана хэрэгжсэн учраас иргэд ямар ч ойлголт, мэдлэг мэдээлэлгүй байх нь ч аргагүй. Гэхдээ иргэд энэ бүхнийг мэдэх ёстой. Энэ сонсголоор иргэдийнхээ мэдэх эрхийг хангах ёстой гэж манай түр хорооныхон хичээн ажиллаж байна.
Ил тод байдлын төрийн шинэ стандартыг тогтоох цаг болжээ. Би Оюу толгойн нээлттэй сонсголыг толин сонсгол болно гэж хэлмээр байна. Хэдийгээр бидэнд цугларсан нотлох баримтуудын дийлэнх нь нууцын дардастай байгаа ч аль болох иргэддээ мэдээллийг дэлгэх болно.
-Ингэхэд Оюу толгойтой холбоотой мэдээллүүд дандаа нууц байдаг гээд байгаа. Яагаад тэр вэ?
-Хянан шалгах түр хороо таван сарын хугацаанд 30 гаруй байгууллагаас 65 мянган хуудас материал нотлох баримтын хүрээнд цуглуулсан. Харамсалтай нь дийлэнх нь нууц гэсэн дардастай ирсэн. Байгууллагын нууц, төрийн нууц, маш нууц гэсэн олон ангиллын нууцын тамгатай. Энэ олон нууцын дундаас иргэддээ бүгдийг дэлгэж харуулна гэдэг үнэндээ хэцүү байна. Гар, хөл чөдөрлөөстэй ийм байдалтай л сонсгол зохион байгуулах гэж байна шүү дээ. Гэхдээ гар тушаастай, хөл чөдөртэй ч гэсэн, гадаа цастай, бороотой байсан хамаагүй бид иргэддээ мэдэх ёстой бүгдийг нээлттэй хэлж, сонсгох л болно. Сонсголоо зүйрлэж хэлбэл, гадаа -30 хэмийн хүйтэнд бид нимгэн дээлтэй л үүнийгээ хийх гэж байна. Гэхдээ биднийг ард түмэн маань харж байгаа, бидний ард тэд байгаа, мэдэх эрхийг хангуулахын төлөө бид хичээж байгаа. Тэдний итгэл, бүлээн сэтгэлээр бид давж таарна. Бид заавал энэ сонсголыг нээлттэй, ил тод явуулна. Өнгөрсөн он жилүүдийн нууцыг монголчууд мэдэх цаг болсон. Ил байгаа цөөхөн баримтууд дээрээ тулгуурлаад ард түмний мэдэх эрхийг өөрсдийн цуглуулсан нотлох баримт, шинжээчдийн дүгнэлтийн хүрээнд хангахын тулд бид ажиллаж байна.
Ер нь юу ойлгомжтой байна вэ гэхээр 2009 оноос хойших 16 жилийн хугацаанд Оюу толгой дээр амжилттай хэрэгжсэн нэг стратеги бол нууц гэдэг хөшигний ард бүх зүйлийг хийж сурчээ. Энэ бол ихээхэн амжилттай хэрэгжүүлж ирсэн стратеги нь шүү. Нотлох баримтуудыг дэлгэж танилцахаас өмнө хэдэн хувь нь нууц дээр ирж байгааг нь харахад л илт байгаа юм. Анх 2009 онд гэрээ байгуулахдаа чухал хоёр гэрээ байгуулчихаад нэгийг нь нууцад авчихснаас бүх зүйл эхэлсэн. Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ гээд нууц гэрээг саяхныг болтол монголчууд мэдэхгүй явж ирсэн.
Оюу толгой, Онтрэгээс ирж байгаа 35 мянган хуудас материал нууцын дардастай байна. Өнөөдөр хүртэл ирүүлж байгаа албан тоотын дийлэнх нь нууц гээд бод доо. Нууцын хордлогод ортлоо бүгдийг нууцад оруулж ирсэн байгаа юм. Иргэдэд ярьж хүргэх эрх эндээс эхлээд боогдож хумигдчихсан. Нууц стратеги одоо хэр амь бөх байгааг бид харж байна. Нууцаас ил болгох хүсэлтийг Оюу толгой болон “Рио Тинто”-гийн гүйцэтгэх удирдлагад тавьсан боловч өнөөдрийг хүртэл нэг ч хуудас материал нууцаас гараагүй. Монгол Улсын Засгийн газар, яамдууд дээр өнгөрсөн 16 жилийн туршид маш олон ажлын хэсгүүд гарч, Оюу толгой төсөлтэй холбоотой өчнөөн баримт бичгүүд байгаа боловч маш нууц гэсэн төрийн тамгатай учраас хүмүүс тэр олон шалгалтын үр дүнг мэдэхгүй явсаар ирсэн.
-Оюу толгойн тактик бүгдийг нууцад авдаг гэхэд манай зүгээс бас нууцад оруулаад байдаг нь ямар учиртай юм бол. Уг нь Засгийн газарт нууцаас гаргах эрх нь байгаа даа, бас сүүлийн үед нууцын цаана олон зүйл хаагдаж ирсэн байна. Ил болгоно гээд байгаа шүү дээ?
-Монгол Улсын Засгийн газарт өөрийн зүгээс хийсэн ажлын тайлан, холбогдох материалуудаа төрийн нууцаас гаргах бүрэн эрх нь хуулиараа байгаа. Сар гаруйн өмнө УИХ-ын мэтгэлцээний цаг дээр Ерөнхий сайдаас нууцаас гаргах талаар асууж хүсэлт тавьж байсныг хүмүүс харсан байх. Мөн манай Хяналтын түр хорооноос нууцаас гаргуулах талаар ЗГХЭГ-т хүсэлт илгээсэн. Одоогоор ил болгосон нэг ч хуудас алга байна. Ер нь нууц гэсэн дардасны ард асар их зүйл халхавчлагдаж иржээ. Маш их эс үйлдэхүй нуугдаж иржээ. Ер нь одоо нууцлах шаардлагагүй баримтыг нууцын нэрээр далдлах соёлыг зогсоох цаг болсоон.
Нууц гэдэг тамга сүүлийн 16 жилийн туршид монгол хүний мэдэх эрхийг ноцтой зөрчихөд хүргэжээ. Гэхдээ бид хуулийн хүрээнд аль болох боломжоор нь бүгдийг дэлгэх болно.
-Та түрүүнд энэ сонсгол толин сонсгол болно гэж хэлэхэд жаахан гайхаж байлаа. Гэхдээ шууд ил болгож чадахгүй ч толины тусгал мэт бүгдийг харуулна гэж ойлголоо…
-Толь бол бүгдийг бодитоор харуулдаг. Хэзээ ч худлаа ярьдаггүй. Толь бол үнэнээс бултах боломжгүй зүйл шүү дээ. Хүмүүс энэ толинд өөрсдийн жинхэнэ дүрээ харах боломжтой. Жинхэнэ дүрийг толиноос нууж чадахгүй. Нууц гэсэн тамга бүрийн цаана, 16 жилийн турш нууцын баг нөмөрсөн хуудас бүрийн бодит үнэн юу байсныг шударга үнэний толинд Монголын ард түмэн харах цаг болсон гэж хэлмээр байна. Мэдээж амар биш гэхдээ бид хичээж байгаа.
-Намрын чуулган нээгдсэнээс хойш танай хяналтын түр хороо нэлээд шаргуу хуралдаж, олон ч байгууллагыг дуудаж мэдээлэл авч байсан. Гэхдээ Оюу толгойг удаа дараа дуудахад ирэхгүй байгаа талаар мэдээлэхэд гайхаж байлаа. Яагаад ирсэнгүй вэ?
-Манай Хяналтын хороо нийтдээ 13 удаа хуралдсан. Энэ хугацаандаа зээлийн хүү бууруулах талаар хэлэлцээр яригдалгүйгээр хүчинтэй 12 сарын арван сар нь өнгөрсөн байсныг сануулж, ажлын хэсгийг хэлэлцээрийн ширээний ард яаралтай суулгахад шахаж чадсан. Ямар ч байсан Засгийн газар зээлийн хүүг буулгах дээр албан хэлэлцээрээ эхлүүлсэн. Засгийн газар Монголын өрийн дарамтыг бууруулах бодит арга хэмжээ авахаар хичээн ажиллаж байгаа. Бид Засгийн газраа бодлогын хувьд дэмжин ажиллаж байна. Хорооны хувьд цаашдаа шинэ, тэгш шударга гэрээ байгуулах нөхцөл, өнгөрсөнд алдсан оносон нь юу байсныг нотлох баримтын хүрээнд гаргаж ирэхээр л ажиллаж байгаа. Тус тусын чиг үүргийн хүрээнд ажиллаж байгаа ч Монгол төрийн бодлого нэг. Заавал Монгол Улсын эрх ашгийг хангасан үр дүнтэй шийдвэрт хүрэх ёстой.
Манай Хяналтын хорооны хурлын үеэр 30 гаруй төрийн байгууллага, аж ахуйн нэгжийн төлөөлөл ирж, ажлаа танилцуулж, асуултад хариулж ирсэн. Харин ганцхан байгууллага таван удаа дуудаж, албан тоот илгээж урихад янз бүрийн шалтгаан хэлж нэг ч ирээгүй нь Оюу толгой ХХК байсан. Уг нь Монгол Улсын төрийн өмчийн 34 хувийн оролцоотой, Монгол Улсад бүртгэлтэй аж ахуйн нэгж. Гэвч Монголын ард түмний сонголтоор байгуулагдсан төрийн эрх дээд байгууллага болох парламентын хяналтын хамгийн өндөр субьект болох Хянан шалгалтын түр хороо албан ёсоор таван ч удаа дуудахад үл хүндэтгэн, хууль тогтоомжийг зөрчин зөрчин ирэхгүй гэсэн шийдвэрийг гаргасан нь манай парламентын түүхэнд сөргөөр бичигдэн үлдэж байгаа юм.
Зүй нь стратегийн хувьд олон жил хамтдаа түншлэн, харилцан ойлголцолтой явах хамтрагчдын хувьд ингэх шаардлагагүй байсан. Уг нь Оюу толгой ХХК хувьцаа эзэмшигчдээ хүндэлдэг, олон нийтэд ил тод гэж өөрсдийгөө танилцуулдаг компани. Ийм газрын хувьд маш том ёс зүйн болон стратегийн алдаа гаргасан гэж би хувьдаа хэлнэ.
Ер нь Монгол Улсын хууль тогтоомжийг зөрчин, зөрчин тавын таван удаа ирэхгүй байх шийдвэрийг хэн гаргасан гэдэг нь их сонин. Хэдийгээр одоо нууцынх нь зарчмаар мэдэж чадахгүй ч хэзээ нэгэн цагт энэ бүхэн ил болох биз ээ. Төлөөллийн байгууллагыг үл тоосон гэдэг нь Монголын ард түмнийг л үл тоосон хэрэг.
-Одоо сонсгол болоход үндсэндээ арав хоног үлджээ. Гэрчээр 300 орчим хүн дуудагдсан байгаа. Сонирхолтой гэрчүүд байгаа болов уу, бас гэрчийн хүлээх үүрэг юу байдаг юм бол?
-Сонсгол арванхоёрдугаар сарын 8-12-ны хооронд зарлагдсан. Эхний өдөр “Онтрэ” компанийн лицензтэй холбоотой асуудлууд яригдана. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ хөндөгдөнө гэсэн үг. Хоёр дахь өдөр зээлийн хүүтэй холбоотой асуудал харин гурав дахь өдөр зээлийн хүү болон Дубайн гэрээний үр нөлөөллийн талаар ярилцах юм.
УИХ-ын Хяналт шалгалтын хуулийн дагуу нотлох баримт цуглуулах хүрээнд нотлох баримтад тулгуурлан 300 гаруй гэрчийг дуудсан. Энэ бол 2006-2025 оны хооронд гэхээр хорь орчим жилийн хүрээг хамарч байгаа учраас олон тооны гэрч хамрагдахаас аргагүй болж байгаа. Энэ олон жилийн хугацаанд бүх ажлын хэсэгт орсон болон Оюу толгойтой холбоотой ямар нэг байдлаар үйл ажиллагаанд оролцож байсан хүмүүсийг нэмэлт мэдээлэл авах зорилгоор гэрчээр дуудсан. Албан тушаалаар нь аваад үзбэл гурван үеийн Ерөнхийлөгч, долоон Ерөнхий сайд, 25 Засгийн газрын гишүүд, сайд нар, 40 УИХ-ын гишүүн, Оюу толгой болон Рио Тинтогоос 20 орчим гадаад, дотоодын алба хаагч, удирдлагууд бас гадны экспертүүд түүнээс гадна шүгэл үлээгч 10 орчим гэрч дуудагдсан.
Гэрч Хяналтын түр хорооны дуудсанаар хүрэлцэн ирж, зөв мэдээлэл өгөх үүрэгтэй гэж Хяналт шалгалтын тухай хуулийн 38.3-т заасан байгаа. Уг хуулийн 57.3-т сонсголд ирэхээс зориуд зайлсхийсэн, 57.9-т хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр татгалзбал Зөрчлийн хууль, 57.4-т худал мэдүүлэг өгсөн бол Эрүүгийн хуулийн хариуцлага хүлээлгэх талаар зааж өгсөн байгаа.
-Иргэд нэг үеэ бодвол багагүй зүйлийг мэддэг болоод байгаа. Бид зээлийн хүүндээ ийм өндөр хүү төлж, өрөнд ороод байгаагаа мэддэггүй байсан. Бас “Онтрэ” гээд Эрдэнэтийн ирээдүй Оюутаас ч хэд дахин том зэсийн нөөц байгааг мэддэггүй байлаа. Үүн шиг олон мэдэхгүй зүйлийг энэ сонсголоос мэддэг болно гэж найдаж байгаа?
-Үндсэн хуульд зааснаар газрын хэвлийн баялгийн дийлэнх нь төр нийтийн өмч буюу Монголын ард түмний мэдэлд байх учиртай. Иргэд бид мэдээлэлгүй байсан учраас энэ олон жилийг өнгөрөөжээ. Биднийг мэдээлэлгүй байлгах нь тодорхой бүлэг этгээдэд ашигтай байсан байж таарна. Би бол ард түмэнтэйгээ адил, эгэл айлын хүү. Парламент бол төлөөллийн байгууллага. Би ард түмнийг төлөөлж, тэнд сонгогдсон учраас ард түмний мэдэх эрхийг бодитоор хангах ёстой гэж ойлгодог.
Юуны өмнө энэ сонсгол бол хэн нэгнийг яллах улс төрийн зорилго байхгүй, хэн нэгнийг чиглэж харлуулах, эсвэл магтах талбар биш гэдгийг хүмүүс ойлгоосой. Түр хорооны хуулиар өгсөн үүргийн хүрээнд нотлох баримтуудыг дэлгэнэ. Өнгөрсөнд үйл явдал яаж ирснийг элдэв дүгнэлтгүйгээр өөрсдөө харж, мэдэж дүгнэх цаг. Олон нийтийн ТВ-ээр өглөөнөөс эхлээд шууд нэвтрэх энэ сонсголыг иргэд олон нийт маань анзаарч хараасай, өөрсдийнхөө хувь эзэмшлийн төлөө мэдээллийг нарийн нягт үзэж мэдээсэй гэж хүсч байна. Манай Хяналтын түр хорооны 11 гишүүн иргэдийнхээ мэдэх эрхийг хангахын тулд Оюутолгой дээр Монгол Улсын эрх ашгийг хангаж, үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх боломжийн төлөө цуцалтгүй ажиллаж, хуулиар өгсөн үүргийн хүрээнд нягт ажиллалаа. Бидний цаана анх түр хороо байгуулахыг дэмжсэн 89 гишүүн байгаа гэж ойлгож болно.
-Оюу толгойтой холбоотой асуудлыг ярьж, ажлын хэсэгт байсан хүмүүсийг харлуулах, муухай харагдуулах технологи байдаг тухай ярьдаг л даа. Та бүхэнд ийм эрсдэл гарах болов уу?
-Иргэдийг мэдээлэлгүй байлгахад араас нь юуг ч, яаж ч тайлбарлаж болдог байсан талтай. Мэдээлэлтэй иргэд бол маш хүчтэй. Нууцын хөшигний ард үнэн үлдэхэд хүмүүс мэдээлэлгүй учраас худлыг үнэн гэж бодно. Тиймээс би ард түмнээсээ хичээнгүйлэн хүсч байна. Энэ сонсголыг чих тавин сонсоорой. Бидний баялаг, бидний үр хүүхдийн ирээдүйтэй холбоотой энэ төслийн бодит үнэн юу болохыг анзаарч заавал хараарай. Магадгүй, сонсголыг муухай харагдуулах зорилготой ямар мэдээлэл гарахыг би мэдэхгүй байна. Тиймээс та нар маань хэрсүү байгаарай. Сонсголыг утгагүй болгох зорилготой ямар ч мэдээлэл гарлаа гэсэн хөшигний ард үнэн юу болохыг өнгийж заавал шалгаарай гэж хэлмээр байна. Өөрсдөө нүдээр харж, чихээр сонссондоо итгээрэй гэж хүсмээр байна.
-Сонголын дүн тайланг УИХ-д танилцуулах ёстой байх аа. Та энэ сонсголоор энэхүү төслийг ямар болоосой гэж хүсч байна вэ?
-Хянан шалгах түр хорооны нээлттэй сонсгол явж дууссаны дараа ирэх сардаа багтаагаад бид УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар тайлангаа оруулж, УИХ-ын тогтоол болгож батлуулах төлөвлөгөөтэй байна. Түр хорооноос баримталж буй зарчим, хурлын үр дүн гээд бид байнга нээлттэй явж ирсэн. Түүн шигээ шийдвэр тайлан гээд бүх боломжтой зүйлээ олон нийтэд ил тод хүргэсээр байх болно гэдгээ зориуд онцолж хэлмээр байна. Ард түмний баялгийг ашиглаж буй үйл явц ард түмэндээ ил, нээлттэй л байх ёстой. Үүнийг эгэл жирийн ард түмэн бүгд хүсдэг байх. Би ч тэдний нэг учраас тэднийг мэдэх ёстой зүйлээ мэдээсэй гэсэндээ ингэж яваа.
Энэ сонсгол маань түүхэн сонсгол байж, хэлэлцээр амжилтад хүрч, стратегийн ач холбогдол бүхий “Онтрэ” компанийн талбай дээр төрийн хувь хэмжээ тодорхой болж, далд уурхай бүтэн хүчин чадлаараа ажиллаж, Монгол Улсын үр өгөөжийг Үндсэн хуулийн зарчмаар хэрэгжүүлэх нөхцөл бүрдэх учиртай. Мэдээж, бидний хэлэлцэх хүрээ хязгаар гэж байгаа. Дараа дараагийн ажиллах олон ажлын хэсэгт өмнөхүүдийн адил гол нэг түшиц суурь нь болох ёстой. Энэ удаад зээлийн хүүгээ олон улсын хэмжээнд хүргэн буулгаж, харилцан ашигтай хувилбарт хүрэх боломж гарна гэдэгт итгэж байна.
Оюу толгойн төсөл бол дараагийн 30-40 жил явах дэлхийн хэмжээний төсөл. Тиймээс хоорондоо харилцан ашигтай, Монгол Улсын орхигдсон эрх ашиг хангагдаж, монгол хүний амьдралын чанарыг дээшлүүлэх амжилттай төсөл байгаасай гэж хүсдэг гэдгээ энэ дашрамд илэрхийлье.
"Өдрийн сонин"
2025.11.28
Херо Энтертайнмент”-ийн Ерөнхий найруулагч Б.Баатартай ярилцлаа.
-ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяр тантай холбоотой асуудлыг хэвлэлд гаргаж, Засгийн газрын эсрэг үйл ажиллагаа явууллаа гэж мэдэгдсэн. Зарим нэг хүнийг хорьсон тухай ч яриад байна. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?
-Засгийн газрын талаар шүүмжлэл хэлэх нь ардчилсан нийгэмд хэвийн үзэгдэл, хууль бус зүйл биш шүү дээ. Би энэ улсыг ардчилсан орон хэвээрээ байгаа гэж итгэж байгаа. Одоогоор ийм асуудлаар хоригдсон хүн алга. Харин хэд хэдэн зүйл дээр шалгаж буй зүйлс бий. Бид хууль, шүүхийн байгууллагатай хамтран, шаардлагатай бүх мэдээллийг өгөөд явж байна.
-Ер нь их олон жил таныг улс төр зохицуулдаг, зохиолыг нь гаргадаг гэж ярьж ирсэн. Та улс төрд үнэхээр ийм өндөр оролцоотой юу?
-Аль, аль намтай нь сонгуулийн үед пи-ар, коммуникацийн чиглэлээр мэргэжлийн хүрээнд ажиллаж байсан болохоос төрийн бодлогод оролцож байсан тохиолдол байхгүй. Ерөнхий сайдын ч тэр, Ерөнхийлөгчийн ч тэр бүхэл бүтэн төрт институци жижигхэн студиэр бодлогоо заалгаад явна гэж байхгүй биз дээ.
-Ерөнхий сайд асан Л.Оюун-Эрдэнэ та хоёр ингэхэд ер нь яг ямар холбоотой юм. Одоо та хоёрын харилцаа хэр байгаа вэ?
-Монгол Улсын 32, 33 дахь Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ бол миний төрсөн дүү. Энэ нь ч олон нийтэд нээлттэй мэдээлэл. Манай гэр бүлийн хувьд хүндэтгэж хүлээж авахаар түүхэн үйл явдал байсан. Тэр утгаараа энэ том хариуцлагыг буруу зүйлд хутгаж, хулгай зэлгий хийх, улс орныхоо эсрэг юм хийж сэвтээнэ гэдэг байж болшгүй зүйл. Төрд ажиллах хугацаанд нь ёс ёмбогор, төр төмбөгөр гэсэн утгаар ах, дүүгийн хувьд би хүндэтгэлийн зайгаа барьж, ажил, хувийн амьдрал хоёрыг ялгаж хүндэтгэж ирсэн. Одоо ч хэвийн, хүндэтгэсэн харилцаатай.
-Тантай холбоотой 15 давхрын асуудал байнга яригддаг. Үнэхээр та пи-ар баг гаргаад ингэж ажилладаг хэрэг үү?
-Би дээр хэлсэнчлэн үе үеийн Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдтай сонгуулийн үеэр мэргэжлийн пи-ар, сурталчилгааны ажил хийж ажиллаж байсан. Тэр утгаараа одоо ажиллаж байгаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн ялалтад ч тэр, одоо засаг барьж байгаа МАН-ын ялалтад ч тэр бид өөрсдийн хувь нэмрээ мэргэжлийн түвшинд оруулсан гэж боддог. Энэ бол кампанит ажлын хугацаанд явагддаг богино хугацааны мэргэжлийн үйлчилгээ. Харин байнгын улс төрийн пи-ар баг гэж ойлгох нь ташаа зүйл.
-“Монгол хаан” жүжигтэй, жүжигчидтэй холбоотой мэдээлэл маш их гардаг. Улсаас санхүүжүүлсэн, гол дүрийн эмэгтэй гэх зэрэг олон зүйл ярьдаг шүү дээ. Үүн дээр та тодорхой хариулт өгөөч?
-Нэгдүгээрт, ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяын яриад байгаа шиг “Монгол хаан” төсөл нь улсын төсөв, Эрдэнэс Тавантолгой, бусад аль ч төрийн байгууллагаас ямар ч санхүүжилт аваагүй. Яг 100 хувь хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалттай төсөл юм. Английн төсөл нийт хоёр сая паундаар бүтэж, 1.8 сая паундын орлого олсон буюу 200 мянган паундын алдагдалтай дууссан. Энэ бүх тоо баримтыг шалгах ёстой газарт нь би урьд өмнө ч шалгуулж байсан. Одоо ч дахин шалгуулж л байна. Арга ядахдаа л та бүхэнд санхүүгийн задаргаагаа хүртэл ярьж байх вэ дээ. Санхүүжилтийн бүтэц нь нэг сая паунд Модерн Номадс, 500 мянган паунд “Херо Энтертайнмент”, 500 мянган паунд нь хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулагчдаас гарсан. Миний оруулсан хөрөнгө бол банкны зээл болон Хөх Хотын тоглолтын орлогоос бүрдсэн. Ер нь уг жүжиг Англи-Монгол хоёр улсын дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойн хүрээнд зохион байгуулагдсан ажил огт биш. Хувийн, бизнесийн зарчмаараа явж буй төсөл. Анх 2023 онд биднийг Англид тоглох жил хугацааны хувьд тэгж давхцал таарсан. “Монгол хаан” төсөлд төр засаг нэг ч тус дэмгүй бөгөөд бодлогын дэмжлэг ч төдийлөн олигтой өгч байгаагүй. Гэсэн хэдий ч дэлхийд 100 мянган үзэгчид хүрсэн. Монгол Улсаа чадлынхаа хэрээр сурталчилж буй энэ жүжгийг дахин, дахин улс төрийн зорилгоор гүтгэн доромжилж, дэлхийд гарч буй бүрэн хэмжээний ганц театрын төслөө хүчээр харлуулж байгаа нь маш харамсалтай байна. Энэ төсөл өөрөө олон улсын хамтарсан төсөл учраас гадны хөрөнгө оруулагчид, олон улсын продюсеруудтай ярилцан уг гүтгэлгийн асуудлыг цаашид шийдэх хэрэгтэй гэж үзсэн учраас бид шүүхэд хандсан байгаа. Цаашдаа ч шаардлагатай тохиолдолд олон улсын шүүхэд хандах бодолтой байна. Засгийн газрын тэргүүн нь надтай хамаарал бүхий этгээд гэдэг утгаар өнгөрсөн таван жилд манай төслөөс болж Засгийн газар, Соёлын яам хэл аманд орох вий хэмээн үргэлж цэрвэж ирсэн. Гэсэн хэдий ч хуучин Засгийн газрын бүрэн эрх дуусангуут энэ мэтээр улс төрийн зорилгоор гүтгэгдэж, хардагдаж, дахин надаас гадна олон залуус хэлмэгдэх, тэднийг улс төрийн бохир пи-ард шалтгаангүйгээр татан оруулж байгаа нь маш харамсалтай зүйл болж байна. Үүний тод жишээ нь жүжигчин О.Дөлгөөнтэй холбоотой асуудал. Манай төслийн ард 90 гаруй залуу уран бүтээлч ажилладаг. Жүжигчин О.Дөлгөөнтэй Л.Оюун-Эрдэнэ эр, эмийн ямар ч холбоогүй бөгөөд сайн таних ч үгүй улсууд. Бүхэл бүтэн эмэгтэй хүнийг энэ олон жил ингэж гүтгэж харлуулж байгаа нь үнэхээр харамсалтай бөгөөд хүний эрхийн маш том зөрчил болж байна. Дахин хэлэхэд би "Оюу толгой" болон улсын төсвөөс энэхүү төсөлд ямар нэгэн санхүүжилт авсан бол 100 хувь хариуцлагаа хүлээхэд бэлэн байгаа.
-Одоо та яг ямар ажил дээр төвлөрч ажиллаж байна вэ?
-Монголын тайзны урлаг дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх боломжтой гэдэг судалгааг үндэслэн дараагийн бүтээлээ бэлдэж байна. Дэлхийн чиг хандлага ч амьд, тайзны контент руу эргэж байгаа. Тиймээс бид шинэ тайзны бүтээл дээр төвлөрч ажиллаж байна.
-Ерөнхий сайд асан Л.Оюун-Эрдэнэ төрийн нэр барьж "Рио Тинто" группийг дарамтлан 20 сая ам.доллар авлигад авсан гэсэн яриа байна. Үүнийг та юу гэж бодож байна вэ?
-Миний мэдэхээр Монгол Улс Оюу толгой төсөл дээр 2.3 тэрбум ам.долларын өрөнд орж, гүний уурхай нь ч зогссон байсан асуудлыг Л.Оюун-Эрдэнэ хэлцэл хийж Монгол Улсын энэ их өрийг тэглэж байсан. Тэр их авлагаа цуцлуулсан хүмүүс Л.Оюун-Эрдэнэд мөнгө өгөх үү. Энэ мэтчилэн үнэхээр Эрдэнэс Тавантолгой “Монгол хаан”-д ямар нэгэн замаар мөнгө өгсөн юм бол тэр мөнгө авсан санхүүгийн баримт зэргийг Б.Энхбаяр сайд хамгийн түрүүнд үзүүлэх ёстой байх. Төрийн байгууллагаас санхүүжилт өгсөн гэх баримт байвал түүнийг олон нийтэд нээлттэй танилцуулах ёстой. Бүхэл бүтэн Монгол Улсын Засгийн газар бүтэн кабинетаараа ярьж тохироод, Оюу толгойн 2.3 тэрбум ам.долларын өрийг тэглэх гэх мэт стратегийн томоохон ажлууд дээрээ олон улсын зөвлөх компани авч ажиллуулж, төрийн ажлаа хийлгэчихээд, дараа нь жүжиг санхүүжүүлсэн гэх мэт ямар ч логикгүй гүжир гүтгэлгийг удаа дараа явуулж байгаа нь үнэхээр харамсалтай байна. Дахин хэлэхэд би "Рио тинто" мөн "Оюу толгой", "Эрдэнэс Тавантолгой" зэрэг ямар ч төрийн байгууллагаас ямар ч мөнгө, дэмжлэг авсан түүх байхгүй.
-Та улс төрд орох уу?
-Би улс төрд орохгүй. Би Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан С.Баяр гуайтай орсон нэвтрүүлэгтээ улс төр, уул хоёрыг холоос харах хэрэгтэй гэж хэлсэн дээ. Би ажил, уран бүтээлдээ төвлөрч ирсэн. Цаашдаа ч энэ чиглэлээрээ л ажиллана.
-Монгол бахархлын өдөрт-
Монголын болон дэлхийн суут их хүмүүн эзэн богд Чингис хаанаар овоглосон үндэсний музейгээр хийх аяллыг энэ удаад сонирхуулъя. Ийнхүү онцлохын учир нь, одоогоос гурван жилийн өмнө буюу 2022 онд монголчуудын түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх бүтээн байгуулалтыг монголчууд өөрсдөө хийсэн билээ. Энэ бол “Чингис хаан” үндэсний музей маань байсан. Ингээд тус музейн захирал, Монголын Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич, түүхч Сампилдондовын Чулуунтай хийх ярилцлагаа эхлүүлье.
- Эзэнт гүрний удирдагчдад зориулсан олон алдартай музей дэлхий дахинд бий. Эдгээрийн дундаас Чингис хаан Үндэсний музей юугаараа ялгарах вэ? Чингис хааны түүхэн нөлөөг бусад эзэнт гүрний удирдагчдынхтай харьцуулахад ямар сонирхолтой дүгнэлт хийж болох вэ?
-"Чингис хаан" Үндэсний музей байгуулах шийдвэрийг 6 жилийн өмнө, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд байхдаа гаргаж байлаа. Энэ бол Чингис хааны алдар сууг дэлхий дахинд түгээн дэлгэрүүлэх, сурталчлах, их соён гэгээрлийн ордонтой байх түүхэн шийдвэр байсан юм.
Дэлхий дахинд суу алдраа тунхаглан, түүхэнд ул мөрөө үлдээсэн хаад язгууртан олон бий. Гэхдээ Чингис хаан шиг хүн төрөлхтөнд хамгийн том нөлөө үзүүлсэн хаан бол цөөхөн. Ялангуяа, сүүлийн 1000 жилийн суут хүн бол Чингис хаан.
Хүн төрөлхтний төрт улсын хамгийн идэвхтэй цаг үеэс хойш 2000 жил болжээ. Үүний 1000 жилд нь их эзэн Чингис хааны алдар суу дор дуурьсагдан, дэлхий даяараа түүнийг хүндэтгэж байна.
Их хаад ялгууртны музей хоёр янз байдаг л даа. Нэг нь агуу их хаад язгууртнуудын өөрийнх нь сууж байсан ордонг музей болгосон байдаг. Нөгөөх нь хаад язгууртны эд өлгийн зүйлс, тэдгээрийн дурсгалыг хүндэтгэж байгуулсан музей байдаг. Чингис хааны нэрээр нэрлэсэн энэ музей бол Монголын төрт улсын түүхийн музей юм. Тиймээс нэгдүгээрт, Чингис хаан, түний өвөг дээдэс буюу Хүннүчүүдийн цаг үеийн түүхийг, хоёрдугаарт нь эзэн Чингис хааны үр удмынхан, Монголын Эзэнт гүрний цаг үе, гуравдугаарт 20-р зууны эхэнд Чингис хааны угсааныхны бүтээсэн түүхийг харуулсан.
Бид 70 жилийн турш Чингис хааны үүх түүхийг ярих харьцангуй хориотой байлаа. 1962 онд Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн ойг тэмдэглээд олон хүн хилс хэрэгт орсноос гадна, Чингис хааны түүхийг онцгойлж ярьдаггүй, их хаанаа шүтэх эрхгүй байв. Харин 1996 онд “Вашингтон пост” сониноос Чингис хааныг “Мянганы хүн” хэмээн өргөмжилсөн.
Тэгэхээр эзэн Чингис хааны эх оронд ирж буй хэн боловч түүний түүхийг танин мэдэх хүсэл, зайлшгүй шаардлага бий болно. Энэ их түүхийг танин мэдүүлэх хамгийн том зүйл бол түүний өсөж төрсөн өлгий нутаг, түүний үлдээсэн өв соёл юм. Тэгээд энэ музейг Монгол Улсын Засгийн газар өөрийнхөө санхүүжилт зардлаар босгосон. Монголын эрдэмтдийн үзэл санаа, эрдэм мэдлэгт тулгуурлан бүтээн байгуулахдаа, Монголын барилгачид архитекторуудын ур ухаан, монгол судлаачид, дэлхий дахинд байгаа хүмүүсийн дэмжлэг туслалцаа, Монголын уран бүтээлчдийн мэдлэг оюуныг шингээсэн. Цар тахлын хамгийн хэцүү хүнд үед босгосон энэ музей маань сүүлийн 30 жил дэх манай улсын соёлын салбарын хамгийн том бүтээн байгуулалт болсон юм.
-Монголын их эзэнт гүрэн тухайн үедээ дэлхийн хүн амын хэчнээн хувийг захирч байсан бэ, энэ нь дэлхийн түүхэнд хэр онцгой тохиолдол вэ?
-Хүн төрөлхтөн Монголын түүхийг, тэр дундаа Чингис хааны түүхийг янз бүрээр үздэг. Нэг хэсэг нь Чингис хаанд эзлэгдсэн хүмүүс. Нөгөө хэсэг нь буюу Монголын талаас эзэн Чингис хааныгаа харах бас нэг өөр. Гэхдээ хүн төрөлхтний, ялангуяа дэлхийн шилдэг эрдэмтдийн судалгааны үр дүнд Чингис хааны түүхийг үзэх хандлага өдгөө өөр болжээ. Чингис хаан бол зөвхөн байлдан дагуулагч биш, Евроазийн их солилцоог бий болгосон хүн. Тэр үед Евроази л гэж байлаа шүү дээ, Америк, Австрали тив нээгдээгүй, Африк тивд хүчтэй том гүрэн ч байсангүй. Тэгэхээр Чингис хааны эзэнт гүрэн байгуулагдсанаар Европ, Ази тивийн том солилцоог, тэр дундаа эдийн засаг, аж ахуйн хувьд, мөн хамгийн том Торгоны замыг аюулгүй болгосон.
Хүн төрөлхтөн хэдэн зуун жил зөрчилдөн тэмцэлдэж ирсэн шашны эрх чөлөөг нээлттэй болгосон. Ази, Европ хоёр тивийн ард түмэн нэгэндээ хүрч үл болох том орон зай гэж бодож байсан бол хоорондын уялдаа холбоо, соёлын нөлөөлийг бий болгосон. Ийнхүү Чингис хаан хүн төрөлхтний түүхэнд олон зүйлээр гайхамшигтай үйлийг бүтээсэн хүн юм.
Өнөөдөр хүн төрөлхтөн шийдэж чадахгүй байгаа, шийдэхийг мөрөөдөж буй олон зүйлийг 13-р зуунд Монголын эзэнт гүрэн шийдвэрлэсэн.
Тийм учраас Жак Уэтерфорд номоо “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Чингис хаан” гэж нэрлэсэн хэрэг шүү дээ. Хүн төрөлхтөн өнөөдөр дайн байлдаан, эдийн засгийн либералчлал, шашны эрх чөлөөгөө шийдэж чадахгүй л байна. Тэгвэл Монголын их хаан үүнийг 13-р зуунд шийдсэн. Тиймээс Чингис хааныг, Монголын түүхийг харах дэлхий дахины нүд өөр болж байгаа. Энэ хандлага, үзэл санааг бий болгоход энэ музей үүрэг гүйцэтгэх ёстой хэмээн зорьж ажиллаж байна.
Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито 2025 оны 7 дугаар сарын 7-ны өдөр
Чингис хаан Үндэсний музейд зочлох үеэр
-Чингис хаан музей анх нээгдэхдээ 12 мянга гаруй үзмэртэй гэж байсан. Хамгийн нууцлаг, эсвэл онцгой үзмэрээр та юу юуг нэрлэх вэ?
-Одоогоор манайд 13400 орчим үзмэр байна. Гэхдээ бүгд нууцлаг, бас онцлог. Үзмэр бүр өөрийн өгүүлэмжтэй. Өөрөөр хэлбэл, нэг жижиг сумны зэв ч түүх өгүүлнэ. Манай музейн үзмэрийг бусад музейтэй харьцуулахад хамгийн гайхалтай нь 93 хувь нь эх үзмэр. Бас өнөөгийн ертөнцөд нүүдэлчдийн иргэншлийг харуулж чадах хамгийн том, цогц музей. Үүнээс том нүүдэлчдийн түүхийг харуулах музей дэлхийд байхгүй. Тухайлбал, 2000 жилийн өмнө өнөөгийн Монгол Улсын газар нутагт анхны нүүдэлчдийн төр улсыг байгуулан хөгжүүлэхдээ урлаг, сэтгэлгээ, үзэл баримтлалын хувьд ямар түвшнийг бий болгосныг Хүннүгийн дурсгалуудаас харж болдог. Тэдгээр нь Хүннүгийн язгууртны оршуулгын цогцолбор газар болох Гол модны дурсгалууд юм.
Хоёрдугаарт, монгол нутгаас олдсон археологийн эртний олдворын дурсгал нь суурин иргэншилтэй Хятад, төв Азийн дургалуудаас тэс өөр, бас нийтлэг гэдгийг харж болно. Юу гэсэн үг вэ гэхээр, Хүннүгийн язгууртнуудын булшнаас Ромын эдлэл, Грек, Энэтхэг, Хятадын Хан улсын дурсгал гарсан нь маш том сүлжээ, соёлын солилцоо байсныг илтгэдэг.
Мөн музей байгуулснаас хойш “Сав нь бий болохоор сааль нь бий болдог” гэдгийн үлгэрээр гайхалтай дурсгалууд илэрч олдож байна. Уншигчдад сонин болгож, хоёр дурсгалыг л би онцолъё.
Жинхэнэ монголчуудын хаад язгууртны сонгодог дурсгал болов уу гэмээр, адууны шүдээр хийсэн эмээл манай музейд бий. Энэ эмээлийг өмнө нь хэн ч, хаана ч дэлгэж байгаагүй.
Нөгөө нь, МУИС-ийн судлаач, археологич Ц.Төрбат тэргүүтэй хүмүүсийн олж илрүүлсэн, Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын Тавантолгойн булшнаас гарсан хатан хүний цул мөнгөн эмээл бий. Галт шувуун дүрслэлтэй. Түүнчлэн Алтайн нуруунаас зүүн тийш өнөөдрийг хүртэл олдоогүй байсан алтадмал, цул мөнгөн гэрэгэ анх удаа олдлоо. Энэ бол Юань улсын үеийн гол бичиг дөрвөлжин үсгээр бичигдсэн, үнэхээр гайхалтай дурсгал л даа.
МОНГОЛЫН ЦЭРГИЙН УРЛАГИЙН ГАЙХАМШИГ НЬ ...
-Дэлхийд 9 сая хүн Мона Лизаг л үзэх гэж Луврыг зорьдог. Тэгэхээр Чингис хаан агуу их хаан байсан шигээ агуу их нууцтай. Дэлхийн нэгэн мянганы суут их хүн ямар дүр төрхтэй байсан нь бүгдийн сонирхол татна. Нүдэндээ галтай, нүүрэндээ цогтой гэрэлт хөвүүн гэдгээс эхлээд “Бие бялдар том чийрэг, билиг ухаан хурц, ер бусын сүрлэг” хэмээн тэмдэглэгдэж үлдсэн Чингис хааны ямар эш хөрөг Танай музейд байна вэ?
-Чингис хааны бүх юм нь л нууц. Түүний тухай бичсэн түүхэн сурвалж нь нууц товчоо. Төрсөн он сар нь нууц, оршуулсан газар нь нууц. Гэхдээ энэ хүн бол яалт ч үгүй түүхэн, хүчирхэг бие хүн байсан нь ойлгомжтой. Гурван голын савд, талын язгууртны гэрт төрсөн. Хүнд бэрх замыг туулсан, хүн төрөлхтөнд байхгүй, гайхамшигтай төр улсыг байгуулсан, он цаг улирах тусам нь алдар суу нь оньсого мэт боловчиг суу алдар нь бусдад хүндлэгдэж ирсэн, ийм л хүн.
Хүн бүрийн ертөнцөд өөрийн ойлгодог Чингис хаан гэж бий. Чингис хаан музейн нэг ажилтны хувьд биш, судлаачийн хувьд, миний ойлгодог Чингис хаан бол тал нутагт байсан язгууртнуудын дотор зайлшгүй байсан тэр ёс суртахууныг өөртөө бүрэн суулгасан хүн.
Гурван голын сав нутагт захын дайсандаа л хөнөөгдчих гээд явж байсан хүү хүн төрөлхтний түүхэнд 200 жил удам залган оршин тогтнох их эзэнт гүрнийг байгуулах чинь ер нь бүтэхгүй асуудал байхгүй юу. Тэгвэл түүнийг бий болгож чадсан хүн Чингис хаан юм.
-Чингис хаан Үндэсний музейг нээхэд та түүнийг маш гоё тодорхойлж хэлсэн шүү дээ?
-Уул мэт сүрлэг, мөрөн мэт хүчирхэг амьдарсан хүн юм даа. Үнэхээр хүн төрөлхтөнд дурсагдаж байгаа ай сав нь тийм л гайхамшигтай.
- Энэ музейг нээх өдөр Чингис хаанаа монголчууд хэрхэн тодорхойлохыг дэлхий дахин сонирхсон байх. "Монголын уудам тал нутагт мэндэлсэн талын баатрын хөвгүүн хүнд бэрхийг туулан ертөнцийг тохинуулж, амар амгаланг энхжүүлэн, ёст төрийн голомтыг бадрааж, өнө мөнхөд орших агуу түүхийг бүтээж, хүн төрөлхтөнд оньсого мэт нууцлаг, Уул мэт сүрлэг, мөрөн мэт хүчирхэг амьдарсан хүн" гэж хэлэхэд тань нээлтэд оролцсон хүмүүс алга ташин баяр хүргэж байсан. Тэгэхээр Чингис хаан бол IQ өндөр хүн байсан гэж ярьж бичиж байна. Тэр хүний сэтгэлгээний чадварыг илэрхийлэх сонирхолтой баримтаас өгүүлж болох уу?
-Чингис хаан бол их сонин. Хаанаас сурсан нь мэдэхгүй, төрт ёс гэж юу байдгийг онцгой мэддэг хүн байсан. Тэр тал нутагт хэн сургасан юм бүү мэд.
-Тэр үед л уламжлал нь хадгалагдсаар байсан юм биш үү?
-Харин тийм. Чаньчун бумбад “Миний улс бол шаньюн улсаас эхтэй” гэж хэлж байгаа нь 1000 жилийн түүхээ мэдэж байгаа хэрэг шүү дээ. Тэр хүнд нүүдэлчдийн төрөө уламжлах ухаан байсан байх. Яагаад гэвэл, өөрөө агуу их улс байгууллаа гэж хэлэхгүй байна. Би бол 1000 жилийн түүхтэй улсын залгамж гээд байна шүү дээ. Тэгэхээр миний улс дахиад 1000 жил орших ёстой гэж ойлгож байсан байна. Асар удаан хугацааны дараа өөрөө яаж үнэлэгдэхээ ч Чингис хаан ойлгосон байгаа нь агуу юм.
-Чингис хааны арми дэлхийн хамгийн хурдан хөдөлгөөнт хүч байсан нь морьт армитай нь холбоотой юу, эсвэл өөр стратеги байсан уу? Манай музейд Чингис хааны үед хэрэглэж байсан зэр зэвсгийн талаарх ямар үзмэр байгаа вэ?
-Жишээ нь, гайхамшигтай хурдан морь байж болно. Муу уяач дээр хэзээ ч айрагдахгүй.
Тэгэхээр Чингис хаан бол өөрийн онцлогтой, тухайн үед дэлхийд байсан 2 давуу тал бий. Хамгийн хол буюу 330 алд харвадаг зэвсэг нум сум, нөгөөх нь туулах чадвартай, хамгийн хол явдаг морьд байв. Энэ хоёр зөвхөн нүүдэлчдийн гарт байсан.
Энэ хоёрыгоо гайхамшигтай маневр, стратеги, тактик болгож чадсан нь тэр хүний ухаан. Өөрөөр хэлбэл, морио сайн уяж чадсан байна шүү дээ.
Хүмүүс Чингис хааны байлдах урлагийг янз бүрээр л хэлж бичдэг. Миний бодлоор, нүүдэлчид бол нэгдүгээрт байгальтай байнгын харьцаж байдаг, ядаж өндөр уул, өргөн голыг яаж гатлахаа сайн мэднэ.
Хоёрдугаарт, нүүдэлчид хамгийн зохистой амьдралын хэв маягийг тээж явдаг. Тэдэнд ардаа олон тэрэг цагаан будаа ачиж явах шаардлагагүй, үхрийн давсгандаа бүтэн үхэр хийчихээд явж байх нь илүү зохистой. Ингэхээр амьдралын хэв маяг нь давуу тал болчихож байгаа юм.
Гуравдугаарт, нүүдэлчид бусдаас суралцаж чаддаг ард түмэн. Суурин иргэншилтэй ард түмэн, Ромчууд гэхэд дайтахдаа халз өөд өөдөөсөө алхаж очоод л тулж байлддаг учраас, дүрэгдвэл үхнэ, дүрэхгүй бол өөрөө алуулна. Гэтэл нүүдэлчид анх удаа ухарч чаддагийг үзүүлж байгаа юм. Байлдааны үед ухарна гэдэг нь өрнөдийн ертөнцөд байхгүй. Монголчууд ухрахыг, буцаж зугтахыг, дахиж довтлохыг үзүүлж чадна. Монголын цэргийн урлагийн гайхамшиг нь өөрт байгаа давуу талаа л гайхамшиг болгосон юм болов уу даа гэж бодогддог юм.
Судлаачийн хувьд харахад, тэр Памирын өндөр уулс, Кавказын уулс, Ижил мөрний хөндийг, орчин үеийн машин техникээр гаталж чадахгүй. Евроазийн тал нутгийг яаж туулах вэ гэдэг бол нүүдэлчдийн онцлог. Дээрээс нь захын нүүдэлчин цэрэг Кавказын ууланд байлдаад, Иран Исламын ертөнц, Тэнгэр уул, Алтан уулс, Хар мөрний сав нутагт очсон, дэлхий ертөнцийг үзсэн хүмүүс байв. Тэгэхэд суурьшмал соёл иргэншлийнхэн бол тариан талбайгаас холдож үзээгүй.
-Монголчууд эх орондоо байхгүй амьтдыг хүртэл монголоор нэрлэчихсэн байдгаас харахад л эртнээс уул усыг гэтэлж "юм үзэж нүд тайлсан ард түмэн" байсныг нь гэрчилдэг ...
-Манай Чингис хаан музей олон улсад хурдан танигдах шалтгааныг хүмүүс гайхаад байдаг. Яагаад 3-хан жил болчихоод Европт хүртэл сайхан үзэсгэлэн гаргаад байдаг юм гээд л.
Хаан маань улсаасаа илүү нэртэй, бидэнтэй бидэнгүй дэлхийн хүн байхгүй юу. Чингис хаан гэдэг нэрийг сонсоогүй хүн ертөнцөд байхгүй.
Тэр алдар сууг сонссон хүн газрын зураг дээр хайж байгаад Чингис хааны мэндэлсэн нутагт нь ирнэ. Ирэхэд нь бид үзүүлэх юмтай байх ёстой. Тэгэхэд, шинээр улс байгуулсан хүмүүсийг хар, өөр газраас өөр хүний хааныг минийх гэх гээд үйлээ үзэж, тамаа цайж байна. Зарим нь шинэ түүх бүтээж, шинэ кино хийцгээгээд л. Гэтэл бидэнд бараг нэг хаан маань нь л 100 ангит кино шүү дээ. Бид үүнийгээ ашиглаж чадахгүй байна.
Тэгэхээр манай музейд байгаа үзмэр яагаад дэлхий дахинд гарах ёстой юм гэвэл, энэ чинь хүн төрөлхтний өмч. Ногоон дарь эхийг Италид, Францад хүн үзэх эрхтэй. Яагаад гэвэл, тэнд байгаа Мона Лизаг би үзэх эрхтэй яг адил. Тэгэхээр бид тийм том соёлын орон зайгаар харах ёстой. Мэдээж эзэмшигч нь Монгол Улс.
ЧИНГИС ХААНЫ ОНГОН БОЛ ГАНЦААРАА БИШ...
-“Чингис хаан” музей Чингис хааны тухай түүхийн хамгийн сүүл үеийн судалгаа бүрийг шимтэн сонирхдог байх. Эрдэм шинжилгээний хурлууд ч музейдээ зохион байгуулж байна. Чингисийн онгон гэдэг өнөө ч сонирхол татдаг сэдэв шүү дээ. Энэ талаар танай музей ямар баримт цуглуулж байна вэ?
- Мэдээж Чингис хааныг оршоосон газар бол Монгол Улс мөн. Дэлхий үүнтэй маргахгүй. Угаасаа сурвалж байгаа юм чинь. Бурхан Халдунд гэж үздэг нэг хэсэг байна. Нөгөө хэсэг нь Алтай ханд гэж үздэг. Тэр бол Алтайн уулсын Алтай Хан биш. Бурхан Халдуны хажууд Алтай Хан гэж уул байна. Тэртээ тэргүй Хэнтийн нуруунд гэдэг нь ойлгомжтой. Энэ бол нууц. Олон жил эрдэмтдийн сонирхлыг татсан. Миний мэдэхээр Чингисийн онгоныг хайгаад 200 жил болж байна. Манай “Чингис хаан” музей Чингис хаан, түүний өв соёлыг сурталчлах түгээх үүрэгтэй ч нөгөө талаасаа эрдэм шинжилгээний байгууллага.
Ялангуяа, Ази язгууртны түүхийг судлах, сурталчлах, эрэн хайх, гадаад, дотоодын эрдэмтэн судлаачдыг урьж ажиллах, хамтрах үүрэгтэй. Ер нь, дэлхийн томоохон музейнүүдийн бяр чадал нь судалгаандаа л байдаг. Судалгаа муутай музей бол үзүүлэн, дэлгүүр гэсэн үг. Сайн судалгаатай музей бол шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн төв. Энэ музей байгуулагдсанаас хойш Монголд шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн маш том орон зай бий болсон. Тиймээс Чингис хааны судалгаанд мэдээж анхаарч байгаа. Гэхдээ онгон хайх хэмжээнд хүрэх болоогүй. Нэгдүгээрт, бидний бяр хүрэхгүй. Хоёрдугаарт, цаг нь болоогүй. Үүнээс өмнө ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнг 10 жил хариуцаж ажилласан хүний хувьд энэ тухай сайн мэдээлэлтэй л дээ. Монголын эрдэмтэд энэ тал дээр харьцангуй нэгдмэл байр суурьтай байдаг юм. Ер нь, их хааны онгоны судалгаанд ихэд болгоомжтой хандах хэрэгтэй.
2011 онд газар дороос маш том ханын зурагтай бунхан олоод шуугиан болсон доо. Тэр бол Түрэгийн үеийн уйгур жанжных байсан. Монголд том хэмжээнийг эрэл хайгуул, судалгааг бэлтгэлтэй хийх ёстой юм байна гэдгийг тэндээс бид ухаарсан. Газар дор байхдаа хуурай орчинд сайн хадгалагдаад, нээсний дараа органик зүйлсэд нь аюул учирдгаараа нүүдэлчдийн дурсгал хэцүү.
Чингис хааны онгон бол ганцаараа биш, Монголын их хаадынхтай хамт байгаа. Тэгэхээр нэг нь илэрвэл, нийтээрээ илэрнэ. Түүнээс биш 800 жилийн өмнөх Чингис хааных битгий хэл 2000 жилийн тэртээх Хүннүгийн хааных олдсон байхгүй юу.
Тэгэхээр энэ булшнууд нэг л зохион байгуулалттай. Хүннүгийн язгууртныг монголчууд малтаж чаддаг, гаднаас нь хараад таньж чаддаг болсон. Түрэг, Уйгурын язгууртныхыг таньж чадна. Харин Монголын эзэнт гүрнийхийг чадахгүй. Ямар шинж тэмдэгтэй, яаж оршуулдаг байв гээд л... ийм л байна.
ЧИНГИС ХААН МУЗЕЙГЭЭС ӨӨР ЮУГ ҮЗЭЖ БОЛОХ ВЭ?
-Бүр их сонирхол татчихлаа. Тэгэхээр “Чингис хаан” музейн үзмэр баяжсаар байгаа тухай та ярьсан. Хэрхэн баяжуулж байна вэ?
-Товчхондоо дөрвөн чиглэлээр баяжуулж байна. Нэгдүгээрт, малтлага судалгаа. Энэ бол хамгийн чухал. Хоёрдугаарт, зарим хүний хандив тусламж. Гуравдугаарт, чухал гэсэн үзмэрүүдийг худалдаж авч байна. Дөрөвдүгээрт, гадаадад байгаа түүхэн дурсгалуудыг хуулбарлаж авч байна. Тавдугаарт, орчин үеийн техник, технологийн дэвшлийг ашиглан сэргээж байна. Зургадугаарт нь, уран бүтээлчид хийж байна. Сүүлийн хоёр нь шууд хамааралтай биш ч, эхний дөрөв нь маш чухал.
Та бүхэн ойлгох хэрэгтэй л дээ. Тайванийн хааны музей дор хаяж 500 жилийн түүхтэй. Эрмитаж 300 жилийн түүхтэй байхад бид гурван жил ч болоогүй байна.
Ганцхан жишээ хэлэхэд, Хүннүгийн язгууртны булш Монгол Улсын газар нутаг дээр 11400 бий. Гэтэл 100 жилийн турш нэг хувьд нь ч хүрэхгүй, 10 гаруйхан булш л малтлаа. Цаана нь асар их нөөц байна. Тэгэхээр тодорхой хугацааны дараа юу илрэхийг хэн ч таашгүй.
Монгол шиг газрын хөрсөн дороо, газрын хөрсөн дээрээ ийм баялаг үзмэртэй улс дэлхийн хаана ч байхгүй гэж П.К.Козлов 1925 онд, яг 100 жилийн өмнө хэлсэн юм шүү дээ.
-Яндаж болшгүй далай шиг яасан баян нутаг вэ гэж бахдахаас аргагүй юм даа. Та бидний яриа Чингис хаан музейн үзмэрийн уран сайхан, соёлын нөлөөг тайлбарлахад голлон чиглэлээ. “Чингис хаан” музейгээс Францын Нант хотод зохион байгуулсан үзэсгэлэн шилдэг болсон. Өнгөрсөн онд National Geografic сэтгүүлд заавал зочлох ёстой шилдэг 20 музей, соёлын өвийг нэрлэхэд Чингис хаан музей маань нэрлэгдсэн. Тэгвэл ойрын үед ямар үзэсгэлэнг гаргахаар төлөвлөж байна вэ?
-Монголчуудын ахуй амьдрал, нүүдэлчин зан заншлыг сурталчилсан үзэсгэлэнг 2028 он хүртэл гаргах байх. Гэхдээ “Чингис хаан” музейгээс баримталж буй сонирхолтой гэхүйц бодлого нь өөрийнхөө үзмэрийг авчирч үзэх албагүй. Харин бусдын гайхамшигтай соёлоос авчирч үзэх хэрэгтэй, бас эрхтэй. Тиймээс манай музей жилд 1-2 үзэсгэлэнг гаднаас авах зорилго тавьж байгаа.
Үзэсгэлэн гаргахын тулд хамгийн багадаа гурван жил хөөцөлддөг юм. Тээвэрлэлт, гэрээ, ойлголцол, аюулгүй байдал, даатгал, зардал гээд маш их хүчин зүйлээс хамаардаг. Монголд өмнө нь яагаад олон улсын үзэсгэлэн гардаггүй байсан бэ гэхээр, олон улсын стандартын шаардлага хангасан музей, аюулгүй орчныг хангасан танхим байгаагүй. Харин одоо энэ бүх шаардлагыг манай музей хангаж байгаа. Тэгээд өнгөрсөн жил Өлзийт хааны захидлыг авчирсан.
Цаашид Унгарын үндэсний музейтэй хамтраад Сиси хатны тухай үзэсгэлэнг Монголд авчрах төлөвлөгөө байна. Тэр хатан хааны эдэлж, хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлийг эх орондоо авчирч, үзүүлэх юм.
Манайд чинь Гүнжийн сүмд гайхалтай дурсгалууд байдаг шүү дээ. Тэр бол Чингис хааны угсааны ноёны хатан бөгөөд ордны бүсгүй тал нутгийн баатар ноёны хатан болж ирээд, хожим болтол тахигдаж, шүтэгдэж байсан гайхамшигтай түүхтэй. Хувь тавилан нь Хятадын олон ангитай кинонууд дээр гардаг гүнжүүдээс дутахааргүй гайхамшигтай их түүхтэй. Энэ гүнжтэйгээ нийлүүлээд “Ази, Европын гүнжүүд” гэсэн үзэсгэлэн гаргах юм.
Түүнчлэн өнөө жил Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний 390 жилийн ой тохиож байна. Өндөр гэгээн Занабазар бол Чингисийн дараа орох гурван хүний нэг. Нөгөө нь Хубилай хаан гэсэн үг шүү дээ. Өндөр гэгээний гайхамшигтай урлал бий. Италийн Элчин сайдын яамтай хамтраад өнгөрсөн жил сэргэн мандалтын том төлөөлөгч Караваджогийн зургийг авчирсан нь Монголд дэлхийн сонгодог зураг ирсэн анхны тохиолдол байсан. Харин дараагийн удаад нь сэргэн мандалтын үеийн хамгийн том төлөөлөгч Микеланжелогийн нэг зураг авчрах санаа байгаа. Түүний гайхамшигтай бүтээлийг өндөр гэгээний Ногоон Дарь эхтэй харьцуулж, “Ази, Европын Микеланджело нар” гэсэн үзэсгэлэн гаргахаар төлөвлөсөн. Өөрөөр хэлбэл, бид хүн төрөлхтний гайхамшигт түүхтэй зэрэгцэн оршиж чадаж байгаагаа харуулах зорилготой юм.
-Египетийн Фараон авчирвал бас л шуугиан тарих байх даа?
-Яваандаа авчрахыг зорино. Манай музейд 3000 жилийн тэртээх есөн муми байна. Фараоны үед Египетэд хүнийг занданшуулж оршуулж байсан бол хүрэл зэвсгийн үед Алтайн нуруунд мөсөн цэвдэг дотор хүн оршуулж байсан нь шивээс арьс махтайгаа олдож байна шүү дээ. Нүүдэлчний ертөнц занданшуулах уламжлал байсныг зэрэгцүүлж үзэсгэлэн гаргавал хүмүүсийн сонирхлыг татах болов уу гэх мэтчилэн олон юм бодож байна. Дэлхийд аль болох гайхамшигтай үзмэрүүдээс авчирч, монголчууддаа харуулж, соён гэгээрүүлэх ёстой. Энэ бол манай музейн үүрэг, нэр төрийн хэрэг.
Жишээлбэл, 720 жилийн өмнөх Өлзийт хааны Францын хаанд бичсэн захиаг монгол хүн бүр 50 см-ийн зайнаас нүдээр үзэх боломж хүн бүрд олдохгүй шүү дээ. Түүнийг хоёр жил гаруй хугацаанд хөөцөлдөж, анх удаа Францын хилээс гаргаж, энд авчраад ард түмэндээ, Монголд зочилсон дэлхийн хүмүүст харуулах нь бидний хувьд нэр төрийн хэрэг юм.
Монголын их хаан 3000 метр урт захиаг Францын хаанд 700 гаруй жилийн өмнө бичиж чаддаг байсан, энх амгаланг тогтоож чаддаг байсан, хүн төрөлхтөн монголчуудын хувьд хол биш байж гэдэгтэй адилхан зүйлүүдийг хийх бололцоо эзэн “Чингис хаан”-ы музейд бий.
-Захиаг алгын чинээ цаасан дээр л бичдэг гэсэн төсөөлөл хэвшсэн энэ үед үнэхээр монгол хааны захидал гайхамшигтай сайхан байсан. Дэлхийн том музейгээс үзмэр авчирна гэдэг нэр хүндтэй хэрэг ч маш том хариуцлага дагуулж таарна. Чингис хаан музейн аюулгүй байдлын хангалтад итгэж байгаагийн илрэл болов уу?
-Нэг л удаа алдаа гаргавал дэлхийн томоохон музейтэй дахиад хамтарч ажиллаж чадахгүй болно. Амжилттай болоход бидэнд дараагийн зам нээгдэж байгаа юм. Ирэх жилийн аравдугаар сард Берлин хотод үзэсгэлэн гаргана. Энэ жил Чехэд гаргалаа. Берлиний тал энэ үйл ажиллагааныхаа хариуд та нар манайхаас хүссэн сэдвээрээ үзэсгэлэн аваарай гэж хэлсэн. Берлиний үзэсгэлэн бол Европын топ. Британийн музей, Францын музей, тэгээд л Берлиний музей нэрлэгддэг шүү дээ. Тэгэхээр тэр гайхалтай газраас бид хүссэн сэдвээрээ Монголд үзэсгэлэн гаргах боломж бүрдсэн. Манай стандартыг дэмжиж байгаа. Нэг ёсондоо дэлхийн том музейн сүлжээнд Монголын “Чингис хаан” музей орчихож байгаа юм. Энэ том эргүүлэг дотор алдаа гаргавал аюултай. Харин алдаа гаргахгүй, хамтарч ажиллаж чадвал ашигтай. Үүнийг ухаалгаар харж чадвал Монголд боломж их бий. Яагаад гэвэл, бидэнд давтагдашгүй нөөц байна. Бид нөөцөө огт задалж чадаагүй. Зөвхөн танин мэдэхүйн түвшинд л явж байна. Цаашид улам туршлагажина, өргөжинө, чөмөг сууна. Музейн 50 жилийн ой болоход машид баялаг түүхтэй болсон байх болов уу.