П.Лхагважаргал

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор “Монголын Эзэнт гүрний өв: Бичгийн эх сурвалж ба эд өлгийн соёл” олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал энэ сарын 22-23-ны өдөр Чингис хаан Үндэсний музейд зохион байгуулагдаж байна. Тус хуралд Монгол Улсаас гадна ОХУ, БНХАУ, Итали, Австри, Иран зэрэг орны арав гаруй эрдэмтэн судлаачид урилгаар оролцсон билээ. Хурлын ерөнхий зохион байгуулагч, доктор Д.Баярсайхан “Илтгэл хэлэлцүүлж буй судлаачид нь Эзэнт гүрний үеийн бичгийн болон эд өлгийн соёлын чиглэлээр далайцтай судалгаа хийдэг хүмүүс юм. Чингис хаан судлалын олон улсын холбооныхоо үйл ажиллагааг илүү идэвхжүүлэх, олон улсад Чингис хааны өвийг судлуулах зорилготой. Гадаадын судлаачдад Монгол Улсаа таниулах, хамтарч ажиллах цаашдын харилцаа холбооны хөтөлбөрөө хэлэлцэж буйгаараа ач холбогдолтой” хэмээв. Чингис хаан судлалын холбооны  анхны хурлыг  Их эзэн Чингис хааны мэндэлсний 860 жилийн ойд зориулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор “Чингис хааны ертөнц ба Монгол судлал” цогц арга хэмжээг зохион байгуулж байсан билээ. Тийнхүү гурван жилд нэг удаа зохиогдохоор болсон ба өнөөдөр тус холбооны хоёр дахь хурал амжилттай үргэлжилж байна.  Доктор Д.Баярсайхан “Бидний анхны хурал бол Чингис хаан судлалын олон улсын холбоог байгуулах зорилгын хүрээнд ерөнхий шинжтэй болсон. Энэ удаа илтгэлүүдээ тодорхой сэдвүүдэд хуваагаад, тухайн чиглэлийн эрдэмтэдтэй цаашдын судалгааны талаар санал хүсэлт солилцож, илүү мэргэжлийн түвшинд зохиож байна” хэмээн хурлынхаа онцлогийг танилцуулав.

Жинхэнэ Дэлүүн болдог хаана вэ

Доктор О.Гэрэлбадрах тэргүүтэй зарим судлаачдын илтгэлээс онцлон хүргэе. Чингис хааны төрсөн нутаг Дэлүүн болдог нь яг хаана вэ гэдэг дээр судлаачид одоо хэр маргаантай байдаг. Тэгвэл доктор О.Гэрэлбадрах “Энэ асуудалд одоо ингээд цэг тавих нь зүйтэй” хэмээсэн юм. Судрын чуулганд Дэлүүн Болдог нь Бурхан Халдун уулаас зургаа хоногийн зайд Онон мөрний төгсгөлд байдаг тухай дурддаг. Маха самади хаанаас монголчуудад өгсөн түүхийн бичээст Тэмүжин Эрээн толгойг тойроод Баян овоо уулын өвөрт, Онон, Балж мөрний аманд төржээ. Болдог хэмээх нэр нь толгодын өөр нэршил ба “жижиг” уул гэсэн утгатай үг юм. Дэлүүн болдог нь түүхэн сурвалжид бичсэнээр пирамид хэлбэртэй жижиг уул байжээ. Домогт өгүүлснээр Дэлүүн болдог нь морины дэлүү болон Тэмүжиний төрсөн биеийг угаасан учир ийм нэртэй болжээ. Судлаачдын үр дүнг харьцуулан үзсэний эцэст Дэлүүн болдогтой таарах гурван өөр газрыг тодорхойлсон. Нэгдүгээрх:  ОХУ-ын Өвөр Байгаль нуурын Онон дүүргийн Нижний Цасүчей тосгоны ойролцоо байрладаг Онон голын эрэг хавьцаа. Хоёрдугаарх: Монгол Улсын Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутаг, Гурван нуур, Онон, Балж голын аманд, сумын төвөөс зүүн тийш 1.5 км-т оршино. Гуравдугаарт, Монгол Улсын Хэнтий аймгийн Биндэр сумын төвөөс зүүн урд зүгт 5.3 км-т орших Ламын ухаа гэх газрыг судлаачид Дэлүүн болдог хэмээжээ. Эдгээр газраас хоёрдугаарх нь буюу Гурван нуур, Эрээн толгой хоёрын дунд орших тэр нутаг бол монголчуудын өвөлжөө байсан тул Чингис хааны жинхэнэ төрсөн нутаг хэмээгээд дараах баримтыг дэлгэв. Аман түүхийн домогт хадгалагдаж, хойч үедээ уламжлагдсан байна. Түүхэн сурвалжид тэмдэглэсэн Бурхан Халдун уулнаас зургаа хоногийн зайтай гэх баримт тохирсон. Сурвалжид тэмдэглэсэн түүхэн газар зүйн байршил таардаг хэмээв. Мөн Дэлүүн болдог хэмээн нэрлээд буй газрыг үгүйсгэх үндэслэлийг дэвшүүлсэн илтгэл хэлэлцүүлэв. Энэ илтгэлээс гадна XIV зууны Венецийн сурвалжуудад тэмдэглэсэн монголчуудын улс төрийн соёлын тухай, Монголын эзэнт гүрний мөнгөний дархад, Нүүдэлчдийн Эзэнт гүрнүүдийн оршуулгын зан үйл ба Хориг уулын дурсгал зэрэг олон талын сэдэвт илтгэл тавигдаж байна. Мөн судлаач, доктор О.Гэрэлбадрах түүхэн газар зүйн цаашдын судалгааны талаар “Олон гадаад хэлтэй сайн боловсон хүчин, оюутан бэлтгэж, сургах хэрэгтэй байна. Мөн энэ чиглэлийн судалгаа 50 хувь нь бичгийн сурвалж, 50 хувь нь бодит газар дээр нь очиж судалдаг учир хөрөнгө мөнгө шаарддаг. Тиймээс төсөл ажлуудыг  санхүүжилтээр сайн дэмжих хэрэгтэй” хэмээн үзэл бодлоо хуваалцав.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ НАЙМДУГААР САРЫН 23. БААСАН ГАРАГ. № 163 (7407)

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор “Чингис хаан: Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь” үзэсгэлэн “Чингис хаан” үндэсний музейд нээлтээ хийлээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн илгээсэн мэндчилгээг  Гадаад бодлогын зөвлөх Э.Одбаяр уншиж сонордуулав.

Их түүхээ түмэн олондоо сурталчлан таниулахаар алдарт Луврын музей тэргүүтэй Европын томоохон музей, архивын сан хөмрөгт буй дурсгалуудыг эх орондоо дэлгэн үзүүлж буй байгууллага, хамт олонд Ерөнхийлөгч талархал илэрхийлж, цаашид түүх, соёлтой холбоотой дурсгалуудаар олон үзэсгэлэн гаргахыг онцгойлон дэмжихээ илэрхийлжээ.

Ирэх наймдугаар сарын 25-ныг хүртэл хугацаанд дэлгэх тус үзэсгэлэн нь монголчууд дэлхийд хэрхэн нөлөө үзүүлж, амар амгаланг тогтоон, соёл, худалдаа, эдийн засаг, улс төрийн хувьд хэрхэн өөрчилснийг илтгэх эртний улсуудын түүхтэй холбоотой дурсгалууд, Монголын эзэнт гүрний дурсгал, хаад, түүний угсааныхны дурсгал хэсгээс бүрджээ.

Тухайлбал Монголын эзэнт гүрэн, Ил хант, Юань, Кидан Улстай холбоотой дурсгалуудыг хадгалж буй Луврын музей, Францын Үндэсний Архив, Севрийн Үндэсний Керамикийн музей, Чимэглэлийн Урлагийн музей болон Швейцарийн Ритберг музей, цуглуулагч Сэм ба Мирна Майэрсын цуглуулга зэрэг Европын таван томоохон музей, архиваас татаж авчирсан үзмэрүүдийг толилуулж байна.

Ил хаант, Юань, Кидан Улс, Хүннү үеийн ховор чухал дурсгалууд нь Монгол нутгаас олдоогүй бөгөөд Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улсын бүх харьяа улсуудын дурсгалуудыг анх удаа нэг дор дэлгэжээ.

Үзэсгэлэнгийн онцлох гол дурсгал нь 1305 онд Ил хаан Өлзийтөөс Францын хаан Гоо Филиппт илгээсэн монгол бичгийн захидал юм. Энэ захидал нь монгол хаадын бичиг соёлын дахин давтагдашгүй үнэт өв, төрт ёсны аугаа уламжлал, монгол бичгийн гайхамшиг, монголын их амар амгаланг бүрэн илэрхийлдэг, үнэлж баршгшй түүхэн баримтад тооцогддог.

Үзэсгэлэнг 2025 оны гуравдугаар сард Прага хот дахь Үндэсний музей, 10 дугаар сард Цюрих хотын Ритберг музей, 2026 онд Берлиний түүхийн музей, Канад, АНУ зэрэг улсад дэлгэхээр төлөвлөж байна.

Өнгөрсөн жил Монгол Улс, БНФУ-ын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор Францын Нант хотод дэлгэсэн үзэсгэлэнг зургаан сарын хугацаанд 250 гаруй мянган хүн үзэж сонирхжээ.

/МОНЦАМЭ/. Чингис хаан Үндэсний музей гурван дурсгалт газраас илэрсэн олдвороор сан хөмрөгөө баяжуулан үзмэрээ хүлээн авлаа.

МУИС-ийн Археологийн судалгааны төвийн хээрийн шинжилгээний баг Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын Таван толгойн хоёр булшийг 2022 онд малтан судалжээ. Тус булш долоон метрийн голчтой цагариган хэлбэрийн чулуун дараастай дурсгал юм.

Уг дурсгалаас илэрсэн 26 ширхэг үзмэрийг Соёлын өвийн үндэсний төв сэргээн засварлаж, Чингис хаан Үндэсний музейн зургаадугаар давхарт байрладаг Монголын их эзэнт улсын танхимд үзмэр болгон  дэглэлээ. Эдгээрээс онцлох үзмэр болох XIII-XIV зууны язгууртан эмэгтэйн хос галт шувуун дүрслэлтэй алтан эмээл, хүрэл толь, мөнгөн сав суулга зэрэг болно.

Мөн Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй багийн нутагт оршдог Балгасан тал буюу "Гол Мод 2" бол Хүннүгийн язгууртны оршуулгын томоохон цогцолбор дурсгалт газар юм. Уг газраас олдсон зарим нэгэн хэрэглэгдэхүүнийг МУИС-ийн Шинжлэх, ухаан технологийн Улаанбаатар паркаас хүлээлгэн өглөө. Мөн тус байгууллагаас 2023 оны 10 дугаар сард Говьсүмбэр аймгийн төвөөс 18 км зайд Их Сансар хэмээх дурсгалт газарт хийсэн археологийн авран хамгаалах малтлага судалгаагаар илэрсэн хүннүгийн үед хамаарах дөрвөн булш оршуулгын дурсгалаас илэрсэн үнэт чулуун чимэглэлтэй бүсний арал тэргүүтэй үзмэрүүдийг хүлээн авчээ. Эдгээр дурсгалыг музейн гуравдугаар давхарт байрладаг Эртний төрт улсуудын танхимд дэглэхээр төлөвлөжээ.

Дээрх малтлагаас гарсан олдворуудыг хүлээлгэн өгсөн нэр бүхий хүмүүст Чингис хаан Үндэсний музейн сан хөмрөгийг баяжуулах үйлсэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан Чингис хаан болон Монголын төрт улсуудын түүхэнд холбогдох соёлын өвийн  дурсгалыг цуглуулах ажилд идэвх гаргасанд нь талархал илэрхийлэн “Батламж” гардуулан өгөв.

“Зууны мэдээ” сонин “Амьдралын тойрог” буландаа Торгууд гүнж Ж.Лхамжавыг урилаа. “Би таныг хэзээ ч мартахгүй ээ гэж хэлэх бяцхан хүүхдийн үг хэмжээлшгүй их хайрыг мэдрүүлсэн” хэмээн уйлж суугаа тэрээр "Элбэрэлт ээж" цэцэрлэгийн үүсгэн байгуулагч билээ. Хүүхэдтэй ажилласан хүн сэтгэл хөдлөлгүй байна гэж үгүй юм даа гэснээр бидний ярилцлага эхэлсэн юм.

...Чингис хааны удам Чой ноёны эрх танхил ганц охин гүнж Бадам, нутгийн тайж Баадайн өргөмөл ганц хүү Равдантай ханилан нийлсэн ч залуу насны гэнэн зан, буруу хүмүүсийн үгээр амьдралаасаа хагацаж, Хятадын харгис цагдаагийн албаны дарга Ли Инчийн явуулгаар Цагаан байшингийн хүүхэн болж, хүргэгдэн ирсэн ахуйд Францын цэргийн жанжин, хятадын зөвлөх Бордье ноёнтон түүнийг эрэн олж, өөрийн нутаг руу авч явна. Бадам бусдын үгээр үг хийж, эцэг эхээ өөд болсон, нөхөр Равдан нь хятадын цэрэгт дайчлагдан, улмаар амь үрэгдсэн гэдэгт итгэж, өдий олон жил хүний нутагт амьдарснаа нэхэн санахад уйтай.

...Булган голоос гарч, өмнө зүг Хятадын хилийн чигт нүүдэллэн явж, тэнд очоод хятадын цэргүүдэд хамаг мал хөрөнгийг хураалган, эрчүүд лам нар нь цэрэгт татагдан, элдэв зовлон бэрхшээлийг туулан, Хаян тэргүүт ард олноо гэсэн нөхдийн хүчээр нутагтаа эргэн ирцгээдэг тухай зохиолч Д.Гармаагийн “Харуул Алтай” романд гарна.

ЁНГРУНДОРЖ ТАЙЖИЙН ГАНЦ ОХИН

^[1]

Нагац ах Жамбаа нь жаазтай бурханы араас аавынх нь зургийг гаргаж өгсөн гэдэг. 

Вангийн торгуудын найм дахь үеийн жүн ван Мишигдорж “Вангийн чуулган тамгатай” таван сумыг захирч байв. Ардын хувьсгалын эхэн үед Намжаа ноён захирч байсан гурван сумын ард иргэдийг дагуулан дүрвэж одоогийн БНХАУ-ын нутаг Өргөн хоо, Шоолонхүү, Саньтай, Жимсайр, Даачаанд нутагладаг байжээ. Тэд Монголын Засгийн газраас явуулсан бодлогыг дагаж Булган нутагтаа эргэн ирж суурьшсан гэдэг. Торгуудуудыг шинэ, хуучин гэж хуваасан байдаг бөгөөд шинэ нь газар газар тараан байрлуулсан аж. “Миний удам судар тэмцэгч байсан талаар түүх судлаачид бичсэн байдаг юм. Миний төрсөн өвөө Мишигдорж удмынхаа тав дахь үеийн ноён юм болов уу даа. Дээд удам минь Ижил мөрөн рүү нүүснээр миний талынхан хорлогдоод байсан тухай ээж минь хааяахан хэлдэг байсан.

Аавын минь ах Гачин гэгээн гэж бий. Тэр хүний нэр гэхдээ тодорхой биш. Нутгийн ахмадууд Соломдаш гэх юм билээ” гэхдээ цаг наашилж миний удмын талаарх мэдээлэл бүдэг бадаг гарч ирэх болсон юм шүү дээ хэмээн бидэнд хуучиллаа.

Торгууд түмний их нүүдэлд дарагдсан Мишигдорж вангийн отгон хүү Ёнгрундорж тайжийн ганц охин Ж.Лхамжав сэтгэлийн шаналал үгүй өссөн нь түүний өсгөсөн аав П.Жавын хайр энэрэл, төрүүлсэн ээж Ш.Янжмаагийн холч ухааных байсан хэмээн санадаг гэж суугаа Ж.Лхамжав өдгөө 83 настай. Тэрээр Ховд аймгийн Булган сум Дашваанжил, Алаг толгойгоор ихэвчлэн нутагладаг байснаа дурсав. Боловсролын байгууллагад 30 гаруй жил тасралтгүй ажиллаж гавьяаны амралтдаа гарсан түүнийг Монголдоо амьдарч буй торгуудын сүүлчийн гүнж хэмээдэг. Ж.Лхамжав ээжийнхээ төрсөн эцэг Ширэндэвийн гар дээр өссөн гэхэд хилсдэхгүй. Түүнийг Булган гол дагуулан хүн болгосон нь түүний малчин өвөөгийн ачлал аж. Магсарын Ширэндэв мал ихтэй, гүйлгээ ухаантайн дээр ноёны шинжээч байсан тухай түүний ээж хуучилдаг байжээ.

Торгууд гүнж мэндэлсэн түүх содон. Түүний ээж Ш.Янжмааг ноёныд амьдруулах болсон гэдэг. Янжмаа бодохдоо “Би учир мэдэхгүй. Ноёны гэрийн ажилд тус дэм болох ёстой гэж бодсон ч тусдаа гэрт төдийлөн ажилд оролцохгүй амьдарч байсан” талаараа охиндоо хожим ярьжээ.

Эрт цагийн хүмүүсийн ухаанаар хүүдээ хань болох бүсгүйг өөрт ойрхон байлгадаг байсан юмдаг уу даа гэж Ж.Лхамжав ярив. Ингэж л Мишигдорж ван отгон хүүдээ хань болгохоор шийдсэн нь тэр аж. Өвлийн адаг сарын битүүнд Ёнгуу тайжийнх охинтой болсон нь Лхамжав байв. Түүнийг гурван настай байхад 1944 оны мичин жил вангийн торгуудууд нутагтаа ирсэн гэдэн. “Би сайн санадаггүй юм. Ээж минь хойноос хасагууд хөөгөөд буу, шийдэм болж байсан тухай ярьдаг. Надад бүдэг, бадагхан дурсамж бий, бий” гэж суугаа Ж.Лхамжав гуайд өргөсөн аавынх нь ээж данхтай бор цай, гамбир дөхүүлж өгдөг байсан тухай хуучлав. Ээж минь намайг их л нуудаг байсан гэж санадаг. Ямартай ч модон дунд ээжтэйгээ хамт хүнд харагдахааргүй газарт хорогдож байсан юмдаг. Бид хоёр хасагуудаас нуугдаж байсан юм уу, тэр үеийн төр засгаас нууж байсан уу гэдгийг ялгаж мэдэхгүй. Бүр сүүлд 1958 онд сургуульд сурч байх үед нь ангийн хүү Хөхөө “Чиний ээж ноёны хатан, чи ноёны охин гэлүү” хэмээн ёжлонгуй асуух, шоолохын зуурт хэлэхэд нь гайхасхийгээд өнгөрч байснаа ярив. Тэр цаг ноёны охин байна гэдэг ял зэм хийсэн аятай ад шоо үзэгддэг байсан аж. Хачирхалтай нь ангийн хүүхдүүд нь гайхаж сониучирхсан нь үгүйг одоо хэрнээ бодсоор яваа гэдгээ хэлэв. “Уг нь нэг нь тэр “айхтар мэдээг” хэлж байхад хүүхдүүд дор бүрнээ л шаагилдах учиртайсан гэж одоо ч бодогдоод байдаг юм” гэв. Учрыг нь олох санаатай өсгөсөн аавдаа хэлжээ. Гэтэл нь аав нь “Тийм юм гэж юу байхав” гээд духыг нь үнэрлээд өнгөрсөн ч ангийн багштай нь уулзаад явсны дараа дахиж хэн ч түүнийг “ноёны охин” гэж хэлээгүй юм гэдэг.

“ЦЭЦЭРЛЭГИЙН БАГШ БОЛОХГҮЙ ЭЭ”

^[2]

Нутагтаа долдугаар анги дүүргэсэн жижигхэн охин нэрээ голж ээждээ гомдоллосон удаа бий. “Лхамжав гэдэг нэртэй эрэгтэй ч хүүхэд алга, эмэгтэй ч байхгүй. Зарим хүүхэд намайг Ламжав гээд байх юм” гэхэд нь түүний ээж Янжмаа “Ламжав бишээ Лхамжав охин минь. Чамайг төрдөг жил Хүрээний хамба лам өгсөн юм шүү дээ” гэж учирласан байна. Саяхан бас нэрний учир яригдсан гэдэг. Тэрээр “Та битүүнд төрсөн хүн юмаа гэж зурхайч асууж байна. Тэгснээ та Лхам бурхны нэртэй юм байна. Танд тэгээд лхам бурханыхаа морийг ундаалдаг уу” гэж асуухад нь тотгон дээрээ гурван мөс тавьдаг шүү хүү минь гэж хэлээд инээдэм болсноо бидэнд хуучиллаа.

Ховд аймгийн Булган сумын анхны сэхээтэн Дүрэв ахыгаа бараадан нийслэлд Багшийн сургуульд суралцахаар иржээ. Багш болно гэж бодож ирсэн охиныг сангийн аж ахуй руу явчихаад ирэхэд нь цэцэрлэгийн багшийн ангид хуваарилсан байж. Цэцэрлэг гэж юу байдгийг ч мэдэхгүй Ж.Лхамжав “Би багш болох гэж л ирсэн.

Цэцэрлэгийн багшийн ангид оруулчихаж. Эдийн засагч боллоо хэмээн Дүрвээ ахдаа хэлсэн юм. Ах минь цэцэрлэгийн багш гэдэг суурь боловсрол олгох хамгийн чухал хэсэг нь. Байшингаар төсөөлвөл хундаамыг нь чи цутгаж байна гэсэн үг. Маш чухал мэргэжил. Тэгээд ч аав, ээжид чинь багш болгоно гэчихээд өөр сургуульд явуулахгүй” гэснээр цэцэрлэгийн багш болсон түүх түүнийх. Энэ тухайгаа “Ховд аймгийн намын хороонд байсан Дүрвээ ахыг хот руу шилжихэд нь гэр ачсан машины тэвшин дээр хамт ирсэн юм. Хотод таних мэдэх айлгүй учраас тэднийд сууж байлаа. Тэгээд “Нутгийн хүн таараад санхүүгийн сургуульд оруулж өгье гэх юм” гэтэл Дүрвээ ах “Адилхан л багш. Чи багшийн сургуульд орно гэж ирсэн багшийн сургууль л байна. Цэцэрлэгийн багш хүүхдийг хүн болох суурийг тавьдаг буянтай ажил. Хуваарилсан сургуульд нь ор” гэснээр миний ажил амьдралын суурь тавигдсан юм даа” гэж Ж.Лхамжав гуай ярив.

Хөдөөний охин хотын соёлд дасаагүй байхдаа хоёр давхар сургууль дотроо төөрч явсан нь одоо ч түүний дурсамжид тодоос тод гэрэлтэнэ. “Би чамд нэг онигоотой юм ярьж өгье. Би Багшийн сургуульд шалгалт өгдөг өглөө олон хүүхдүүдийн дунд хавчуулагдаад шатаар дээш өгсөөд гарчихсан юм билээ.

Яагаад гэвэл, шалгалтаа түрүүлж дуусгачихаад ганцаараа гараад явах гэтэл хоёр давхараас бууж чадахгүй байсан минь санаанаас гардаггүй юм” гээд баахан хөхрөлдөв. Сургуулийн үйлчлэгч хажуугаар нь өнгөрсөн ч нэрэлхээд асууж чадалгүй эргэлдэх годгор охинд “Чи төөрчихсөн юм биш үү дээ. Наашаа яваад үүгээр буу” гэж замчилсан нь хэзээ ч мартагдахгүй тодхон, гэгээлэг дурсамж нь. Ингэж л цэцэрлэгийн багш болсон Торгууд гүнж өдгөө ч цэцэрлэг ажиллуулсаар. Боловсролын салбарт тасралтгүй 30 жил ажилласан ээждээ дунд хүү Н.Энхбат нь цэцэрлэг барьж өгчээ. Гэхдээ гэр хорооллын дунд стандартад нийцсэн, сургалтын чанар сайтай, тохь тухтай орчинд хүүхдүүдийг сургах боломжийг бүрдүүлжээ. Харин цэцэрлэгийн үйл ажиллагааг нь дунд охин Н.Энхтуул нь авч явдаг байна. Энэ жил 10 жилийн ой тохиож буй “Элбэрэлт ээж” цэцэрлэг өнгөрсөн долоо хоногт хаалтаа хийж бяцхан шавь нар нь “Таныг хэзээ ч мартахгүй” гэж хэлээд сэтгэлийг нь хөдөлгөсөн нь тэр аж.

ТӨРСӨН УДМЫН БИЕЛГЭЭ БУЮУ ӨСГӨСӨН ААВ

Ёнгуу тайжийн эцэг Мишигдорж ван тун чиг дэвшилтэт үзэлтэй хүн байсныг ном сударт тэмдэглэгдсэн тухай Ж.Лхамжав ярив. Урлаг судлаачид “Ховдын хязгаарт Мичин ван хэмээх Мижиддоржийн биелгээ бүжгийн сургууль, дуут бий биелгээ, жүжиглэсэн тоглолтууд нь театр урлагийн төрөл хэлбэрүүдийг агуулсан, хөгжим, дуу бүжиг, уран хэллэг, тайз, хувцас зэрэг бүхий л төрөл багтсан байдаг” гэж үздэг. Тухайн он цагт үнэхээр дэвшилт үзэлтэй язгууртан байжээ. Торгуудын алдарт бийч М.Пүрэвжал, өөрийн хүү Жавын дуулж, биелэх унаган авьяасыг мэдэрч вангийн сургуульд 10 орчим настай байхад нь оруулж, уран бичээч, гайхам бийч, дууч, туульч Дашийн шавь болгожээ. Чухам энэ үеэс л бяцхан хүүгийн авьяас задарч, ноёны бийчээр тодрон өргөмжлүүлж энд тэнд залагдан биелж, дуулж, хуурдах болсон гэдэг. Ёнгуу тайжийн охин атлаа Жав хэмээх овогтойн тайлбар энд өгүүлэгдэнэ. П.Жав нийтлэлийн баатар Лхамжавын ээжтэй дэр нэгтгэснээр тэрээр зургаан дүүтэй болсон гэдэг. Язгууртан удамтай охиныг халхавчилж өсгөх П.Жавт амар байгаагүй гэдгийг хожмоо ухаарсан тухай Лхамжав гуай хуучиллаа. Өсгөсөн аав минь өмнө нь амьдралтай байгаад нэг охинтой байсан юм.

Би аавтайгаа учирсныгаа хувь заяаны бэлэг гэж боддог. Би дээр хэлсэн дээ. Ангийн хүү “ноёны охин” гэж шоолох тэр цаг хугацаа хатуу байсныг санадаг юм. Хэдийгээр 1930-аад оны их хэлмэгдүүлэлт холдсон ч нийгмийн тогтолцоо нь язгууртан угсааг таашаадаггүй байсан юм шүү дээ

Нутгаа зорьсон нүүдлийн үед гуравхан настай байсан торгууд гүнж тухайн үеийн нийгмийн харилцаанд гуниг, харуусал тээж амьдарсан нь угсаа, гарвалаа нуухаас аргагүйд хүргэсэн гэдэг. Түүний язгуур, гарлын тухай яриа гарах төдийд л өсгөсөн аав П.Жав тас цохидог байсан тухай Лхамжав гуай хуучлав. Дүрсгүй хүүгийн хэлсэн үгийг аав нь үгүйсгэсэн ч түүнд айдас болон үлдсэнийг хэн ч анзаараагүй байна. Насанд хүрч амьдралд хөл тавихдаа ч, ажил албан тушаал хашиж байхдаа ч намд элсээгүй гэдэг. “Намд элсэх одоогийнхтой адилгүй. Маш нарийн нягталж шалгадаг байсан болохоор ноёны удам гэдэг мэдэгдвэл феодал, нийгмийн дайсан гэдэг маань гараад ирнэ гэдгээс эмээдэг учраас л элсэж байгаа юм” гэхдээ урт санаа алдах нь тэр. Хожмоо намд элсэж батлах авсан хэдий ч бага залуудаа цээж тэнэгэр, сэтгэл тэнүүн байсан нь үгүй гэж байлаа. Хэдийгээр чадлынхаа хэрээр нууж байсан ч Булган сумын хууччуул Ж.Лхамжавыг вангийн ач охин болохыг мэддэг байжээ гэж бодож суугаагаа тэрээр хэлэв. Өсгөсөн өвөө М.Пүрэвжал бий биелэхээс гадна тун чиг гарын дүй, сэтгэлийн уртай нэгэн байж.

Ач охиноо дэргэдээ суулгаад модон авдар, сандлаас эхлээд янз бүрийн эдлэл, урлангаа ярилцах дуртай. Нэг удаа авдар хээлж суухдаа нүдний шилээ аван, домботой цайнаас аягалаад, сахлаа имрэнгээ ач охиноо нухацтай хараад “Өвгөн ноёныхоо хишгийг бишгүй л хүртэж мөр бүтэн, гэдэс цатгалан явна даа” гэсэн гэдэг.

Тэрхэн агшинд “Намын гишүүн хүн, феодал ноёны тухай ярьж болдог л юм байх даа” хэмээн бодож байснаа хуучлав. Ж.Лхамжав гуай “Миний том нагац нэг удаа жаахан халамцуу манайхаар ирлээ. Аав минь хэдэн төгрөгийн өглөгтэй байсан юмдаг. Би мод үүрээд дөнгөж орж иртэл том нагац аавыг маань жаахан доромж үгээр хэлэхийг сонсоод өмөөрч, үүрч ирсэн бургаснаасаа сугалж аваад шавхуурдаж орхив. Гэтэл нагац маань “Чи төрсөн нагацаа шавхуурддаг нь яаж байгаа юм. Жав чиний төрсөн эцэг биш” гэж загнадаг юм байна. Аав уурлаад “Согтуурхах мөрөөрөө согтуурсангүй, миний хүүхдийг юу гэж байгаа юм” гэтэл нагац гэмшсэн бололтой мордоод давхичихсан. Явсаных нь дараа аав минь уйлаад “Миний охин согтуу хүний үгэнд итгэх хэрэггүй. Чи миний л хүүхэд гээд тэврээд үнсэж билээ” холын тэртээх дурсамжаасаа хуваалцав.

ЛАМЫН ХАШААНААС ЭХЭЛСЭН АМЬДРАЛ

^[3]

Ж.Лхамжав нөхөр Н.Нямсүрэнгийн хамт.

Шилний үйлдвэртэй танилцах үеэр өндөр цагаан залуу нүдэнд нь туссан гэдэг. Час улаан галаар төөнөх пийшингийн дэргэд зогсох залуу түүний харцыг булаахдаа өөрөө ч мөн татагдсан байжээ. Ж.Лхамжавын ханийг Нямын Нямсүрэн гэдэг. БНХАУ-д шилний үйлдвэрийн сургууль төгсөж ирсэн залуу мэргэжлээрээ ажиллаж байсан нь тэр. Архангай аймгийн харъяат залуутай 1963 онд айл гэр болж Монгол Улс Н.Нямсүрэнгийнх гэдэг айлаар өрх нэмжээ. Есөн хүүхдийн ээж, аав болсон тэд эрвийх дэрвийхээрээ ажилласан юм.

Зургаан охин, гурван хүүтэй Лхамжав гуай “Отгон хүү минь Японд ажлаар явж байгаа. Хүү маань ярьдаг юм. Би түргэн ирээрэй, чамайг санаж байна шүү гээд л сууж байна” гэж байлаа.

Нүдэнд туссан залуутайгаа Монголбанкны тэнд явж байгаад таарч гэнэ. “Сайн уу” гээд зулайг нь дарж мэндэлсэн өндөөр залуугийн талаар найзууд нь шалгааж эхэлжээ. “Шилний үйлдвэрт харсан юм” гэхээс өөрийг хэлсэнгүй. Энэ бол тэр хоёрын анхны уулзалт. Түүний дараа Дугараа найзтайгаа Рэнцэн ахынхаасаа гараад иртэл хажуу айлаас нь Нямсүрэн гарч таарав. “Чи Рэнцэн гуайнд байдаг юмуу” гэж асуухад нь “Үгүй, үгүй. Айлд ирсэн юм гээд” хоёр дахиа таарсан нь тэр. Тэр хоёрын амьдралын эхлэл “лам”-ын хашаанаас эхэлсэн гэж болно. Гандангийн дэнжид хоршооллын хороонд хадам ээжийнхээ хажуугийн шавар амбаарт айл гэр болсон тухай хуучлахдаа нүд нь гэрэлтэж, үе үе инээмсэглэн ярьж байлаа. 2015 оны наймдугаар сард Ховд аймгийн Булган суманд зохион байгуулагдсан “Жангар-1” чуулга уулзалтад оролцжээ. Тэр уулзалтад АНУ-аас Дива хэмээх 82 настай Торгууд гүнж, Австрали улсаас Манцагжав хааны охин 78 настай Сувсаа гүнж нар ирсэн гэдэг.

Уулзалт өргөн дэлгэр болохын зэрэгцээ удам судар, үүх түүхээ нэлээдгүй сонсож Мишигдорж ван, Пүрэвжал өвөөгийн нэр хүндийг сэвтүүлж болохгүй юм шүү гэж өөрийн эрхгүй бодсон. Тиймээс үр хүүхдүүд, ач зээдээ муу амьдрах эрхгүй, муу үйл хийж болохгүй, удмынхаа нэрийг өндөрт өргөж явах учиртайг захиж байна даа гэв.

Ж.Лхамжав гуайн хувь тавилан замаасаа нэг их гажаагүй байна. Ж.Лхамжав гүнжийн дээд өвөг торгуудын тайш Шэйрэн XVIII зууны дунд үед Манжийн цэрэг Зүүнгарын хаант улсыг байлдан эзлэхэд албат иргэдээ дагуулан Ижил мөрөн рүү зугтан очжээ. Тэнд 10 гаруй жил суусан байдаг. Гэвч хаант Оросын бодлого тэсвэрлэшгүй байсан тул 1771 онд торгуудын ноён Увш, Шэйрэн нар албат иргэдээ авч Алтайг тэмцэн эргэжээ. Орос, Хасаг, Хиргисийн морьт цэргийн хориглолт, дайралттай удаа дараа таарч чөмөг царцам байгалийн хүйтэн, гал ноцом халуунд өндөр уул, усгүй цөлийг үл ажран найман сарын туршид 6000 гаруй км газрыг туулсан аж.

Дуу, хөгжим түүнээс холгүй байсан нь буйдан дээр тавьсан хуучны мандалин хөгжмөөр илэрхийлэгдэж буй гэлтэй. Дээхэн үед мандалинаа бариад л дуулж, бүжиглээд хүүхдүүдээ хүмүүжүүлдэг байлаа гэж байв. Боловсролын салбарт тэр дундаа цэцэрлэгийн багшаар ажилласан он жилүүд түүний амьдралын дийлэнх цаг хугацааг эзэлнэ.

₮Чимээгүй байгаарай гэж хэлэхийн оронд мандалин хөгжмөө тоглоод эхлэхэд л хүүхдүүд юу хийх ёстойгоо мэддэг юм шүү дээ” гэж суугаа Ж.Лхамжав гуай өдгөө ч цэцэрлэгийн шавь нараараа хүрээлүүлсээр сууна. Торгууд гүнж энэ амьдралд хүссэн бүхнээ чин сэтгэлээсээ хийж, хүүхдүүдээ хүний дайтай сургаж, хүмүүжүүлэхийн зэрэгцээ Монгол Улсын боловсролын салбарт өөрийн өнгө төрхийг тод томруунаар үлдээжээ.

^[4]

^[5]

^[6]

Доржийн ОЮУНЧИМЭГ

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

Экспедицийн үеэр эрдэмтэд өмнө нь мэдэгдэж байсан хөшөөнүүдийг бүртгэж, мөн зарим мэдэгдээгүй байсан зургууд, шинэ буган хөшөөнүүдийг олж илрүүлжээ. Гол ажлыг Монголын төв нутагт хийжээ. Тодруулбал, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын нутагт байх дундад зууны эхэн үед түрэгүүдийн устгасан эртний дурсгалын цогцолборт хийсэн байна.

^[7]

^[8]

"Монголоос хэн ч ийм зүйл олж байгаагүй. Хөшөөний дээд хэсгийн дүрсийг бид мөн илрүүлсэн боловч гол хэсгийн зургуудын зөвхөн зарим хэсэг үлдсэн байв. Гэхдээ энэ буган чулуун хөшөөг бүрэн сэргээх боломжтой” гэж Алексей Тишкин нэмж хэлжээ.

^[9]

^[10]

Түүхэн үг хэллэг, 400 гаруй түүхт хүн, улс гүрэн, овог аймаг, цол, үйл явдал, ёс заншил, зэвсэг хэрэглэл, газар усны нэрд хамаарах 4,300 орчим тайлбарыг хэл шинжлэл, сурвалж судлал, түүх, угсаатан судлал, соёл судлал, газар зүй, нэр зүйн үүднээс боловсруулснаараа хамгийн олон талыг хамарсан, хамгийн олон тайлбартай “Монголын нууц товчоон” болж байна.

^[11]

^[12]

Мөн Чингис хаантай холбоотой эдгээр эх сурвалжуудаас гадна 400 гаруй газрын зураг бий. Үүнээс гадна Буддын шашны холбогдолтой 20 мянга гаруй гар бичмэлийг би цуглуулсан” гэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроны урилгаар төрийн айлчлал хийж байна.

Ерөнхийлөгч БНФУ-ын Парис, Нант хотод айлчлах бөгөөд энэ үеэр Монгол Улсын Морин хуурын чуулгын “Монголын сайхан орон” хүндэтгэлийн тоглолт, "Чингис хаан: Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь" үзэсгэлэн, “Монголын үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн худалдаа”, “Чингис хаан ба их талын нүүдэлчдийн эзэнт гүрнүүд” эрдэм шинжилгээний хурал зэрэг олон талт соёл, урлагийн үйл ажиллагаа зохион байгуулна.

Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Морин хуурын чуулга Франц Улсын Версалийн хааны ордны Дуурийн театр, Нант хотын Консерваторын Дебюсси танхимд Монгол үндэстний онцлог уламжлал, төрийн хүндэтгэл бэлгэдлийг агуулсан “Монголын сайхан орон” хүндэтгэлийн тоглолтоо олон улсын өндөр зэрэглэлийн тайзнаа тоглох юм.

Хоёр орны ерөнхийлөгчийн ивээл дор Монгол Улсын Чингис хаан Үндэсний музей, ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, Хархорум музейн болон дэлхийн нэр хүнд бүхий Лувр /Louvre/, Сэвр /Sevres/, Азийн урлагийн Гимэй /Guimet/, Брэнли /Quai Branly/ музей болон Европын Холбооны улсын 20 музейн шилдэг үзмэрээс бүрдсэн "Чингис хаан: Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь" үзэсгэлэн  2023 оны 10 дугаар сарын 14-ний өдөр Франц Улсын Нант хотын Бретанийн Гүнгийн ордон буюу Түүхийн музейд нээлтээ хийнэ.

Үзэсгэлэнгийн нээлтийн үеэр Монгол Улсын соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг сурталчлах, соёлын өвд суурилсан бүтээгдэхүүнийг таниулах, олон улсын зах зээлд нэвтрүүлэх зорилгоор Монголын үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн худалдааг Бретанийн Гүнгийн ордон буюу Түүхийн музейн талбайд зохион байгуулна.

Үзэсгэлэн худалдаанд үндэсний аж ахуйн нэгж, жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн ноолууран хувцас хэрэглэл, арьсан эдлэл, эсгий бүтээгдэхүүн, монгол уран зураг, уран хатгамал бүхий эдлэл, шатар, үнэт эдлэл, үндэсний хувцас, бэлэг дурсгал, органик ахуйн хэрэглээний 8000 гаруй бараа бүтээгдэхүүнийг танилцуулах юм. Тус үзэсгэлэнгийн онцлог нь Нүүдэлчдийн ахуй соёлын илэрхийлэл, ЮНЕСКО-гийн соёлын биет бус өвийн Төлөөллийн жагсаалтад бүртгэгдсэн “Монгол гэр”-ийг үзүүлэн таниулна.

Түүнчлэн Чингис хаан болон монголын эзэнт гүрний үеийн түүх соёлыг судлах, судалгааны эргэлтэд оруулах, эрдэм шинжилгээний ажлыг шинэ түвшинд хүргэж, олон улсын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, соёлын дурсгалт зүйлийг хадгалж хамгаалах, хамтарсан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх зорилгоор Чингис хаан Үндэсний музей, Нантерын их сургууль, МУИС, Нантын түүхийн музей хамтран “Монголчууд болон дэлхийн тэлэлт” эрдэм шинжилгээний хурлыг тус тус зохион байгуулах аж.

Монголын хөрс шороо, ашигт малтмал, ан гөрөө, хямд ажиллах хүчийг олж харсан Европ, Азийн капиталистуудын мөлжлөгийг өмнөх долоо дээр нэмэх учиртай.

Японтой байлдаад ялагдсан Оросын төр засаг Монголын газар нутгийг бамбай, түшиц, удаах дайны талбар болгон ашиглах гэсэн геополикийн санаархал, төлөвлөгөө нь Монголын талд ихээхэн хохирол учруулж ч болох нөхцөл бас бүрдээд байжээ.

Төвдөөс тодорч (тэр үеийн Далай ламын шадар түшмэлийн хүү) Монголд залагдсан 8-р Богд (1870-1924) л хамгийн урт насалсан хүн юм. Тэрээр 1874 онд 4 настайдаа Монголд залагдан шарын шашны тэргүүн болжээ. Лхаст төрж Да Хүрээнд өөд болсон ажээ.

Чин үнэнийг хэлэх аваас 8-р богд бол мэдлэг, чадвараар бусдаас онцгойрох юмгүй, эрүүл мэндээр ч сул дорой, жирийн л нэг төвд лам байлаа. Монголын үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө амь, бие хайргүй тэмцэх хүсэл, зориг, эх орон ч сэтгэл түүнд байгаагүй. Байх ноцтой шалтгаан ч үгүй билээ.