-Монгол бахархлын өдөрт-

Монголын болон дэлхийн суут их хүмүүн эзэн богд Чингис хаанаар овоглосон үндэсний музейгээр хийх аяллыг энэ удаад сонирхуулъя. Ийнхүү онцлохын учир нь, одоогоос гурван жилийн өмнө буюу 2022 онд монголчуудын түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх бүтээн байгуулалтыг монголчууд өөрсдөө хийсэн билээ. Энэ бол “Чингис хаан” үндэсний музей маань байсан. Ингээд тус музейн захирал, Монголын Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич, түүхч Сампилдондовын Чулуунтай хийх ярилцлагаа эхлүүлье.

- Эзэнт гүрний удирдагчдад зориулсан олон алдартай музей дэлхий дахинд бий. Эдгээрийн дундаас Чингис хаан Үндэсний музей юугаараа ялгарах вэ? Чингис хааны түүхэн нөлөөг бусад эзэнт гүрний удирдагчдынхтай харьцуулахад ямар сонирхолтой дүгнэлт хийж болох вэ?

-"Чингис хаан" Үндэсний музей байгуулах шийдвэрийг 6 жилийн өмнө, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд байхдаа гаргаж байлаа. Энэ бол Чингис хааны алдар сууг дэлхий дахинд түгээн дэлгэрүүлэх, сурталчлах, их соён гэгээрлийн ордонтой байх түүхэн шийдвэр байсан юм.

Дэлхий дахинд суу алдраа тунхаглан, түүхэнд ул мөрөө үлдээсэн хаад язгууртан олон бий. Гэхдээ Чингис хаан шиг хүн төрөлхтөнд хамгийн том нөлөө үзүүлсэн хаан бол цөөхөн. Ялангуяа, сүүлийн 1000 жилийн суут хүн бол Чингис хаан.

Хүн төрөлхтний төрт улсын хамгийн идэвхтэй цаг үеэс хойш 2000 жил болжээ. Үүний 1000 жилд нь их эзэн Чингис хааны алдар суу дор дуурьсагдан, дэлхий даяараа түүнийг хүндэтгэж байна.

Их хаад ялгууртны музей хоёр янз байдаг л даа. Нэг нь агуу их хаад язгууртнуудын өөрийнх нь сууж байсан ордонг музей болгосон байдаг. Нөгөөх нь хаад язгууртны эд өлгийн зүйлс, тэдгээрийн дурсгалыг хүндэтгэж байгуулсан музей байдаг. Чингис хааны нэрээр нэрлэсэн энэ музей бол Монголын төрт улсын түүхийн музей юм. Тиймээс нэгдүгээрт, Чингис хаан, түний өвөг дээдэс буюу Хүннүчүүдийн цаг үеийн түүхийг, хоёрдугаарт нь эзэн Чингис хааны үр удмынхан, Монголын Эзэнт гүрний цаг үе, гуравдугаарт 20-р зууны эхэнд Чингис хааны угсааныхны бүтээсэн түүхийг харуулсан.

Бид 70 жилийн турш Чингис хааны үүх түүхийг ярих харьцангуй хориотой байлаа. 1962 онд Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн ойг тэмдэглээд олон хүн хилс хэрэгт орсноос гадна, Чингис хааны түүхийг онцгойлж ярьдаггүй, их хаанаа шүтэх эрхгүй байв. Харин 1996 онд “Вашингтон пост” сониноос Чингис хааныг “Мянганы хүн” хэмээн өргөмжилсөн.

Тэгэхээр эзэн Чингис хааны эх оронд ирж буй хэн боловч түүний түүхийг танин мэдэх хүсэл, зайлшгүй шаардлага бий болно. Энэ их түүхийг танин мэдүүлэх хамгийн том зүйл бол түүний өсөж төрсөн өлгий нутаг, түүний үлдээсэн өв соёл юм. Тэгээд энэ музейг Монгол Улсын Засгийн газар өөрийнхөө санхүүжилт зардлаар босгосон. Монголын эрдэмтдийн үзэл санаа, эрдэм мэдлэгт тулгуурлан бүтээн байгуулахдаа, Монголын барилгачид архитекторуудын ур ухаан, монгол судлаачид, дэлхий дахинд байгаа хүмүүсийн дэмжлэг туслалцаа, Монголын уран бүтээлчдийн мэдлэг оюуныг шингээсэн. Цар тахлын хамгийн хэцүү хүнд үед босгосон энэ музей маань сүүлийн 30 жил дэх манай улсын соёлын салбарын хамгийн том бүтээн байгуулалт болсон юм.

-Монголын их эзэнт гүрэн тухайн үедээ дэлхийн хүн амын хэчнээн хувийг захирч байсан бэ, энэ нь дэлхийн түүхэнд хэр онцгой тохиолдол вэ?

-Хүн төрөлхтөн Монголын түүхийг, тэр дундаа Чингис хааны түүхийг янз бүрээр үздэг. Нэг хэсэг нь Чингис хаанд эзлэгдсэн хүмүүс. Нөгөө хэсэг нь буюу Монголын талаас эзэн Чингис хааныгаа харах бас нэг өөр. Гэхдээ хүн төрөлхтний, ялангуяа дэлхийн шилдэг эрдэмтдийн судалгааны үр дүнд Чингис хааны түүхийг үзэх хандлага өдгөө өөр болжээ. Чингис хаан бол зөвхөн байлдан дагуулагч биш, Евроазийн их солилцоог бий болгосон хүн. Тэр үед Евроази л гэж байлаа шүү дээ, Америк, Австрали тив нээгдээгүй, Африк тивд хүчтэй том гүрэн ч байсангүй. Тэгэхээр Чингис хааны эзэнт гүрэн байгуулагдсанаар Европ, Ази тивийн том солилцоог, тэр дундаа эдийн засаг, аж ахуйн хувьд, мөн хамгийн том Торгоны замыг аюулгүй болгосон.

Хүн төрөлхтөн хэдэн зуун жил зөрчилдөн тэмцэлдэж ирсэн шашны эрх чөлөөг нээлттэй болгосон. Ази, Европ хоёр тивийн ард түмэн нэгэндээ хүрч үл болох том орон зай гэж бодож байсан бол хоорондын уялдаа холбоо, соёлын нөлөөлийг бий болгосон. Ийнхүү Чингис хаан хүн төрөлхтний түүхэнд олон зүйлээр гайхамшигтай үйлийг бүтээсэн хүн юм.

Өнөөдөр хүн төрөлхтөн шийдэж чадахгүй байгаа, шийдэхийг мөрөөдөж буй олон зүйлийг 13-р зуунд Монголын эзэнт гүрэн шийдвэрлэсэн.

Тийм учраас Жак Уэтерфорд номоо “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Чингис хаан” гэж нэрлэсэн хэрэг шүү дээ. Хүн төрөлхтөн өнөөдөр дайн байлдаан, эдийн засгийн либералчлал, шашны эрх чөлөөгөө шийдэж чадахгүй л байна. Тэгвэл Монголын их хаан үүнийг 13-р зуунд шийдсэн. Тиймээс Чингис хааныг, Монголын түүхийг харах дэлхий дахины нүд өөр болж байгаа. Энэ хандлага, үзэл санааг бий болгоход энэ музей үүрэг гүйцэтгэх ёстой хэмээн зорьж ажиллаж байна.

Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито 2025 оны 7 дугаар сарын 7-ны өдөр

Чингис хаан Үндэсний музейд зочлох үеэр

-Чингис хаан музей анх нээгдэхдээ 12 мянга гаруй үзмэртэй гэж байсан. Хамгийн нууцлаг, эсвэл онцгой үзмэрээр та юу юуг нэрлэх вэ?

-Одоогоор манайд 13400 орчим үзмэр байна. Гэхдээ бүгд нууцлаг, бас онцлог. Үзмэр бүр өөрийн өгүүлэмжтэй. Өөрөөр хэлбэл, нэг жижиг сумны зэв ч түүх өгүүлнэ. Манай музейн үзмэрийг бусад музейтэй харьцуулахад хамгийн гайхалтай нь 93 хувь нь эх үзмэр. Бас өнөөгийн ертөнцөд нүүдэлчдийн иргэншлийг харуулж чадах хамгийн том, цогц музей. Үүнээс том нүүдэлчдийн түүхийг харуулах музей дэлхийд байхгүй. Тухайлбал, 2000 жилийн өмнө өнөөгийн Монгол Улсын газар нутагт анхны нүүдэлчдийн төр улсыг байгуулан хөгжүүлэхдээ урлаг, сэтгэлгээ, үзэл баримтлалын хувьд ямар түвшнийг бий болгосныг Хүннүгийн дурсгалуудаас харж болдог. Тэдгээр нь Хүннүгийн язгууртны оршуулгын цогцолбор газар болох  Гол модны дурсгалууд юм.

Хоёрдугаарт, монгол нутгаас олдсон археологийн эртний олдворын дурсгал нь суурин иргэншилтэй Хятад, төв Азийн дургалуудаас тэс өөр, бас нийтлэг гэдгийг харж болно. Юу гэсэн үг вэ гэхээр, Хүннүгийн язгууртнуудын булшнаас Ромын эдлэл, Грек, Энэтхэг, Хятадын Хан улсын дурсгал гарсан нь маш том сүлжээ, соёлын солилцоо байсныг илтгэдэг.

Мөн музей байгуулснаас хойш “Сав нь бий болохоор сааль нь бий болдог” гэдгийн үлгэрээр гайхалтай дурсгалууд илэрч олдож байна. Уншигчдад сонин болгож, хоёр дурсгалыг л би онцолъё.

Жинхэнэ монголчуудын хаад язгууртны сонгодог дурсгал болов уу гэмээр, адууны шүдээр хийсэн эмээл манай музейд бий. Энэ эмээлийг өмнө нь хэн ч, хаана ч дэлгэж байгаагүй.

Нөгөө нь, МУИС-ийн судлаач, археологич Ц.Төрбат тэргүүтэй хүмүүсийн олж илрүүлсэн, Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын Тавантолгойн булшнаас гарсан хатан хүний цул мөнгөн эмээл бий. Галт шувуун дүрслэлтэй.  Түүнчлэн Алтайн нуруунаас зүүн тийш өнөөдрийг хүртэл олдоогүй байсан алтадмал, цул мөнгөн гэрэгэ анх удаа олдлоо. Энэ бол Юань улсын үеийн гол бичиг дөрвөлжин үсгээр бичигдсэн, үнэхээр гайхалтай дурсгал л даа.

 МОНГОЛЫН ЦЭРГИЙН УРЛАГИЙН ГАЙХАМШИГ НЬ ...

-Дэлхийд 9 сая хүн Мона Лизаг л үзэх гэж Луврыг зорьдог. Тэгэхээр Чингис хаан агуу их хаан байсан шигээ агуу их нууцтай. Дэлхийн нэгэн мянганы суут их хүн ямар дүр төрхтэй байсан нь бүгдийн сонирхол татна. Нүдэндээ галтай, нүүрэндээ цогтой гэрэлт хөвүүн гэдгээс эхлээд “Бие бялдар том чийрэг, билиг ухаан хурц, ер бусын сүрлэг” хэмээн тэмдэглэгдэж үлдсэн Чингис хааны ямар эш хөрөг Танай музейд байна вэ?

-Чингис хааны бүх юм нь л нууц. Түүний тухай бичсэн түүхэн сурвалж нь нууц товчоо. Төрсөн он сар нь нууц, оршуулсан газар нь нууц. Гэхдээ энэ хүн бол яалт ч үгүй түүхэн, хүчирхэг бие хүн байсан нь ойлгомжтой. Гурван голын савд, талын язгууртны гэрт төрсөн. Хүнд бэрх замыг туулсан, хүн төрөлхтөнд байхгүй, гайхамшигтай төр улсыг байгуулсан, он цаг улирах тусам нь алдар суу нь оньсого мэт боловчиг суу алдар нь бусдад хүндлэгдэж ирсэн, ийм л хүн.

Хүн бүрийн ертөнцөд өөрийн ойлгодог Чингис хаан гэж бий. Чингис хаан музейн нэг ажилтны хувьд биш, судлаачийн хувьд, миний ойлгодог Чингис хаан бол тал нутагт байсан язгууртнуудын дотор зайлшгүй байсан тэр ёс суртахууныг өөртөө бүрэн суулгасан хүн.

Гурван голын сав нутагт захын дайсандаа л хөнөөгдчих гээд явж байсан хүү хүн төрөлхтний түүхэнд 200 жил удам залган оршин тогтнох их эзэнт гүрнийг байгуулах чинь ер нь бүтэхгүй асуудал байхгүй юу. Тэгвэл түүнийг бий болгож чадсан хүн Чингис хаан юм.

-Чингис хаан Үндэсний музейг нээхэд та түүнийг маш гоё тодорхойлж хэлсэн шүү дээ?

-Уул мэт сүрлэг, мөрөн мэт хүчирхэг амьдарсан хүн юм даа. Үнэхээр хүн төрөлхтөнд дурсагдаж байгаа ай сав нь тийм л гайхамшигтай.

- Энэ музейг нээх өдөр Чингис хаанаа монголчууд хэрхэн тодорхойлохыг дэлхий дахин сонирхсон байх. "Монголын уудам тал нутагт мэндэлсэн талын баатрын хөвгүүн хүнд бэрхийг туулан ертөнцийг тохинуулж, амар амгаланг энхжүүлэн, ёст төрийн голомтыг бадрааж, өнө мөнхөд орших агуу түүхийг бүтээж, хүн төрөлхтөнд оньсого мэт нууцлаг, Уул мэт сүрлэг, мөрөн мэт хүчирхэг амьдарсан хүн" гэж хэлэхэд тань нээлтэд оролцсон хүмүүс алга ташин баяр хүргэж байсан. Тэгэхээр Чингис хаан бол IQ өндөр хүн байсан гэж ярьж бичиж байна. Тэр хүний сэтгэлгээний чадварыг илэрхийлэх сонирхолтой баримтаас өгүүлж болох уу?

-Чингис хаан бол их сонин. Хаанаас сурсан нь мэдэхгүй, төрт ёс гэж юу байдгийг онцгой мэддэг хүн байсан. Тэр тал нутагт хэн сургасан юм бүү мэд.

-Тэр үед л уламжлал нь хадгалагдсаар байсан юм биш үү?

-Харин тийм. Чаньчун бумбад “Миний улс бол шаньюн улсаас эхтэй” гэж хэлж байгаа нь 1000 жилийн түүхээ мэдэж байгаа хэрэг шүү дээ. Тэр хүнд нүүдэлчдийн төрөө уламжлах ухаан байсан байх. Яагаад гэвэл, өөрөө агуу их улс байгууллаа гэж хэлэхгүй байна. Би бол 1000 жилийн түүхтэй улсын залгамж гээд байна шүү дээ. Тэгэхээр миний улс дахиад 1000 жил орших ёстой гэж ойлгож байсан байна. Асар удаан хугацааны дараа өөрөө яаж үнэлэгдэхээ ч Чингис хаан ойлгосон байгаа нь агуу юм.

-Чингис хааны арми дэлхийн хамгийн хурдан хөдөлгөөнт хүч байсан нь морьт армитай нь холбоотой юу, эсвэл өөр стратеги байсан уу? Манай музейд Чингис хааны үед хэрэглэж байсан зэр зэвсгийн талаарх ямар үзмэр байгаа вэ?

-Жишээ нь, гайхамшигтай хурдан морь байж болно. Муу уяач дээр хэзээ ч айрагдахгүй.

Тэгэхээр Чингис хаан бол өөрийн онцлогтой, тухайн үед дэлхийд байсан 2 давуу тал бий. Хамгийн хол буюу 330 алд харвадаг зэвсэг нум сум, нөгөөх нь туулах чадвартай, хамгийн хол явдаг морьд байв. Энэ хоёр зөвхөн нүүдэлчдийн гарт байсан.

Энэ хоёрыгоо гайхамшигтай маневр, стратеги, тактик болгож чадсан нь тэр хүний ухаан. Өөрөөр хэлбэл, морио сайн уяж чадсан байна шүү дээ.

Хүмүүс Чингис хааны байлдах урлагийг янз бүрээр л хэлж бичдэг. Миний бодлоор, нүүдэлчид бол нэгдүгээрт байгальтай байнгын харьцаж байдаг, ядаж өндөр уул, өргөн голыг яаж гатлахаа сайн мэднэ.

Хоёрдугаарт, нүүдэлчид хамгийн зохистой амьдралын хэв маягийг тээж явдаг. Тэдэнд ардаа олон тэрэг цагаан будаа ачиж явах шаардлагагүй, үхрийн давсгандаа бүтэн үхэр хийчихээд явж байх нь илүү зохистой. Ингэхээр амьдралын хэв маяг нь давуу тал болчихож байгаа юм.

Гуравдугаарт, нүүдэлчид бусдаас суралцаж чаддаг ард түмэн. Суурин иргэншилтэй ард түмэн, Ромчууд гэхэд дайтахдаа халз өөд өөдөөсөө алхаж очоод л тулж байлддаг учраас, дүрэгдвэл үхнэ, дүрэхгүй бол өөрөө алуулна. Гэтэл нүүдэлчид анх удаа ухарч чаддагийг үзүүлж байгаа юм. Байлдааны үед ухарна гэдэг нь өрнөдийн ертөнцөд байхгүй. Монголчууд ухрахыг, буцаж зугтахыг, дахиж довтлохыг үзүүлж чадна. Монголын цэргийн урлагийн гайхамшиг нь өөрт байгаа давуу талаа л гайхамшиг болгосон юм болов уу даа гэж бодогддог юм.

Судлаачийн хувьд харахад, тэр Памирын өндөр уулс, Кавказын уулс, Ижил мөрний хөндийг, орчин үеийн машин техникээр гаталж чадахгүй. Евроазийн тал нутгийг яаж туулах вэ гэдэг бол нүүдэлчдийн онцлог. Дээрээс нь захын нүүдэлчин цэрэг Кавказын ууланд байлдаад, Иран Исламын ертөнц, Тэнгэр уул, Алтан уулс, Хар мөрний сав нутагт очсон, дэлхий ертөнцийг үзсэн хүмүүс байв. Тэгэхэд суурьшмал соёл иргэншлийнхэн бол тариан талбайгаас холдож үзээгүй.

-Монголчууд эх орондоо байхгүй амьтдыг хүртэл монголоор нэрлэчихсэн байдгаас харахад л эртнээс уул усыг гэтэлж "юм үзэж нүд тайлсан ард түмэн" байсныг нь гэрчилдэг ...

-Манай Чингис хаан музей олон улсад хурдан танигдах шалтгааныг хүмүүс гайхаад байдаг. Яагаад 3-хан жил болчихоод Европт хүртэл сайхан үзэсгэлэн гаргаад байдаг юм гээд л.

Хаан маань улсаасаа илүү нэртэй, бидэнтэй бидэнгүй дэлхийн хүн байхгүй юу. Чингис хаан гэдэг нэрийг сонсоогүй хүн ертөнцөд байхгүй.

Тэр алдар сууг сонссон хүн газрын зураг дээр хайж байгаад Чингис хааны мэндэлсэн нутагт нь ирнэ. Ирэхэд нь бид үзүүлэх юмтай байх ёстой. Тэгэхэд, шинээр улс байгуулсан хүмүүсийг хар, өөр газраас өөр хүний хааныг минийх гэх гээд үйлээ үзэж, тамаа цайж байна. Зарим нь шинэ түүх бүтээж, шинэ кино хийцгээгээд л. Гэтэл бидэнд бараг нэг хаан маань нь л 100 ангит кино шүү дээ. Бид үүнийгээ ашиглаж чадахгүй байна.

Тэгэхээр манай музейд байгаа үзмэр яагаад дэлхий дахинд гарах ёстой юм гэвэл, энэ чинь хүн төрөлхтний өмч. Ногоон дарь эхийг Италид,  Францад хүн үзэх эрхтэй. Яагаад гэвэл, тэнд байгаа Мона Лизаг би үзэх эрхтэй яг адил. Тэгэхээр бид тийм том соёлын орон зайгаар харах ёстой. Мэдээж эзэмшигч нь Монгол Улс.

ЧИНГИС ХААНЫ ОНГОН БОЛ ГАНЦААРАА БИШ...

-“Чингис хаан” музей Чингис хааны тухай түүхийн хамгийн сүүл үеийн судалгаа бүрийг шимтэн сонирхдог байх. Эрдэм шинжилгээний хурлууд ч музейдээ зохион байгуулж байна. Чингисийн онгон гэдэг өнөө ч сонирхол татдаг сэдэв шүү дээ. Энэ талаар танай музей ямар баримт цуглуулж байна вэ?

- Мэдээж Чингис хааныг оршоосон газар бол Монгол Улс мөн. Дэлхий үүнтэй маргахгүй. Угаасаа сурвалж байгаа юм чинь. Бурхан Халдунд гэж үздэг нэг хэсэг байна. Нөгөө хэсэг нь Алтай ханд гэж үздэг. Тэр бол Алтайн уулсын Алтай Хан биш. Бурхан Халдуны хажууд Алтай Хан гэж уул байна. Тэртээ тэргүй Хэнтийн нуруунд гэдэг нь ойлгомжтой. Энэ бол нууц. Олон жил эрдэмтдийн сонирхлыг татсан. Миний мэдэхээр Чингисийн онгоныг хайгаад 200 жил болж байна. Манай “Чингис хаан” музей Чингис хаан, түүний өв соёлыг сурталчлах түгээх үүрэгтэй ч нөгөө талаасаа эрдэм шинжилгээний байгууллага.

Ялангуяа, Ази язгууртны түүхийг судлах, сурталчлах, эрэн хайх, гадаад, дотоодын эрдэмтэн судлаачдыг урьж ажиллах, хамтрах үүрэгтэй. Ер нь, дэлхийн томоохон музейнүүдийн бяр чадал нь судалгаандаа л байдаг. Судалгаа муутай музей бол үзүүлэн, дэлгүүр гэсэн үг. Сайн судалгаатай музей бол шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн төв. Энэ музей байгуулагдсанаас хойш Монголд шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн маш том орон зай бий болсон. Тиймээс Чингис хааны судалгаанд мэдээж анхаарч байгаа. Гэхдээ онгон хайх хэмжээнд хүрэх болоогүй. Нэгдүгээрт, бидний бяр хүрэхгүй. Хоёрдугаарт, цаг нь болоогүй. Үүнээс өмнө ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнг 10 жил хариуцаж ажилласан хүний хувьд энэ тухай сайн мэдээлэлтэй л дээ. Монголын эрдэмтэд энэ тал дээр харьцангуй нэгдмэл байр суурьтай байдаг юм. Ер нь, их хааны онгоны судалгаанд ихэд болгоомжтой хандах хэрэгтэй.

2011 онд газар дороос маш том ханын зурагтай бунхан олоод шуугиан болсон доо. Тэр бол Түрэгийн үеийн уйгур жанжных байсан. Монголд том хэмжээнийг эрэл хайгуул, судалгааг бэлтгэлтэй хийх ёстой юм байна гэдгийг тэндээс бид ухаарсан. Газар дор байхдаа хуурай орчинд сайн хадгалагдаад, нээсний дараа органик зүйлсэд нь аюул учирдгаараа нүүдэлчдийн дурсгал хэцүү.

Чингис хааны онгон бол ганцаараа биш, Монголын их хаадынхтай хамт байгаа. Тэгэхээр нэг нь илэрвэл, нийтээрээ илэрнэ. Түүнээс биш 800 жилийн өмнөх Чингис хааных битгий хэл 2000 жилийн тэртээх Хүннүгийн хааных олдсон байхгүй юу.

Тэгэхээр энэ булшнууд нэг л зохион байгуулалттай. Хүннүгийн язгууртныг монголчууд малтаж чаддаг, гаднаас нь хараад таньж чаддаг болсон. Түрэг, Уйгурын язгууртныхыг таньж чадна. Харин Монголын эзэнт гүрнийхийг чадахгүй. Ямар шинж тэмдэгтэй, яаж оршуулдаг байв гээд л... ийм л байна.

ЧИНГИС ХААН МУЗЕЙГЭЭС ӨӨР ЮУГ ҮЗЭЖ БОЛОХ ВЭ?

-Бүр их сонирхол татчихлаа. Тэгэхээр “Чингис хаан” музейн үзмэр баяжсаар байгаа тухай та ярьсан. Хэрхэн баяжуулж байна вэ?

-Товчхондоо дөрвөн чиглэлээр баяжуулж байна. Нэгдүгээрт, малтлага судалгаа. Энэ бол хамгийн чухал. Хоёрдугаарт, зарим хүний хандив тусламж. Гуравдугаарт, чухал гэсэн үзмэрүүдийг худалдаж авч байна. Дөрөвдүгээрт, гадаадад байгаа түүхэн дурсгалуудыг хуулбарлаж авч байна. Тавдугаарт, орчин үеийн техник, технологийн дэвшлийг ашиглан сэргээж байна. Зургадугаарт нь, уран бүтээлчид хийж байна. Сүүлийн хоёр нь шууд хамааралтай биш ч, эхний дөрөв нь маш чухал.

Та бүхэн ойлгох хэрэгтэй л дээ. Тайванийн хааны музей дор хаяж 500 жилийн түүхтэй. Эрмитаж 300 жилийн түүхтэй байхад бид гурван жил ч болоогүй байна.

Ганцхан жишээ хэлэхэд, Хүннүгийн язгууртны булш Монгол Улсын газар нутаг дээр 11400 бий. Гэтэл 100 жилийн турш нэг хувьд нь ч хүрэхгүй, 10 гаруйхан булш л малтлаа. Цаана нь асар их нөөц байна. Тэгэхээр тодорхой хугацааны дараа юу илрэхийг хэн ч таашгүй.

Монгол шиг газрын хөрсөн дороо, газрын хөрсөн дээрээ ийм баялаг үзмэртэй улс дэлхийн хаана ч байхгүй гэж П.К.Козлов 1925 онд, яг 100 жилийн өмнө хэлсэн юм шүү дээ.

-Яндаж болшгүй далай шиг яасан баян нутаг вэ гэж бахдахаас аргагүй юм даа. Та бидний яриа Чингис хаан музейн үзмэрийн уран сайхан, соёлын нөлөөг тайлбарлахад голлон чиглэлээ. “Чингис хаан” музейгээс Францын Нант хотод зохион байгуулсан үзэсгэлэн шилдэг болсон. Өнгөрсөн онд National Geografic сэтгүүлд заавал зочлох ёстой шилдэг 20 музей, соёлын өвийг нэрлэхэд Чингис хаан музей маань нэрлэгдсэн. Тэгвэл ойрын үед ямар үзэсгэлэнг гаргахаар төлөвлөж байна вэ?

-Монголчуудын ахуй амьдрал, нүүдэлчин зан заншлыг сурталчилсан үзэсгэлэнг 2028 он хүртэл гаргах байх. Гэхдээ “Чингис хаан” музейгээс баримталж буй сонирхолтой гэхүйц бодлого нь өөрийнхөө үзмэрийг авчирч үзэх албагүй. Харин бусдын гайхамшигтай соёлоос авчирч үзэх хэрэгтэй, бас эрхтэй. Тиймээс манай музей жилд 1-2 үзэсгэлэнг гаднаас авах зорилго тавьж байгаа.

Үзэсгэлэн гаргахын тулд хамгийн багадаа гурван жил хөөцөлддөг юм. Тээвэрлэлт, гэрээ, ойлголцол, аюулгүй байдал, даатгал, зардал гээд маш их хүчин зүйлээс хамаардаг. Монголд өмнө нь яагаад олон улсын үзэсгэлэн гардаггүй байсан бэ гэхээр, олон улсын стандартын шаардлага хангасан музей, аюулгүй орчныг хангасан танхим байгаагүй. Харин одоо энэ бүх шаардлагыг манай музей хангаж байгаа. Тэгээд өнгөрсөн жил Өлзийт хааны захидлыг авчирсан.

Цаашид Унгарын үндэсний музейтэй хамтраад Сиси хатны тухай үзэсгэлэнг Монголд авчрах төлөвлөгөө байна. Тэр хатан хааны эдэлж, хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлийг эх орондоо авчирч, үзүүлэх юм.

Манайд чинь Гүнжийн сүмд гайхалтай дурсгалууд байдаг шүү дээ. Тэр бол Чингис хааны угсааны ноёны хатан бөгөөд ордны бүсгүй тал нутгийн баатар ноёны хатан болж ирээд, хожим болтол тахигдаж, шүтэгдэж байсан гайхамшигтай түүхтэй. Хувь тавилан нь Хятадын олон ангитай кинонууд дээр гардаг гүнжүүдээс дутахааргүй гайхамшигтай их түүхтэй. Энэ гүнжтэйгээ нийлүүлээд “Ази, Европын гүнжүүд” гэсэн үзэсгэлэн гаргах юм.

Түүнчлэн өнөө жил Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний 390 жилийн ой тохиож байна. Өндөр гэгээн Занабазар бол Чингисийн дараа орох гурван хүний нэг. Нөгөө нь Хубилай хаан гэсэн үг шүү дээ. Өндөр гэгээний гайхамшигтай урлал бий. Италийн Элчин сайдын яамтай хамтраад өнгөрсөн жил сэргэн мандалтын том төлөөлөгч Караваджогийн зургийг авчирсан нь Монголд дэлхийн сонгодог зураг ирсэн анхны тохиолдол байсан.  Харин дараагийн удаад нь сэргэн мандалтын үеийн хамгийн том төлөөлөгч Микеланжелогийн нэг зураг авчрах санаа байгаа. Түүний гайхамшигтай бүтээлийг өндөр гэгээний Ногоон Дарь эхтэй харьцуулж, “Ази, Европын Микеланджело нар” гэсэн үзэсгэлэн гаргахаар төлөвлөсөн. Өөрөөр хэлбэл, бид хүн төрөлхтний гайхамшигт түүхтэй зэрэгцэн оршиж чадаж байгаагаа харуулах зорилготой юм.

-Египетийн Фараон авчирвал бас л шуугиан тарих байх даа?

-Яваандаа авчрахыг зорино. Манай музейд 3000 жилийн тэртээх есөн муми байна. Фараоны үед Египетэд хүнийг занданшуулж оршуулж байсан бол хүрэл зэвсгийн үед Алтайн нуруунд мөсөн цэвдэг дотор хүн оршуулж байсан нь шивээс арьс махтайгаа олдож байна шүү дээ.  Нүүдэлчний ертөнц занданшуулах уламжлал байсныг зэрэгцүүлж үзэсгэлэн гаргавал хүмүүсийн сонирхлыг татах болов уу гэх мэтчилэн олон юм бодож байна.  Дэлхийд аль болох гайхамшигтай үзмэрүүдээс авчирч, монголчууддаа харуулж, соён гэгээрүүлэх ёстой. Энэ бол манай музейн үүрэг, нэр төрийн хэрэг.

Жишээлбэл, 720 жилийн өмнөх Өлзийт хааны Францын хаанд бичсэн захиаг монгол хүн бүр 50 см-ийн зайнаас нүдээр үзэх боломж хүн бүрд олдохгүй шүү дээ. Түүнийг хоёр жил гаруй хугацаанд хөөцөлдөж, анх удаа Францын хилээс гаргаж, энд авчраад ард түмэндээ, Монголд зочилсон дэлхийн хүмүүст харуулах нь бидний хувьд нэр төрийн хэрэг юм.

Монголын их хаан 3000 метр урт захиаг Францын хаанд 700 гаруй жилийн өмнө бичиж чаддаг байсан, энх амгаланг тогтоож чаддаг байсан, хүн төрөлхтөн монголчуудын хувьд хол биш байж гэдэгтэй адилхан зүйлүүдийг хийх бололцоо эзэн “Чингис хаан”-ы музейд бий.

-Захиаг алгын чинээ цаасан дээр л бичдэг гэсэн төсөөлөл хэвшсэн энэ үед үнэхээр монгол хааны захидал гайхамшигтай сайхан байсан. Дэлхийн том музейгээс үзмэр авчирна гэдэг нэр хүндтэй хэрэг ч маш том хариуцлага дагуулж таарна. Чингис хаан музейн аюулгүй байдлын хангалтад итгэж байгаагийн илрэл болов уу?  

-Нэг л удаа алдаа гаргавал дэлхийн томоохон музейтэй дахиад хамтарч ажиллаж чадахгүй болно. Амжилттай болоход бидэнд дараагийн зам нээгдэж байгаа юм. Ирэх жилийн аравдугаар сард Берлин хотод үзэсгэлэн гаргана. Энэ жил Чехэд гаргалаа. Берлиний тал энэ үйл ажиллагааныхаа хариуд та нар манайхаас хүссэн сэдвээрээ үзэсгэлэн аваарай гэж хэлсэн. Берлиний үзэсгэлэн бол Европын топ. Британийн музей, Францын музей, тэгээд л Берлиний музей нэрлэгддэг шүү дээ. Тэгэхээр тэр гайхалтай газраас бид хүссэн сэдвээрээ Монголд үзэсгэлэн гаргах боломж бүрдсэн. Манай стандартыг дэмжиж байгаа. Нэг ёсондоо дэлхийн том музейн сүлжээнд Монголын “Чингис хаан” музей орчихож байгаа юм. Энэ том эргүүлэг дотор алдаа гаргавал аюултай. Харин алдаа гаргахгүй, хамтарч ажиллаж чадвал ашигтай. Үүнийг ухаалгаар харж чадвал Монголд боломж их бий. Яагаад гэвэл, бидэнд давтагдашгүй нөөц байна. Бид нөөцөө огт задалж чадаагүй. Зөвхөн танин мэдэхүйн түвшинд л явж байна. Цаашид улам туршлагажина, өргөжинө, чөмөг сууна. Музейн 50 жилийн ой болоход машид баялаг түүхтэй болсон байх болов уу.

 Монгол-Японы хамтарсан “Бичээс” төслийн баг Булган аймгийн Дашинчилэн сумын Лах багийн Найдаг ууланд хятан бичгийн хадны шинэ бичээсийг 2025 оны 8 дугаар сарын 31-ний өдөр илрүүлжээ. Энд хятан их бичиг болон бага бичиг хамт байгаагаараа урьд өмнө гарч илэрч байгаагүй анхны тохиолдол болж буй тухай ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнгээс мэдээлэв.

Тус хээрийн судалгаанд Монгол Улсын ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнгийн захирал, доктор Л.Эрдэнэболд, Отани их сургуулийн профессор Мацүкава Такаши, Рюкокү их сургуулийн профессор Мүраока Хитоши, Осака Олон улсын их сургуулийн хүндэт профессор, Монголын ШУА-ийн гадаад гишүүн Мацүда Коичи нар оролцсон байна.

Тус бичээс нь газрын түвшнээс дээш 200 гаруй метр өндөр, Найдаг уулын энгэрт байрлах агуйн дотор бичигдсэн бөгөөд урьдчилсан судалгаагаар агуйн долоон хэсэгт бичээс байгааг тогтоожээ. Профессор Мацүкава хятад гэмээр бичээсүүдийг нягталсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд ханзаар бус, харин хятан бичгээр бичигдсэн байна. Иймд БНХАУ-ын Хөх хотод оршин суудаг Такэүчи профессорт бичээсийн гэрэл зургийг илгээхэд, “Бичээс нь ихэд бүдгэрсэн тул уншихад бэрх хэдий ч хятаны их бичгийн онцлог үсгүүдийг олонтаа таньж болно. Энэ нь ханз бичээс биш гэдэг нь илт” гэж мэдэгдэв. Цаашлаад онцгой зүйл болгон тэрбээр: “4 дүгээр бичээс нь хятан бага бичгээр бичигдсэн байх магадлалтай. Нэг газарт хятаны их бичиг болон бага бичгийг хамтад нь бичсэн тохиолдол урьд өмнө огт мэдэгдээгүй тул маш ховор “нээлт болох юм” хэмээн тэмдэглэжээ.

Бичээс илэрсэн Найдаг уул нь Булган аймгийн Рашаант сумын нутаг Элсэн тасархай ба Дашинчилэн сум хоёрыг холбосон, Хөгнө уулын зүүн бэлээр урсах Бадын голын дагуух эртний замын хажууд оршдог. Ойр орчимд нь хятаны үеийн тариалангийн суурингууд, хүрлийн үеийн булш оршуулгын дурсгал, руни бичгийн дурсгал, хадны зургийн дүрслэлүүд олон тоогоор тархсан төдийгүй хожмын Түдэв гүний хүрээ, Тариач отгийн жас хэмээх хоёр хийдийн туурь ойрхон байна. Найдаг уул нь бүхэлдээ том жижиг чулууны үйрмэгээр хучигдсан бөгөөд хэд хэдэн газарт эртний хадны зураг ажиглагдана. Бичээс бүхий агуйн дээд тал нь нээлттэй нэвт бөгөөд нуранги чулууд хуримтлагдсан.

Монгол Улсын нутгаас хятан их бичгийн хэд хэдэн бичээс илэрсэн бөгөөд тэдгээрийн дундаас хамгийн сайн мэдэгдсэн нь Хэнтий аймгийн Рашаан хадны бэхэн бичээс болон Салбар хуулын сийлмэл бичээс, Эрдэнэ уулын бэхэн бичээс юм.

Үүнээс гадна Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумын Донгойн ширээ дурсгалаас илэрсэн хятан бага бичгийн бэхэн бичээс, мөн тус сумын Адагийн голын хадны хятан их бичгийн бэхэн бичээс, түүнчлэн 2010 онд Дорноговь аймгийн Эрдэнэ суманд Монгол-Япон хамтарсан “Бичээс” төслийн багийнхны илрүүлсэн “Бүлээний Овооны хятан их бичгийн хөшөө бичээс” зэрэг бий. Харин Туулын ай савд Чинтолгой балгас, Харбухын балгас Улаан хэрэм, Хэрмэн дэнж балгас зэрэг хятаны үеийн цэргийн олон хот балгасын үлдэгдэл байдаг боловч 1979 онд Х.Пэрлээгийн олсон дээврийн ваар болон тоосгон дээрх хятан бичиг гэмээр дүрс тэмдгийг үл тооцвол, хятаны бичгийн нэг ч эх сурвалж илрээгүй байв. Энэ утгаараа Найдаг уулын хятан бичээс шинээр илэрсэн нь чухал ач холбогдолтой хэмээн үзэж байна.

“Чингис хаан” үндэсний музейн урилгаар Лондоны Их Сургуулийн профессор Суссан Бабаи “Монголчуудтай холбогдох нь: Нэгэн цүнхний тухайд” лекцээ есдүгээр сарын 12-нд олон нийтэд зориулан үнэ төлбөргүй уншина.

Ази тивийг дагнасан урлаг, соёлын сүлжээг судлахад чиглэсэн хэд хэдэн төсөлд ажилладаг тэрбээр Блумсбери хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй “Cultural History of Asian Art” Азийн урлагийн соёлын түүх зургаан боть цуврал номын хамтран редактор, зохиолч юм. Мөн Лондонгийн Их Сургуулийн SOAS сургуулийн профессор Шейн Маккаусландтай ко-куратороор ажиллаж, 2027 онд Роял Академид дэлгэгдэх “Arts of the Great Mongol State” үзэсгэлэн, Гэтти сангийн Connecting Art Histories төслийн дэмжлэгээр зохион байгуулж буй Mongol Connections семинарын тэргүүлэх эрдэмтнээр ажиллаж байна.

График дизайнер мэргэжилтэй Суссан Бабайгийн бүтээлүүдээс дурдвал:

Шагналт бүтээл "Исфаган ба түүний түүний ордонууд/ ордод” (2008)

Хамтарсан бүтээл "Персийн хаанчлал ба архитектур" (2015)

"Исламын ертөнц дэх урлагийн бүтээл ба солилцоонд худалдааны үр нөлөө" (2017)

"Афхами цуглуулга дахь Ираны орчин үеийн урлаг" зэрэг багтана.

Тухайн үед болоод өнгөрсөн үйл явдлын далд үнэнийг өгүүлсэн энэ түүхийг Оросыг хараагч русофобууд хийгээд Оросыг шүтэгч русофилүүдийн аль аль нь хэрүүлийн алим бүү болгоосой гэж хүснэ. Тэнэг мунхагууд л эргээд ирэхгүй түүхийг шүүмжилж, өнгөрсөн цагтай хэрэлдэж суудаг (Энд би түүхийн шинжлэх ухаан, түүхч эрдэмтдийн тухай яриагүйг анхаарна уу) , харин ухаантнууд түүхийн алдаанаас суралцдаг билээ.

Тувагийн удирдагч Салчак Тока(1901-1973)-г манайхан янз бүрээр ярьж бичдэг.

Өөрийнхөө орыг залгамжлуулахаар бүх асуудлыг зохицуулж, ЗХУКН-ын ТХ-ны дэргэдэх Нийгмийн ухааны академийг төгсөх гэж байсан Григорий Ширшинийг Тувагийн коммунист намын нарийн бичгийн даргаар 1972 онд томилуулж, дахиад ганцхан алхаад өөрийнх нь оронд суух замыг нь зассан тэрбээр нас барахынхаа өмнө эмнэлэгт байхдаа “Өмнөд хилийн зурвас давмагц цус нэгт монгол ахан дүүс байгааг ямагт санаж яваарай.

Яаж мэдэх вэ боломж гармагц Монголтойгоо нэгдэх нь л тува хүн бүрийн зүрх сэтгэлийн мөрөөдөл байх ёстой юм байна шүү.

Би нэгэнт үеэ өнгөрөөж байна. Энэ чухал албанд чамайг заавал суулгах гэж зүтгээд байгаагийн учрыг чи гадарлаж байна уу?” гэж Г.Ширшинд монголоор хэлжээ. Яагаад гэсэн асуултад нь “Чиний судсаар урианхай монгол, халх монгол цус холилдон гүйж байгаа” гэж хариулсан аж. Салчак Тока 1901 онд тухайн үеийн Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошууны нутагт төрж өссөн хүн тува хүн гэдгийг дашрамд дурдъя.

Энэ түүхийг 1999 онд Тувагийн Засгийн газрын урилгаар Завхан аймгийн Засаг дарга Л.Дашзэгвэ тэргүүтэй төлөөлөгчид Тувад ардын хувьсгал ялсны баяр наадамд оролцохоор очиж, Кызыл хотын “Енисей” зочид буудалд буусан орой нь Г.Ширшин гуай өөрөө сураглан ирж хуучлаад “Их гүрний эрхшээлд орсон, дээрээс нь миний мэт хэр тааруу удирдагчидтай байсан болохоор яавч тэр хүний хэлснээр урианхай хүн бүрийн хүслийг биелүүлэх боломжийг олж чадаагүй юм.

Тэгээд ч их Орос орон гүрэн үгүй бол танай манай аль ч ялгалгүй аль эрт мөхчихсөн байхыг ч үгүйсгэхгүй дээ... Энэ яриаг цааш нэг их яриад байх сэдэв биш гэдгийг монгол дарга нар юу эс андах вэ” хэмээжээ.

Тэрхүү төлөөлөгчдийн нэг, дээрээс нь орчуулагчийн үүрэг давхар гүйцэтгэсэн зохиолч, орчуулагч Түдэвийн Гочоо бээр “Аавын яриа Түмний яриа” (УБ., Оргилпресс, 2025. х.126-143.) номынхоо хоёрдугаар дэвтэрт энэ болоод бусад олон сонирхолтой хууч буулгасныг бухын хамар шогнойх цаг дор уншиж дүүргээд, өдрийн эхлэл буюу алганы хээ тодрон харагдах мөчүүдэд үүнийг бичиглэн гүйцээвэй.

Салчак Тогоогийн оронд Тувагийн намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар 1973 онд томилогдон 1991 он хүртэл энэ албыг хашсан Григорий Чоодуевич Ширшин бол халх эх, тува эцэгтэй, 1945 он буюу 11 нас хүртлээ Завханы Баянтэсийн нутагт амьдарсан хүн бөгөөд 1997 онд Монголын төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одонгоор шагнуулж байжээ.

Урианхан Б.ГАЛААРИД

2025.08.26.

Япон улсаас Зөвлөлт, Хятад болон Америкийн цэргүүдийн эсрэг бактериологийн зэвсэг хэрэглэхээр төлөвлөж байсан тухай нууцаас гаргасан баримтын цахим хуулбарыг ОХУ-ын Холбооны аюулгүй байдлын алба (ФСБ) Улаан армийн анги нэгтгэлүүд Японы Квантуны армийг бут цохисны 80 жилийн ойг тохиолдуулан нийтэлжээ.

Японы Жанжин штаб Улаан армийн эсрэг довтолгооны үеэр бактериологийн зэвсэг шууд хэрэглэхээр, харин цэргүүдээ ухрах тохиолдолд тухайн газар нутагт зориудаар халдвар тарааж, дайсны цэргүүд болон энгийн иргэдийн дунд өргөн цар хүрээтэй тахал дэгдээхээр төлөвлөж байсан байна. Энэ зорилгоор Манжуурт 1935, 1936 онд бактериологийн зэвсэг боловсруулах чиг үүрэгтэй 731, 100 дугаар тусгай ангиудыг байгуулжээ.

1949 оны 12 дугаар сарын 1-нд Хабаровск хотод явуулсан мөрдөн байцаалтын үеэр Квантуны армийн командлагч генерал Ямада «Зөвлөлт Холбоот Улс Японы эсрэг дайн зарлаж, Зөвлөлтийн арми Манжуурын гүн рүү эрчимтэй урагшилснаар тэднийг ЗХУ болон бусад орны эсрэг бактериологийн зэвсэг хэрэглэх боломжгүй болгосон» гэж мэдүүлжээ. Өөрсдийн гэмт үйлдлийн ул мөрийг далдлахын тулд Квантуны армийн командлал 731, 100 дугаар отрядуудын барилга байгууламж, тэдгээрийн салбарууд, лабораторийн бааз, бичиг баримт, туршилтын дүнг устгах тушаал өгөхөд хүргэсэн байна.

Цэргийн олзлогдогсдын мэдүүлэг

Зөвлөлтийн аюулаас хамгаалах байгууллага Квантуны армийг бут цохих явцад олзлогдсон 600 мянга гаруй япон цэргийн дундаас 1945–1948 онд бактериологийн зэвсэг боловсруулах ажилд оролцогчдыг эрэн сурвалжилж байв.

«Зөвлөлтийн цэргүүдэд олзлогдсон Японы армийн бактериологич мэргэжилтнүүдийн хэрэгтэй холбогдуулан Хабаровскийн хязгаарын Дотоод явдлын удирдах газар Японы цэргийн дарангуйлагчид Манжуур дахь түшиц газраа ашиглан Зөвлөлт Холбоот Улс руу халдан довтлоход зэхэж хүн амыг үй олноор устгах бактериологийн зэвсэг хэрэглэхэд идэвхтэй бэлтгэж байсныг шуурхай мөрдөн байцаалтаар тогтоосон байна. Тэд тахал, цусан халдвар (сибирийн язва), хийт гангрена, хижиг халууралт, гэдэсний хижиг, паратиф, цусан суулга, холера, халдварт цус алдалт (“Сонго” гэж нэрлэгддэг), сап зэрэг бүх төрлийн халдварт өвчнөөр шинжилгээ судалгаа, туршилтын ажил хийж байв. Бактерийн янз бүрийн нөлөөллийг шалгахын тулд хүн дээр байнгын туршилт хийж байсан бөгөөд үүний тулд отрядын шоронд орос, хятад, манжууд, мөн цаазын ял авсан япончуудыг маш нууц байдлаар авчран хорьж байжээ» хэмээн ЗХУ-ын ДЯЯ-ны Хабаровск мужийг хамаардаг газрын дарга, дэслэгч генерал Иван Долгих 1947 оны 2 дугаар сарын 1-ний өдрийн тусгай мэдээндээ дурдсан байна.

«Эдгээр туршилтын үр дүнд жил бүр отрядад 3 000 гаруй хүнийг устгаж байв» гэж баримтад тэмдэглэжээ.

Дүн шинжилгээ бүхий дэлгэрэнгүй тусгай мэдээнд мөн япончууд Халх голын байлдааны үеэр бактериологийн зэвсэг хэрэглэсэн тухай дурджээ.

«1939 онд Халх голын үйл явдлын үеэр генерал Ишигийн удирдсан “амиа золиослогчдын” тусгай отряд Квантуны армийн ерөнхий командлагч асан генерал Уэда Кэнкичигийн тушаалаар Зөвлөлт, Монголын цэргүүдийн эсрэг хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулж, Халх голын болон нуурны усыг гэдэсний хижиг, паратиф, цусан суулгын нянгаар зориудаар халдварлуулсан» хэмээн баримтад тэмдэглэжээ.

«1940 онд Квантуны армийн ерөнхий командлагч асан генерал Умэдзу Ёсидзиро, мөн Хятадын төв хэсэгт байрласан экспедицийн цэргүүдийн ерөнхий командлагч [асан] маршал Хата Сюнроку нарын Японы Жанжин штабаас өгсөн тушаалын дагуу генерал Ишигийн удирдсан тусгай экспедици Хятадын төв нутагт дайны ажиллагаа явуулж, Нимбо орчимд Хятадын цэргийн эсрэг тахлын нян тээгч бөөсийг онгоцоор цацсан нь хятад цэргүүд болон энгийн иргэдийн дунд тахлын хүчтэй дэгдэлт үүсгэн, хэдэн мянган хүнийг хөнөөсөн» гэж дүн шинжилгээ бүхий дэлгэрэнгүй тусгай мэдээнд дурдсан байна.

Э.Солонго

Эх сурвалж: tass.ru

^[1]

^[2]

^[3]

^[4]

1939 оны Халх Голын дайн, 1945 оны Чөлөөлөх Дайнаас тодорсон баатар, алаг морьт Лодонгийн Дандарын ахмад сэтгүүлч Б.Цэрэнноровт 1966 онд өгсөн ярилцлагын хэсгээс хүргэж байна.

Таныг нэг өдөр халимагаа авахуулсан, бүх дарга нарынхаа халимагийг ч авахуулсан гэдэг яриа бий.

 

-Би үсээ авахуулсан шүү. Халхын голын дайны үеэр би газар орны байдал ажихаар тагнуул хийлээ.

Нэгэн толгойн өвөр дээр японы хяналтын байр байхыг анзаарлаа. Нэг япон офицер үе үе нуувчнаасаа цухуйж дурангаар манайхны чиглэл рүү харчихаад далд орж байна аа. Нуувчных нь аман дээр гар буу, гранат, мөн том цүнх байх нь харагдлаа. Харин япон офицер газрын зураг дээр ажиллаж, юм тэмдэглэж байх юм.

Тухайн үед би залуу ч байж, жаахан ойворгон байсан байх. Тагнуулчиддаа “Амьд хэл авчирсангүй, яаж амьд хэл барьж ирдэгийг харуулна” гэж зэмлэдэг байлаа. Тэгээд л тухайн үед надад яг одоо л амьд хэл барьдаг цаг гэж аазгай хөдөлсөн. Тэгээд цуг явсан морин жолооч тагнуулын даргадаа; -Морь малаа далдлан эндээ хүлээ гээд сэмээрхэн гэтэж мөлхөв.

Бас зүгээр ч үгүй ээ, чимээ гарна гээд хөл нүцгэн явсан. Ингээд япон цэргийн арын бутанд хүрлээ. Авч яваа нагаан буундаа дүүртэл нь сум хийлээ. Бас гарыг нь хүлэх олс авч явсан гээч. Нэг, хоёр метрийн хэртэй газар ойртож очив. Гэтэл өнөөх япон босоод ирлээ. Нэлээд том биетэй хүн ажээ. Би ч дав хийн араас нь мордож аваад нуувчнаас нь гаргав.

Бид хоёр дээр, доороо орон ноцолдож, хэд хэдэн удаа элэг, шанаанд нь хүчтэйхэн буулгатал, өнөөх япон намайг үсдэж аваад доороо хийчихсэн.

Тэгээд элгэн дээр өвдөглөж, нэг гараараа хоолой багалзуурдлаа. Амьсгал боогдоод, ухаан балартаад алууллаа л гэж бодлоо. Энэ үед урьдах тэлээнд хавчуулсан буу гарт таарлаа. Бууныхаа гохонд хүрч гэдэс рүү нь хэд хэд буудлаа. Дээрээс дарсан том хүний хоолойд минь шигдсэн лужир гар суларлаа. Түлхэн унагаж босч иртэл, надтай хамт явсан нөхөд давхиад ирлээ.

Үсээ туг тугаар нь зулгаалгасан, хуйх ч өвдөж, үсээ авахуулан улмаар тагнуулчдынхаа ч үсийг хуссан. Тэр япон офицерын ажиллаж байсан газрын зураг ямар ч амьд хэлээс үнэтэй мэдээлэл байсан юм шүү.

“Чингис хаан” үндэсний музей, Талын язгууртан сан, Чингис хааны өв, соёлын хүрээлэн хамтран зохион байгуулж буй “Их шүтээн: Эзэн Чингис хаан” тусгай үзэсгэлэнг  өнөөдөр нээлээ.

Эрт цагаас Их Монгол Улсыг байгуулагч, Монголын эзэнт гүрнийг үндэслэгч Эзэн Богд Чингис хааныг бурханчлан шүтэж, тусгайлан тахил, сан үйлддэг байсан түүхтэй. Энэхүү үзэсгэлэнд энэ тухай өгүүлэх хангал тахилын эд, эдлэлийн зураг болон судар бичгийг дэлгэн үзүүлж байна.

Ингэхдээ "Чингис хаан" үндэсний музейн 28 дэсийн үзмэр болон Б.Амарсанаагийн хувийн цуглуулгад хадгалагдаж буй 29 ширхэг XVIII-XX зуунд бүтээсэн эд өлгийн үнэт ховор үзмэрийг анх удаа толилуулж буй юм.

Энэ үеэр “Чингис хаан” үндэсний музейн судалгаа сан хөмрөгийн эрхлэгч Г.Бямбарагчаа хэлэхдээ, “Монголчууд Монголын эзэнт гүрнийг үндэслэн байгуулагч Эзэн богд Чингис хааныг эртнээс шүтэн тахиж, дээдэлж ирсэн түүхтэй. Тэр дундаа хамаг бурхдын хүч чадлын мөн чанар болсон Очирваанийн хувилгаан, Дайны тэнгэр (Далха) бурханы дүрээр дүрсэлж жил бүрийн тодорхой сар өдрүүдэд тахилгын зан үйл хийн  судар уншдаг тогтсон дэг байсан. Энэхүү үзэсгэлэнгээр тахилын эд, эдлэлийн зураг болон түүхэн судар бичигт түүнийг хэрхэн яаж дээдэлж ирсэнийг харуулсан олон үзмэрийг дэлгэсэн. Тухайлбал, дэлхийн сан судар гэж бий. Үүнд Чингис хааныг яаж тахиж, шүтэх ёстой вэ гэдгийг тусгайлан дэглэж заасан байдаг. Мөн Манж Чин улсын үед буюу тухайн үеийн Халхын овог аймгийн гол аймаг болох Түшээт хан аймгийн сүм хийдүүдэд хадгалагдаж байсан танка зургийг дэлгэсэн” гэв.

Чингис хааны шүтээн хөргүүдийн ерөнхий дүрслэл нь хоорондоо төстэй ч хамгийн онцлог нь “Дайны тэнгэрийн дүрээр залрах Чингис хааны шүтээн хөрөг” аж. Энэхүү хөргийн оройд хөх тэнгэрт, цагаан үүл дээр заларч буй Очирваань бурхан, тахигдахууны эргэн тойронд нь найман сүлд тэнгэр, нөхөд сэлтээр хүрээлүүлж, тахилын хэсэгт дун, бүрээ, бөмбөр, цан зэрэг хөгжмийн зэмсгээр эгшиг өргөж буй ягшсыг дүрсэлдэг. Харин зүүн баруунд нь таван хошуу мал, арслан, заан, барс, ирвэс тэргүүт хүчтэнг эгнүүлэн, тахилын суурьд төгс эдлэл болсон баатрын хуяг, дуулга, зэр зэвсэг, эд хэрэглэл, идээ ундаа бүгдийг дутуу нь үгүй, бүрэн төгөлдөр жигдрүүлдэг байна. Эдгээр зурагт дүрслэгдэж буй зан үйлийн ерөнхий утга, агуулга нь тахил үйлдэх төгс эд эдлэлийг нэг бүрчлэн бэлтгээд, ариун үнэрт, арц хүжсийн утаа баагиулж, яруу эгшиглэнт заллагын үг дуудан, урин залж, сүлд тэнгэр, нөхөд сэлтийг ханган баясгаад, адислал соёрхлыг нь хүртэж, ахуй үесийн аливаа заслыг бүтээгээд, хий биеэрээ нэгэн хамт байхыг бэлгэддэг байна.

“Их шүтээн: Эзэн Чингис хаан” тусгай үзэсгэлэн есдүгээр сарын 8-ныг дуустал үргэлжилнэ.

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Монгол зурхайн Түвдэнпэлжээлин хийдийн хамба, гэвш зурхайч Ж.Гончигсүрэн: Төр засаг ард иргэдээ дэмжин тэтгэж эгэл ардын амьдрал дээшилнэ

^[5]

-Элэг нэгт их Монголын ахан дүүс та бүхэндээ морилон ирж буй “Элдэв эрдэнэт” хэмээх хөхөгчин могой жилийн цагаан сарын шинийн мэндийг айлтган мэндчилье. Өнгөрөн одож буй “Хилэнт эх” хэмээх хөх луу жил Монгол оронд маань Бурхан багшийн сургаал Гаанжуурын лүн болон Дүйнхорын ван, Жэ ринбүүчийн богдын Ламрим номын лүн вангийн хур бууж лам хуврагууд, сүсэгтэн олны магнай тэнийсэн он цаг байлаа. Ингэж сайхан бүхний шалтгааныг тарьсан болохоор, үндсэн нь эм бол жимс нь эм байдаг хуулиар дараа жил сайн сайхан бүхэн дэгжин дэлгэрэх нь дамжиггүй. Гэхдээ ганц шалтгаанаар бүхнийг бүтээх гайхамшигт хүч хаа ч байхгүй гэсэн Буддын гүн ухааны зүрхэн ойлголтоор хэн бүхэн дор бүрнээ буян номд шамдаж настныг хүндэлж , нялхсыг асран Маани, Мэгзэмээ тасралтгүй урин уншихыг хичээнгүйлэн хүсье.

XVII жарны элдэв эрдэнэт хэмээх модон могой жилийн шороон үхрийн зурлагын тухайд хэлье. Шороон үхрийн байцыг махбодын зурхайд дулдуйдан дүрсэлбэл, үхэр нь улаан биетэй, ногоон толгойтой, эвэр, чих, сүүл болон дөрвөн шийр нь улаан, хөх омруутай, улаан ходоодтой, амаа хумхисан, мяндсан бурантагтай, сүүлээ баруундаа шарвасан байдал бүхий үхэр байна. Үхэр хариулагч нь улаан бие, царайтай, хөх дээлэн дээр шар бүс бүсэлсэн, хоёроор сүлжсэн гэзэгнийхээ нэгийг баруун чихнийхээ араар, нөгөөг зүүн чихнийхээ урдуур унжуулсан, хоёр гутлаа өмссөн, мяндсан шилбүүр барьсан идэрхэн залуу үхрийнхээ хажууд бурантгийг нь барьсан байдалтай алгуурхан алхаж явна. Шороон үхрийн зураглалаар жилийн ерөнхий байцыг дүгнэвэл, залууст сайн, нялхаст дунд, хөгшдөд маш ширүүн, төр засаг ард иргэдээ дэмжин тэтгэж эгэл ардын амьдрал дээшилнэ. Уналга ачилга, үр төл арвин бус, үрт ургамал, тариа жимс ногооны өвчин гарах, үр тариа боловсрох авч гэнэтийн хяруу мөндөр аянга буух, хижиг өвчин дэлгэрэх, нутаг орон нэлэнхүйдээ гандах боловч хаврын гурван сар болон улирал бүрийн эхэн сард өвс ногоо ургана.

Монголын бурхан шашны төв Гандантэгчэнлин хийдийн зурхайч Ч.Очирбат: Гахай жилтэй хүний их харш жил орно

^[6]

-Энэ жил “Элдэв эрдэнэт” хэмээх нэртэй модон могой жил орж байна. Элдэв эрдэнэт гэдэг нь ёгт нэр. Үүнийг тайлбарлавал хэрүүл тэмцэлгүй, өвс ногоог хорхой иднэ, доройтуулна гэсэн нэртэй. Хэрүүл тэмцэлгүй гэдгийн цаад утга нь хүн зон маш амгалан тайван жил гарч байгаа гэсэн үг. Үр тариа нь хорхой иднэ, доройтуулна гэдэг нь идээ ундаагаа ялангуяа өвлийн улиралд базааж аваарай гэсэн утгыг илэрхийлж байна. Тухайн жилийн өнгийг хэд хэдэн янзаар тодорхойлдог. Энэ жилийн хувьд шороон үхрийн зурлагаар тодорхойлсон. Шороон үхрийн шинжээр жил, сар , улирал бүрийн эхэн үед салхи шуурга, шамрагтай  жилийн өнгө гарч байгаа. Залууст ээлтэй, нялхаст дунд зэрэг, өвгөдөд энхрийлүүштэй жил гарч байна. Залуус ээлтэй гэдэг нь төрийн дунд албан тушаалтан, ард иргэдэд ээлтэй, нялхаст дунд зэрэг гэдэг нь эгэл ардад дунд зэрэг, өвгөдөд ширүүвтэр гэдэг нь төрийн өндөр албан тушаалтнуудад ажил төрөлд анхаарууштай гэсэн өнгөтэй жил гарч байгаа. 13, 25, 37, 49 , 61, 85, 73 гэсэн могой жилтэй хүмүүс жил орсон жилийнхээ заслыг хийлгэнэ. Мөн гахай жилтэй хүний их харш жил орж байгаа учраас заслаа хийлгэх хэрэгтэй. Энэ жил хоёр хар мэнгэтэй жил гарч байгаа. Хоёр хар мэнгэтэй жил гарахад гарц гарах талын зүйл анзаарагддаг учраас айл болгон жаса тахиулж, таслалгүй хийлгэх хэрэгтэй.

Бакула Ринбүүчийн Бэтүв Данжай Чойнхорлин хийдийн зурхайч Д.Дооцэрэн: Цагаан сарын шинийн нэгэн тасрах бол зөрүү байхгүй

^[7]

-Модон могой жилийн ерөнхий нуруу бол сайн. Улирлуудын эхээр шуургатай, зуны улирлын эхээр гантай байж магадгүй. Хаврын улиралд бага зэрэг салхи шуургатай, гахай, могой жилтэнгүүд засал ихтэй байна. Тусгай заслыг жилийнхээ заслыг сар шинээ өнгөрөөгөөд хийлгэх нь илүү оновчтой. Ерөнхий жилийнхээ нурууны номыг жилээ угтуулаад уншуулах нь зүгээр байдаг. Урган гарч буй модон могой жилийн мод гэдэг нь хий гэсэн утгатай. Мод ууршдаг, ургадаг, төлждөг. Мод нь үржиж төлждөг учраас нийтийн үйлд бол гайгүй. Модон могой жил настангуудад ээл багатай байх магадлалтай. Хүүхэд залуучуудад бол гайгүй. Харин идэр залуучуудад гэнэтийн зүйл тохиох магадлал байгаа учраас анхаарах хэрэгтэй. Гэнэтийн гэдэг нь насанд цавчаатай жил байх магадлалтай. Цаг бусаар насан өөд болохыг насны цавчаа хэмээдэг. Цагаан сарын шинийн нэгэн тасрах бол зөрүү байхгүй. Шинийн хоёрны өглөө золголтоо хийж, зүгээ гаргаж шинийн нэгэнд хийдэг бүх л үйлээ хийгээд явна гэсэн үг. Шар зурхай, төгс буянтын зурхай зөрөөд байгаа учир бол манайх шар зурхайг Бээжинд нийслэлтэй байсан үедээ барьж байсан. Урд хөрштэй нийлээд байдгийн учир нь тэр. Түүнээс хойш буюу Улаанбаатарт нийслэлтэй болсноос хойш төгс буянтын зурхайгаар зурж байгаа учраас зөрүү гараад байдаг. Тэгэхээр Ханбогдын ард буй хатан Туулынхаа өвөрт зурж байгаа зурлага бол төгс буянтын зурхай. Жил бүр маргаан гараад байгаа. Үүнд маргаад байх зүйл биш.

Жанчивдэчинлин хийдийн Хамба лам Ж.Шинэндэнцэл: Нялхаст ээлтэй жил гарна

^[8]

-Энэ жилийн тухайд идэр залууст болон нялхаст ээлтэй сайхан жил гарна гэж үзэж байна. Буддын шашны олон салбар ухааны нэг зурхайн ухаан тухайн жилийн өнгө төрх болон хүмүүст ямраар нөлөөлөх тухай нарийн тооцоолон гаргасаар ирсэн. Мэдээж жил, мэнгэнээсээ шалтгаалан хүн бүрд харилцан адилгүй байх нь зүйн хэрэг. Гэхдээ бид бүгдийн төрсөн жил, мэнгэнээс хамааран мөн од эрхэсийн ямар байрлалтай байгаагаас шалтгаалан бид зарим жил эрчим энергийн хувьд хүчирхэгжиж байдаг. Зарим жил эрчим энергийн хувьд доройтон буурдаг жилүүд гардаг байна. Үүнийг зурхайн ухааны уламжлалт хэллэгээр бол “жил орох, суудал өнцөгдөх, харш жил гарах, мэнгэ голлох, мөчлөгүүд таарах” зэргээр тодорхойлсон байдаг. Энэ нь бидэнд эрчим энергийн хуульд доройтох жилүүдийг анхааруулж байдаг бол мөн тухайн хүний сайн жилүүдийг ч бас ивээл жил зэргээр тодорхойлсон байдаг. Тиймээс цагаан сарын дараа уламжлал ёсоор монголчууд засал номоо хийлгэж хийморь сүлдээ өргөн, эрчим энергээ доройтохоос сэргийлж, ертөнцийн зүй тогтол энергийн хуулийг амьдрал ахуй, ирээдүйн ажил үйлсээ үргэлжид сайн сайхан байлгахын тухайд хэрэгжүүлсээр ирсэн нь маш нарийн арга ухааныг судлан хэрэгжүүлж байсны томоохон илэрхийлэл юм.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

Монголчуудын үндэсний тусгаар тогтнолын  өдөр жил бүрийн 12 дугаар сарын 29-нд тохиодог. Энэ сэдвээр түүхч Н.Нагаанбуу агсантай 2012 оны 12 дугаар сарын 26-ны "Зууны мэдээ" сонинд хэвлэгдсэн, сэтгүүлч Ч.Үл-Олдохтой хийсэн ярилцлагыг уншигчдад дахин хүргэж байна.

 

Пүрэв-Очирын ЛХАГВАЖАРГАЛ

“Зууны мэдээ” сонин энэ удаагийн “Амьдралын тойрог” булангийнхаа зочин хойморт шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан, доктор, профессор Ж.Урангуаг урьж, түүний ажил, амьдралын тухай амттай яриагаар шинэ оны эхний дугаараа эхлүүлж буй нь энэ. Нийтлэлийн баатрынхаа тухай бичин суухад тэрээр оюун санааны их баялгийг  тээж яваа бахархам түүхтэй нэгэн юм гэдэг нь хийж бүтээсэн  өрнүүн их ажлаас тод харагдана.

 

“Эх орондоо эх түүхээрээ суралцах сонголтыг хийсэн”

…Зуны амралт эхэлж хүүхдүүд гадаа бужигнана. Бяцхан охин, ахтайгаа уйгуржин болон кирилл монгол бичгээр хуулан бичлэг хийж, эх хэлээ сурна. Учир юу вэ гэвэл аав нь тэднийг хөтөлгөө морьтой хүн шиг яваасай гэж орос сургалттай цэцэрлэг, сургуульд суралцуулжээ. Ийнхүү тэрээр Нийслэлийн тусгай хэлний сургалттай 23 дугаар сургуульд орос багштай, монгол хүүхдүүдийн хамт суралцсан байна.

Орос хэлийг уран яруу, утга төгөлдөр эзэмшсэн сэхээтэн айлын хүүхэд тэрээр 1978 онд МУИС-ийн түүхийн ангид элсэн орсон нь тун сонирхолтой. Магадгүй үеийн нөхөд нь түүнийг социалист аль нэг улс руу эрдэм өвөртлөхөөр явна гэж боддог байсан болов уу. Харин тэрээр МУИС-д элсэн орж, төрөлх тэр л сургуулиасаа ажлын гараагаа эхэлсэн  бөгөөд энэ үеэс л эх орныхоо түүхэн их шастирыг   судлах, ном бүтээл туурвих гээд  түүний ажил, амьдралын өрнүүн их дурдатгалын    эхлэл болсон юм.

Тэрээр 1994 онд “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол Улс дахь шинэтгэлийн бодлого” сэдвээр түүхийн ухааны доктор (Ph.D), 2006 онд “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол Улс” сэдвээр шинжлэх ухааны доктор(Sc.D)-ын зэрэг хамгаалжээ. Тэрээр Түүхийн шинжлэх ухааны зэргийг Монгол улсдаа хамгаалсан анхны түүхч эмэгтэй юм.  Мөн үе үеийн Монголын түүхийн багш болон түүхчдийг арвин мэдлэгтэй боловсон хүчин болгох агаад залуу сэхээтэн бэлтгэхийн  зэрэгцээ үргэлж шинийг эрэлхийлж, судалгаа шинжилгээний ажилд шамддаг хичээнгүй нэгэн.

Профессор Ж.Урангуа нь 25 магистр, 10 боловсролын доктор, 1 шинжлэх ухааны докторын ажил удирдан хамгаалуулж, одоо ч  эрдмийн зэрэг горилон шамдах олон шавь нартай аж. Түүхч бүсгүй маань нэгэн сэдэвт бие даасан бүтээл 10, хамтарсан 20 орчим бүтээл туурвихын сацуу олон залуу судлаачийн номыг редакторласан, дотоодын болон гадаадын олон төсөл хэрэгжүүлдэг,  түүний бүтээлүүдээс хилийн чанадын 14 оронд  хэвлэгдэн гарсан байна.

Тухайн улсын үнэт их өвийн нэг бол түүх соёл. Нийтлэлийн баатрын маань бахархам ажлын нэг бол  Дэлхийн монгол судлалд өөрийн хувь нэмрийг оруулж, Орос, Япон, Хятад тэргүүт гадаадын эрдэмтэн судлаачтай хамтарсан олон төсөл хэрэгжүүлж, түүнийхээ үр өгөөжийг хүртэн, салбартаа шинэ содон судалгааны ном бүтээл дээжлэн барьсаар байгаа явдал юм. Энэ нь ирээдүй хойч болсон хүүхэд залуучуудад их түүхээ судалж мэдэх чухал нөлөөтэй эх сурвалж болж үлдэж буй оюуны их хөрөнгө оруулалт билээ.

Тиймээс ч тэрээр салбартаа, үе үеийн шавь нар, судлаачдынхаа дунд  хайрлагдсан, хүндлэгдсэн оюун санааны их хүмүүн гэж хэлж болно. Түүнийг судалгааны үеэр нь овоглон “Олноо өргөгдсөний (он тоолол)  Урангуа” хэмээн нэрлэх аж. Нийтлэлийн баатар маань  2004 онд дэд профессор, 2013 онд МУИС-ийн профессор, 2017 онд шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан цол хүртсэн байдаг.

Ийнхүү нийтлэлийнхээ баатрын хийж бүтээсэн ажлын тухай нэг бүрчлэн дурдвал зай талбай багадна.

 

“Манай гэрийн хамгийн том баялаг номын сан байлаа”

Ж.Урангуа багшийг түүхийн ухааны салбарт эргэлт буцалтгүйгээр орж, энэ л амьдралаа холбоход нөлөөлсөн хүн аав нь билээ.

Түүний аав Л.Жамсран нь малчин гаралтай сэхээтэн, түүхч  Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор, байжээ. 1953 онд МУИС-ийг төгсөж, тухайн үеийн Багшийн дээд сургуульд багш, дараа нь МУИС-ийн түүхийн тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад БНХАУ руу анхны аспирант болж эрдмийн их үйлсэд хүлгийн жолоо залсан билээ.

Ийнхүү 1962 онд “Монголын түүхийн сурвалж судлал”-аар дэд докторын зэрэг хамгаалсан байдаг. Түүний хийсэн бүтээснийг түүхийн шинжлэх ухааны үе үеийн эрдэмтэн судлаач төдийгүй номын хуудас эргүүлдэг эгэл жирийн хэн бүхэн андахгүй.

Харин ээж Д.Дэнсмаа нь боловсролын бүхий л шатны байгууллагад багшилж  олон хүүхдийг амьдралын замд хөтөлсөн буянтай нэгэн. Ээж нь охиноо эмч болохыг зөвлөдөг байсан ч тэрээр арван жилээ төгсөхдөө хэдийнээ түүхч мэргэжлийг сонгосон байв. Энэ тухайгаа “Манай гэрийн хамгийн том баялаг номын сан байлаа. Би хүүхэд байхаасаа үлгэр, дараа нь түүхэн роман уншиж эхэлсэн. Номын сан, түүхийн ном судрууд миний сонирхлыг татдаг байв. Аав минь хэлэхдээ, “Миний охин түүхч болох гэж байгаа бол дотооддоо сурах хэрэгтэй. Эхлээд Монголынхоо түүхийг сур” гэж хэлдэг байсан.

Тухайн үеийн гайгүй сурлагатай хүүхдүүд гадагшаа явж суралцдаг байсан тул би их эргэлзсэн. Ах маань Ленинградын Дорно дахины их сургуулийн хятад судлалын төгсөх ангийн оюутан байлаа. Гэтэл аав маань “Чамайг МУИС-ийн түүхийн ангидаа элсэх юм бол хавар ахын чинь төгсөлтөд Ленинград явуулна” гэсэн юм. Ингээд л би энэ салбарт хөл тавьсан” хэмээн амьдралынхаа чухал шийдвэрийг гаргасан хүүхэд насны дурсамжаа хуваалцсан юм.

МУИС-ийн Түүхийн ангид элсэн орсон эхний жил лекцийн тэмдэглэл хийх гэж их будилсандаа. Хэдийгээр дунд сургуульдаа хоёр жил монгол хэл заалгасан боловч, зөв бичгийн дүрмээс эхлээд түүнд амаргүй зүйл мэр сэр тохиодог байжээ. Үүнээсээ болж хичээлийн тэмдэглэлээ улаан алаг болтол нь ааваараа засуулдаг байж.

Гэсэн ч сонирхсон мэргэжилдээ манлайлан суралцаж, Сүхбаатарын нэрэмжит цалинтай оюутан байжээ.  Ийнхүү төгссөн даруй МУИС-даа багшаар үлдэж, амьдралын их далайд сэлүүр атган орсон нь түүний амьдралын хамгийн нандин дурсамжийн нэг хэсэг.

 

“Эцэг өвгөдийн нутаг гэдэг юутай ч зүйрлэшгүй эрдэнэ”

Эзэмшсэн мэргэжлээрээ үргэлж бахархдаг нь түүний гэрэл цацарсан харц, нандин ярианаас нь мэдрэгдэж байв.  Нийтлэлийн баатрын маань гэр бүл  түүх хэмээх нэгэн сэжмээр холбогдож, боловсролын байгууллагын нэгэн цаг үеийн дурдатгалыг бичилцэж яваа гавьяатай хүмүүс.  Учир нь түүний ах Ж.Баясах нь сургуулиа төгссөн дараагаа мэргэжлээрээ олон жил ажилласан, орос, англи, хятад, болон ярианы солонгос, япон хэлтэй баялаг түүхтэй нэгэн. МУИС-ийн Олон улсын харилцаа, нийтийн удирдлагын сургуулийг үүсгэн байгуулж, арван жил захирлаар нь ажилласан түүхийн ухааны доктор, профессор, Монгол Улсын гавьяат багш хүн билээ. Ийнхүү тэд хоёулаа аавынхаа мэргэжлийг өвлөсөн юм.

Ижий аав хоёр нь Сүхбаатар аймгийн Халзан сум, Дарьганга нутгийн Сүрэгчин хошууны хүмүүс ажээ. Хэдий өөрөө хотод төрж өссөн боловч, эцэг өвгөдийн нутаг гэдэг юутай ч зүйрлэшгүй эрдэнэ хэмээнэ. Иймд аавынхаа эхлүүлсэн Дарьганга судлалыг үргэлжлүүлж, энэ чиглэлийн судалгаа шинжилгээний ажил хийж яваа залуу судлаачдаа дэмждэг байна. Энэ жил алтан нутгийнх нь 100 жилийн ой тохиож байгаа учир ном бүтээлд нь гар бие оролцоно гэдгийг хэлж байв. Тэрээр “ Манай аав 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын түүхийг судалдаг байсан юм. Тухайн үед хувьсгал биш хөдөлгөөн гэж нэрлэдэг байлаа. Харин аав маань энэ бол хувьсгал юм. Бид нар улс төрийнхөө эрхийг олж авсан гэдэг байлаа. Аав маань тэр үеийн улс төрийн түүхээр ажилладаг байсан тул би нийгэм эдийн засаг, дотоод амьдрал руу чиглэсэн судалгаа хийж, эрдмийн зэрэг цолоо хамгаалсан” хэмээв.

Харин эмэгтэйчүүд судлал түүний судалгааны хоёр дахь чиглэл нь юм. Оюутан байхаасаа Э.Чимэдцэрэн багшийнхаа удирдлагаар гарамгай эмэгтэйчүүдийн талаар баримт сэлт, аман түүхийн эх сурвалж цуглуулдаг байсан тэрээр өдгөө нэлээдгүй бүтээл туурвижээ.

 

Эрдмээр чимсэн гэр бүл

Хэдийгээр тэр багш, судлаач боловч айл гэрийн эзэгтэй, халамжит хань, ачлалт ээж юм. Эмэгтэй хүн ар гэр, ахуй амьдрал, амжилт карьераа тэнцүүхэн авч явах нь амаргүй. Тиймээс ар гэр сайтай байх нь чухал. Тэрээр амьдралын түшиг болсон ханьтайгаа оюутан байхдаа танилцаж, дөрвөн хүүгийн эцэг эх болжээ. Түүний хань М.Цэлмэг архитектор мэргэжилтэй бөгөөд Засгийн газрын ордны өргөтгөл, Монголын хамгийн анхны шилэн барилга Ард банкны байшин, Тээврийн яамнаас эхлээд олон барилгын зураг төсөл хийсэн нэгэн юм. Том хүү нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөн БНХАУ-д боловсрол эзэмшиж, одоо хувиараа компанитай. Бага хүү нь Канадад бакалавр, Бээжингийн их сургуульд магистр хамгаалаад “Голомт” банканд ажилладаг бол дунд хүү нь Канадад боловсрол эзэмшсэн IT-ийн инженер бөгөөд “PWC” гэх Олон улсын аудитын компанид ажилладаг байна. Эдний гэр бүлийг эд хөрөнгө биш эрдэм мэдлэг чимэх ажээ. Ааваас нь эхэлж ач нарт нь өвлөгджээ. Ач охиных нь  түүхийн багш “Боловсролтой айлд өссөн нь бэлдэж ирсэн хичээлээс нь харагддаг. Далайцтай өргөн хүрээнд бэлтгэж ирдэг нь эмээгийнх нь нөлөө болов уу” гэж хэлэхэд баярлах, бахархах сэтгэгдэл зэрэгцсэн гэдэг. Хүүхдүүд нь хэдий өөр салбарын мэргэжил эзэмшсэн ч нийгэм, хүмүүнлэгийн ухаанд тун сонирхолтой. Тэр ч байтугай эдийн засгаар суралцаж байж шашин судлалын хичээл сонгосон байна гэнэ. Учрыг лавлаваас “Би дэлхийн  олон орны хүнтэй харилцана. Тиймээс тэр хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзлийг таньж мэдэх нь зүйтэй гэж бодсон юм” гэжээ. Ээж нь хөвгүүддээ монгол хүн эх түүх, эх хэлээ маш сайн эзэмшсэн байх хэрэгтэй гэсэн шаардлагыг тавьдаг ажээ.

“Би өөрийгөө сайн хүнтэй гэрлэсэн азтай эмэгтэй гэж боддог. Хэрэв нөхөр маань  миний ажлыг дэмжиж, ойлгодоггүй байсан бол их хэцүү л байх. Настай ээжтэйгээ хамт өссөн болохоор гэр бүлдээ их халамжтай, хоол сайхан хийдэг. Ач нар маань “ням ням” өвөөгийнд очъё гэдэг гэсэн. Хайртай хүмүүсээ тав тухтай сайхан байх тал дээр их анхаардаг. Миний нөхөр их хөгжилтэй хүн. Намайг банш чимхэхээр модон дээр системгүй тавилаа, жирийтэл нь тавь гэдэг. Тэгэхээр нь би энэ баншнууд тогоондоо ороод системтэй буцлах юм уу гэдэг юм. Амьдралын энэ урт замд хоёр биеэ түшиж, нэгнээ нөхөж явсаар амьдралыг туулж байна. Жинхэнэ хайр сэтгэлээр учирсан болохоор ямар ч асуудлыг туулаад гардаг юм билээ” хэмээн хайр гэрэлтсэн амьдралынхаа тухай хуваалцав. Анх гэрлэж байхдаа хоёр хүү, хоёр охинтой болно гэж мөрөөддөг байсан боловч өөрөөс унасан дөрвөн хүү, төрснөөс өөрцгүй хоёр бэр охинтой болжээ.

Хүний амьдрал баялаг. Ирээдүйд юу болохыг таашгүй. Гэхдээ эрүүл саруул байж үр хүүхдээ зовоохгүй хүсдэг гэнэ. Үр хүүхдүүдийн минь ажил үйлс бүтэмжтэй, сайн хань ижилтэй болж, эх орондоо ихийг бүтээгээсэй, хөгжүүлээсэй. Мөн эх орон минь хөгжин цэцэглэнэ гэдэгт л итгэдэг гэсэн юм.

 

Эрх чөлөөг эрхэмлэгч, тууштай бүсгүй

Тэрээр олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд илтгэл хэлэлцүүлж, туршлага солилцохоос гадна дурсамж бүтээхээр дэлхийн 42 орноор аялжээ. Тэр дундаас байгаль цаг уур, хууль дүрмээс эхлээд хамгийн тааламжтай санагдсан нь Канад гэнэ. Англи хэлний чадвараа сайжруулах зорилгоор Торонтогийн их сургуульд гурван сарын хугацаатай очиж, Номын санд сайн дурын ажил хийхийн зэрэгцээгээр англи хэлний сургалтад хамрагдсан. Чингэхдээ нэгэн Югослав эмэгтэйн гэрт амьдарчээ. Одоогоос арван таван жилийн өмнө түүнийг очиход югослав эмэгтэйн охин “Ээжээ монголчууд их боловсролтой хүмүүс байдаг. Морь унаад давхиад байдгаар нь төсөөлж болохгүй” гэж хэлж байжээ. Ж.Урангуа багш ярихдаа “Бид тэр үеэс одоог хүртэл тэр эмэгтэйтэй сайхан нөхөрлөж байна. Судлаач хүнд нас хамаарахгүй номын садан их байдаг. Америкийн монгол судлалын хуралд хоёр оролцохдоо Конгрессын номын сангийн М.Саруул-Эрдэнэтэй багш шавь бололцож, хамтарч хоёр ч ном гаргасан байна. Энэ мэтчилэн гадагшаа явахдаа болон манайд ирж буй судлаачидтай харилцаа холбоо их тогтоодог.  Би Японд 2 удаа зочин судлаачаар очиж ажилласан мөн Германы Хумбольдтын Их Сургуульд зочин судлаачаар хоёр очиж ажилласан. Гадаадын  эрдэмтэдтэй хамтарсан 9 төсөл хэрэгжүүлсэн. Хүн хичээвэл олон боломж нээлттэй байдаг. Гагцхүү өөрөө л тэрийгээ бүтээдэг” гэв. Тэрээр өөрийгөө сайн гүйцэтгэгч гэх боловч өөрийнхөө амьдралыг гайхам сайхан, зөв удирдсан эрх чөлөөг эрхэмлэгч, тууштай эмэгтэй ажээ. Одоо  тэрээр Улаанбаатар хотын төв цэг болсон улсынхаа ууган их сургууль болох МУИС-даа үе үеийн түүхчдийг бэлтгэсээр л байна…

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2025 ОНЫ НЭГДҮГЭЭР САРЫН 6. ДАВАА ГАРАГ. № 1 (7497)