Энэхүү түүхэн айлчлалтай холбогдуулан Монгол, Гэгээн Ширээт Улсын түүхэн харилцаанд хамаарах Ватиканы нууц архивт хадгалагдах, хожмоо Монголын талын хуулбарлан авсан захидлуудыг танилцуулж байна.

Олон нийтэд ил болгох үйл явц удаан хугацаанд үргэлжилсэн бөгөөд 2006 оноос хойш эрдэмтэн судлаачдын судалгаанд зориулан 16 сая хуудас материалыг өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд эмхэтгэсэн байна.

^[3]

“Зарлигийг минь шашны их хаан ухаартугай. Корал хэмээх газар хуралдай хийж ахуйд та нар элч томилон гуйчлуулав. Гуйчлалыг чинь элчдэн сонсов. Та нар хэрвээ өөрийн үгэндээ суух болбол шашны их хаан чи биеэр ирж бидэн лүгээ учрах хэрэгтэй бөгөөд би та нарт засагт дурдаж бүхий зарлиг бүхнийг сонсгосугай.

Чи өгүүлсэн биш үү? Би бол Христос мөргөлтөн. Дээд тэнгэрийг хайрлана. Байлдааныг жигшинэ. Гэтэл дээд тэнгэр чинь эл нүгэл хийсэн атал бас энэрэхүй сэтгэлийг өвөрлөнө гэснийг чи мэдэх үү? Чи ийм үг өгүүлсэн бөгөөтөл дээд тэнгэрээ хэрхэн таних вэ?

^[4]

^[5]

^[6]

^[7]

Монголчууд бол XI-XII зуунд шинээр буй болсон угсаатан болох тул Монголын их мандал бадрал нь харь орны зөвлөхүүдийн ачаар хийгдсэн гэж бичиж байв. Тэр ч бүү хэл Чингис хаан бол хүн биш, дорой, бүдүүлэг Монголын нийгмийн бүтээгдэхүүн биш гэж ч ярих болжээ.

Захидал 1219 онд бичигдсэн ба тэд 3 жилийн дараа уулзжээ. Уулзах үед Чингис хаан 60 настай, Бумба 74-тэй байлаа. Хоёул 5 жилийн дараа (1227 онд) нас барцгаажээ. Чингис (1162-1227), Чан Чун (1148-1227) хоёр 14 насны зөрөөтэй, Чингис 65, Бумба 79 насалжээ.

Хүннү улс, Хүннү гүрэн, Шаньюй нарын талаар ч сонссон, дуулсан нь их байсан нь тодорхой. Чан Чун Бумба ч Хүннүгийн эзэнт гүрэн, Монголчуудын тухай, Шаньюй нарын талаар тухайн үедээ л томдоо орох мэдлэгтэн байсан нь эргэлзээгүй. Юм үзэж нүд тайлсан, гарал, түүхээ ч сайн таньчихсан, өнгөрсөн түүхийн юугаар, хэнээр бахархахаа ч ойлгочихсон, хаадын хаан гэгдэх болсон Чингис хаан “Монголчууд нийт түүхийнхээ ээлжит нэгэн ноён оргилыг бүтээж байгааг” Чан Чун Бумбад мэдээлжээ дээ...

Өнөөгийн монголчууд, ялангуяа монгол залуустаа хандаж нэрт нанхиадч, номын садан Д.Болдбаатарын үзэл бодлоос хуваалцая гэж шийдлээ. Ухаалгаар ухаж ойлгоно уу.

“Зөрчдийн тоо түм давбал аюултай” хэмээх нангиадын хэлц үг байдаг. Тэгвэл Манж Чин улсыг үүсгэн байгуулагч Нурхач баатар өөрсдийн хүчтэй өрсөлдөгч болох манай өвөг дээдсийн талаар ингэж айлджээ.

“Монголчууд эрчилсэн дээс мэт нэгдмэл хүчтэй болсон цагт тэднийг дийлнэ хэмээн саналтгүй. Гагцхүү тэднийг элсэн ширхэг лүгээ адил тархай бутархай байлгаж чадсан цагт л сая дийлж болмуй” хэмээх алдартай үгийг хэлсэн байдаг.

Манжууд анх нэгдэж улс байгуулахдаа ердөө 300 мянга, эрхшээсэнтэйгээ нийлээд 500 мянган хүн амтай байсан талаар уншигчид уншиж дуулж байсан биз ээ? Манж нар ердөө 300 мянгуулаа байлаа гэе. Харин тухайн үед Цагаан хэрмээс хойш өргөн уудам нутаг дэвсгэрт 12 сая Монгол угсаатан амьдран сууж байсан хэмээх тооцоог Хятадын түүхчид гаргасан байдаг нь нэлээд ханатай болов уу хэмээн санадаг. 17-р зууны үед Хятадын хүн ам 80 орчим сая, харин Оросууд 16 саяулаа байсан гэдэг тоо баримтыг энэ дашрамд уншигчдадаа сонирхуулъя. Өөрөөр хэлбэл манжууд зүгээр л Монголын хүчийг ашиглаад Хятадыг эзлэчихсэн. Эхлээд өвөрмонголчуудыг эд ашгаар урвуулаад өөрийн талд татсан. Дараа нь Халхын ноёдыг. Тэгээд эцэс сүүлд нь Зүүнгарын ноёдыг яг тэр аргаараа эрхшээн захирсан дүр зураг холбогдох түүхийг уншихад тодрон харагдаад зүрх шимшрүүлдэгийг яалтай билээ. Ер нь манж нар Монгол нутаг руу гүн цөмрөн орж ирээд цэрэглэн эзлэж байсан тухай түүхэн баримт та бүхэн олж үзсэн үү? Галданбошготын цэрэгтэй Энх-Амгалан хаан тулалдахад түүний удирдсан цэргийн 70-80 хувь нь халх, өвөрмонголчууд байх жишээтэй. Ер нь ч Энх-Амгалан хаан Ар Халхыг эзлэх санаа агуулж байгаагүй нь манж нарт тийм хүч чадал байхгүй гэдгийг сайн мэдэж байснаас юм. Даан ч монголчууд өвөр зуураа амь өрсөлдөн тэмцэлдсээр зальхай манж нарын бэлэн хоол зууш болсон нь тодорхой.

Хойдын ноён Амарсанаа Дөрвөн ойрадын дотор хүч нөлөө төдийлөн сайнгүй нэгэн байсан талаар “Исгэрэх сүүдрэвчний элдэв явдал” хэмээх Манжийн түүхнээ тодорхой өгүүлсэн байдаг. Гэвч Зүүнгарын хаант улс дотоодын зөрчил тэмцэлд автах, бодоо зэрэг халдварт хижиг тахал дэлгэрэх, хамгийн гол нь том ноёд Манжийн хааны харамгүй олгох болсон эрх ямба, эд ашиг, цалин пүнлүүнд татагдан дурлаж олон тоогоор урвах болсны нэг нь Амарсанаа байсан юм болов уу хэмээх бодол уг түүхийн шарласан хуудсыг эргүүлж байхад өөрийн эрхгүй төрдөг л дөө.

Одоо бол хүн төрөлхтөнд төдийлөн аюултай биш “бодоо” буюу улаан бурхан өвчин тухайн үед ойр ойрхон их өргөн дэгддэг байсан нь Лигдэн хаан уг өвчнөөр өөд болж, Цогт тайж өвдөөд нүүрэндээ нөсөө сорвитой болсон тул Цоохор Цогт хэмээн алдаршсан тэргүүтнээс тодорхой харагддаг. Амарсанааг Тэнгэр тэтгэсэн хаан Чэндө хотод байрлах зуны сэрүүн ордондоо маш өндөр дээд хэмжээнд хүлээн авчээ. Зөвхөн Амарсанаа ч биш нийт Монгол угсааны ихэс ноёдыг нийслэл Бээжин хотод биш Чэндө дэхь сэрүүн ордондоо хүлээн авдаг уламжлалтай байсан нь халдварт бодоо өвчин дэлгэрсэн бүс нутгаас ирсэн зочдыг тэнд тодорхой хугацаанд хөл хорионд байлгадагтай холбоотой байсан юм. Энх-Амгалан хаан Халхыг эзлэх бодолгүй байсантай нэгэн адил, Тэнгэр Тэтгэсэн хаанд ч тэртээ хол орших Зүүнгарын хаант улсыг эзлэх бодол байгаагүй гэдэг. Харин Амарсанаатай уулзаж хэд хоног хамт байх зуур Халх, Өвөрмонгол, Зүүнгарын урвасан ноёдын нэгдсэн хүчээр тийш дайрч нүүдэлчдийн хамгийн сүүлчийн эзэнт гүрэн Зүүнгарын хаант улсыг мөхөөж болох биш үү гэдэг бодол төрсөн тухай мөнөөх “Исгэрэх сүүдрэвчний элдэв явдал” түүхэн зохиолд өгүүлсэн байдаг.

Энэ зохиолын хятад нэр нь “啸亭杂录” бөгөөд манай түүх судлаач нөхдөд сонин болов уу хэмээн энд дурьдан өнгөрье! Тэгээд цааш түүхэн үйл явдал хэрхин өнгөрснийг нийт уншигчид мэдэж байгаа хойно цаг зав, цаас бэх хэмнэх үүднээс дэлгэрэнгүй нуршихыг түр түднэе! Харин тухайн үед Халх, Өвөрмонгол, Зүүнгарчуудаас бүрдсэн 100 мянган их цэрэг нэг дор цугларсан нь Чингисийн үеийн сүр хүчийг гайхуулсан хэр зэрэг тод томруун үйл явдал байсан нь тодорхой.

Тэдэнтэй хамт манж, хятад цэргүүд явсан нь 10-20 хувь л байсан болов уу? Манжууд нь гэж хятадуудаасаа ялгарахгүй бээвийсэн юмнууд байдаг. Энэ байдлыг олж хараад “Монголчууд бид чинь Манж Цин улсын цэргийн гол хүчийг бүрдүүлж байгаа юм байна. Бид цөөн тоотой зальхай манжуудын идэш болж өвөр зуураа харгалдан тулалдаад байгаа юм биш үү?” гэх бодол уг дайнд оролцогч том ноёдын толгойд зурсхийж, сэм үгсэн хуйвалдсанаар 1755-1758 оны хооронд Халх, Зүүнгарт Манжийн эсрэг бослого дэгдэхийн үндэс болсон талаар дээрхи түүхэн сурвалжид сонирхолтой жишээ баримт нэлээд байдаг.

Монголын хүч мохошгүй их, манжууд хүч дорой, хавьгүй цөөн байсныг батлах гээд дээр нэлээд урт зүйлийг урсгачихлаа. Гол нь тийм цөөхөн хүн амтай үндэстэн Монгол, Хятад тэргүүтэй хүчтэй өрсөлдөгч нарыгаа дарж авахад хоёр том хүчин зүйл нөлөөлсөн талаар нангиадын сул түүхчид онцлон өгүүлдэг талаар энэ бичлэгтээ өгүүлсү!

Нэгдүгээрт нангиадын уламжлалт улсыг засах, төр барих ухааны хөлгөн судар гэж болох “Гурван улсын үлгэр” сонгомол романыг манж хэлнээ орчуулж төрийн бодлогодоо ашиглажээ. Түүнийг Дахай нэрт том гүүш 1570-аад оны үед анх манж хэлнээ орчуулсан байдаг. “Гурван улсын үлгэр” улмаар манж хэлээр дамжин нэлээд хожуу монгол хэлэнд орчуулагдсан. Бас Хятадын үе үеийн хаад л унших эрхтэй байсан “Шан Янгийн хориотой ном”-д өгүүлсэн 5 аргыг Монгол нутагт яг хуулбарлан хэрэглэсэн нь маш тодорхой байдаг.

Тэр тав нь юу хэмээвээс:

01. Иргэдийг мунхруулах юм. Ингэхдээ айл өрхийн нэг л хүүхэд малчин болох эрхтэй бөгөөд хэрвээ 7 хүүтэй айл байлаа бол 6 нь заавал сүм хийдэд шавилан суух ёстой байжээ. Мөртлөө Бурханы ном судрыг эх монгол хэлээр биш заавал төвд хэлээр уншиж судлах хатуу журам мөрдүүлдэг байсан тухай 1920-иод оны эхээр тухайн үед Монгол Ардын Намтай нягт зузаан харилцаатай байсан умард Хятадын цэргийн эрхтэн Фэн Юйсян генерал “Миний намтар” зохиолдоо тодорхой өгүүлсэн байдаг. Тухайн үед манай улсын засгийн газар Монголд халдан түрэмгийлэхээр санаархаж байсан Жан Золингийн хүчийг тарамдуулахын тулд Фэн Юйсян генералтай тийнхүү нууцаар харилцаж зэр зэвсгээр туслаж байсан байгаа юм шүү. “Нэг лам буман их цэргээс илүү.” хэмээн Тэнгэр тэтгэсэн хааны тэрлэсэн шүлэг эдүгээ ч Чэндө хот дахь сэрүүн лаврингийн нэгэн дааман хаалган дээр бичээстэй байдаг.

02.Хүлцэнгүй, сул дорой байлгах
03.Зүдээх (Өртөө улаа болон хугацаагүй цэргийн албанд татах)
04.Гутаах (Есөн эрүү тулгах, тэмбүү, заг хүйтэн зэрэг халдварт өвчин тараах)
05.Ядуу зүдүү амьдруулах тэргүүтэн болно.

Хоёрдугаарт 1686 онд Францын 14-р Луи хааны элч болох 10 гаруй шашин номлогч нар Энх-Амгалан хаанд бараалхахдаа “Орос Сибирийн газрын зураг”-ийг өргөн барьсан нь хожмоо Халх Монгол, Зүүнгарын хаант улсуудыг мөхөөхөд маш чухал хэрэглэгдэхүүн болсон гэдэг юм.

Луи 14-р хаан Энх-Амгалан хаантай андын журам барилдахыг хүсээд шинэ тулгар хүчээ авч байгаа Орос гүрнийг баруун зүүн хоёр талаас нь хавчин байлдая гэдэг саналыг тавьсан гэдэг. Тэр үед Галданбошгот хаан Бээжингийн ар хударга газар болох Улаанбутанд тулж ирчихээд байсан тул Энх-Амгалан хаанд тийм холын санаа хаана байх билээ.

Францын 14-р Луи хаанаас Энх-Амгалан хаанд өргөн барьсан доорхи газрын зураг Монголын түүхийн маш чухал хэрэглэгдэхүүн баримтын нэг мөн байж таарна. Манай Чулуун дүүгийн байгуулсан Түүхийн музейд энэ мэт түүхэн баримтын ядаж хуулбар төдий нь ч гэсэн тавиастай байдаг бол мөн сайнсан. Олж тавихыг санал болгоё.

Д.Болдбаатар

Зарим гадаад оронд Чингис хааныг  өөрсдийнхөө угсааны хүн болгох гэж оролдоод байна гэсэн яриа нэлээд хэдэн жилийн өмнөөс чих дэлсэх болсон юм. Тодруулаад хэлбэл Казахстан, Киргизэд ийм сэдвээр тусгай ном товхимол ч хэвлэгдэн гарсан аж.

Казахстаны  зарим нэг залуу хүн түүндээ дулдуйдан олон нийтийн сүлжээгээр орос, казах, монгол хэлээр мөнөөх санаагаа уйгагүй сурталчлах болов. Тухайлбал нэгэн инженер залуу Чингис гэдэг нэрийг “казахаар Шынгыс гээд “шын” гэдэг нь оргилын оргил гэсэн үг, гийс эртний түрэг  хэлээр туяа гэсэн утгатай, орчин цагийн казах хэлээр туяаг өияс, азербайжанаар гияс гэдэг тул Шынгыс гэдэг нь “туяа цацруулсан хаан болж таарч байна” гэжээ. Тэгвэл аль XIX зуунаас олон гадаад улсын хэл шинжээч эрдэмтэд монгол, түрэг, тунгус-манж хэлийг алтай хэмээх язгуурт хамааруулсан  бөгөөд энэ гурван хэл нэг өвөг хэлтэй байгаад түүхийн урт удаан хугацаанд аажмаар салбарлаж тус тусдаа бие даасан хэл болж төлөвшсөнийг тогтоосон буй. Эл гурван хэлний авианзүй /phonetics/, үгийн бүтэц, хэлбэр  /morphоlogy/,  өгүүлбэрзүйн /syntax/ хувьд ч адил төстэй нийтлэг шинжийг энд эс тоочин  зөвхөн үгийн сангийн  /lexicology/ үүднээс авч үзэхэд тоо томшгүй дундын үгтэйг эш үндэс болгон Чингис хэмээх нэрийн “чин” нь монгол хэлний толь бичигт тайлбарласнаар эртний төдийгүй орчин цагийн монгол хэлээр ч “туйлын, дээдийн дээд” гэсэн утгатай, “гис” нь казахаар өияс бол  монгол хэлний  “гийгүүлэх, гялалзах” /худам монгол бичгээр “гилалзаху”/ гэсэн үйл үгийн язгуур “ги“ амьд дүрээрээ явж байна гэж бардаагаар хэлж болно. Өдгөө бид “тэнгэр гийв, үүр гийв” гэх зэргээр ярьдаг нь “туяарав, гэрэлтэв” л гэсэн санаа шүү дээ. Монгол хэлний “хийсэ-“ гэдэг үгийн “хийс” хэмээсэн нөхцөлт үйл үгээр баримжаалж, бас эдүгээгийн монгол хэлний аман аялгуунд ч, тухайлбал төв халхын барган овогт настайчууд (одоогийн Өвөрхангай аймгийн Зүүн Баянулаан сумын харьяат) лав 1960-аад онд “гийв” гэхийг “гийсэв” гэж хэлдэг байсныг хэлний шинжлэлтэн аль хэдийнэ ном бүтээлдээ тэмдэглэснийг үндэслэн “ги-“ язгууртай “гийс“ гэдэг нөхцөлт үйл үг дундад эртний монгол хэлэнд лав өргөн хэрэглэгдэж байжээ гэж үзэж болно.

Энд өгүүлэгдэн буй “хийс” нь “хийс!, хийсэх болтугай!” гэсэн утга санаа илэрхийлж байгаа нь тодорхой. Үүнтэй адилаар “гялалзах” гэдэг  үгийн “гялс”, “ухасхийх” гэдэг үгийн “ухас” зэрэг “с”-ээр төгссөн үйл хөдлөлийн эрчийг заасан маш олон үг монгол хэлэнд байдгийг хэлний боловсролтой хүн бол андахгүй. Чингэхээр Чингис нэрийн “гис” нь “гийг!, гийсэх болтугай!” гэсэн санаа мөн нь илэрхий.

“Чин” гэдэг үгийн тухайд бол одоогийн монгол хэлэнд түгээмэл хэрэглэгддэг “чин зориг, чин үнэн, чин санаа, чин бат” гэсэн хэллэг уул үгийн язгуур утга  эрт үеэс хувиралгүй явж ирснийг гэрчилж байна. XIII зуунд гурван голын монголчуудын уйгаруудаас авч хэрэглэсэн худам монгол бичгnйн латин галигаар бол дээрх “чин” хэмээх үгийг čing гэж бичсээр ирсэн нь малчин, гуталчин, анчин  гэх зэрэг мэргэжлийн холбогдолтой  олон үгийн “чин”-г čin гэх  бичлэгээс угаас ялгаатай бөгөөд одоо ч Чингис нэрийг хуучин уламжлалаа дагаж činggis бичсээр билээ.

Түүгээр ч зогсохгүй Чингис нэрийн эртний дуудлага авианзүйн үүднээс одоогийн монгол хэлний олон аман аялгууны дуудлагатай яв цав дүйж байдаг юм. Үүнд Чингис гэдэг нь далай тэнгистэй зүйрлэсэн нэр  ч биш, ямар нэгэн “нууц увьдастай” үг ч биш, язгуурын монголчуудын өөрсдийнхөө хэлэнд түшиглэж их хаандаа соёрхсон “дээдийн дээдээр гийсэх болтугай” гэсэн утга бүхий цол гэж үзэж байна. Үүгээр казах найз нартаа сануулахад аль дивангарын үеийн монгол, түрэг хэл нэг гарвалтай нь барим тавим мэдэгдэнэм бус уу. Харамсалтай нь эртний энэ төрөл хэлнүүдийн бичигт тэмдэглэгдэн үлдсэн дурсгалын зүйлс арвин биш, түрэг хэлнийх VIII-XI зуунаар, монгол хэлнийх XIII-XIV зуунаар, тунгус-манж хэлнийх XVII зуунаар хязгаарлагддаг, эдгээр нь цаг хугацааны хувьд өвөр хоорондоо нэн их зайтай тул харгалдуулан үзэхэд төдий л үр дүн гардаггүй гэдэг. Ядахдаа орчин цагийн монгол, түрэг хэлний харьцуулсан толь бичиг одоо хүртэл үгүйлэгддэгээс Казахстаны зарим хүн түүхт хүмүүсийн уг гарвалын тухайд ч төөрөлдсөөр яваа бололтой.

Чингисийн бага насны Тэмүжин хэмээх нэрийг “төмөрчин”, “төмрийн дархан” гэсэн үг гэж тайлбарлах нь тэр хүний туулсан амьдралын замналаас харахад үнэмшил муутай гэж судлаачдын үзэх нь аргагүй. Тэгвэл Чингисийн бие барснаас хорь гаруйхан жилийн дараа Хархорумд ирсэн Францын их вангийн төлөөлөгч Гийом де Рубрук монголчуудаас уг нэрийн учрыг лавлаад “төмрийн [жингэнэсэн, хангинасан] дуун” гэж ойлгосныг одоо бид анзаарахгүй өнгөрч боломгүй. Эдүгээгийн монгол хэлний “төмөр”, түрэг хэлтнүүдийн “тимур, тэмүр”-ийг манайх, танайх гэж булаадалдаад тусыг эс олох биз. Ямартай ч бид бүхний дундын үг.  Хятадаар уул үгийг “те” гэдэг тул нүүдэлчдээс лав зээлдсэн үг гэж эрдэмтдийн үздэгийг  энэ далимд дурдаж болох юм. Угтаа Тэмүжин нэрийг Есүхэй баатар Татарын Тэмүжинг гартаа оруулсны дараа төсөрхөн төрсөн хөвүүндээ өгснийг “Монголын нууц товчоон”-оос бид мэддэг. Ямар учраас Есүхэй атаат дайсныхаа нэрийг хүүдээ оноож өгсөн бэ? гэх зэргээр маргалдаж болох ч ерөөс талын нүүдэлчид уг зан үйлийн тухайд одоогийн бид нар шиг сэтгэхүйтэй /mentality/ байгаагүй нь ойлгомжтой. Татарууд ямар ч угсаа гарвалтай байсан байж болно. Тэднийг монгол угсаатанд хамааруулдаг судлаачид бас бий.

Бид энд Тэмүжин гэдэг нэрийн тухай ярьж буй болохоор “жин” дагаврыг нь “чин” болгох гэсэн оролдлого мөн л үнэмшилгүй гэдгийг дурдууштай байна. XIII зуунд монгол хэлээр  бичсэн “Нууц товчоон”-д Монголжин, Торголжин, Баргужин гэх зэрэг нэр бас тааралдаж байна шүү дээ. Энэ нэрүүдийн “жин”-г  хүний эрхэлсэн хөдөлмөрийнх нь хувиар аль нэг мэргэжлийг заасан дагавар гэж үзэхийн аргагүй.

Өүлэн хэмээх нэрийг ч бас өмчлөх гээд байхын хэрэггүй мэт. Одоогийн монгол хэлний үжин, өөжин, охин гэх зэрэг нэр үг “өүлэн”-тэй нэг үндэс язгууртай байж ч магадгүй. Охин гэдэг үгийг худам монгол бичгээр “өхин” гэж бүр дундад зууны үед бичдэг байж шүү дээ. Манай худам бичиг монгол хэлний маш олон үгийн эртний дуудлагыг уламжилж авч ирсэн нь судлаачдын ажилд дөхөмтэй байдаг юм.

Казахстаны залуучууд Чингисийн хөвүүд болон шадар жанжнуудынх нь нэрийг ч бас казах нэр гэжээ. Гагцхүү энэ бүхнийгээ нотлосонгүй.

ХХ зуунд “Монголын нууц товчоон” хэмээх түүхэн зохиолыг нухацтай судалж франц хэлээр орчуулсан, хятад, монгол, түрэг хэлтэй их эрдэмтэн Пеллио “Зүчи гэдэг нэрийг монголчуудын түгээмэл нэр, Чингисийн хүүгийн тухайд хачин нэр гэж үзэх үндэсгүй” гэж зохиол бүтээлдээ цохон тэмдэглэж байсан юм. Түүнчлэн Цагаадай, Өгөөдэй, Тулуй цөм монгол нэр гэдэгт эргэлзсэн судлаач байгаагүй юм шүү. Өгөөдэй нэрийг худам монгол үсгийн бичлэгээс   үзэхэд “өг-хө” /өгөх/, өг-гиемөр” /өгөөмөр/ гэсэн үгтэй язгуур нэгтэй. Цагаадай нэрийг энд тайлбарлах гэх нь илүүц биз. Энэ хоёр нэрийн “дай, дэй” нь өхөөрдөх, дээдлэн хайрлахын утга агуулсан дагавар юм. Монголд хүүхдэдээ Өвөөдэй, Явуудай, Билгүүдэй, Хайсандай гэх зэргээр ”дай, дэй”-тэй нэр өгдөг уламжлал тасраагүй.

Тулуйн хүү Мөнх, Хүлүг, Зүчийн хүү Бат, Батын гуравдахь хөвүүн Бэрхэ /Хэцүү/ гэх зэрэг нэрийг монгол нэр биш гэж мэлзэхийн аргагүй. Одоо ч Монголд ийм нэрүүдтэй хүн олон. Хүлүг хэмээх нэр XIII зууны Монголд хүчирхэг, эр зоригтой гэсэн утга санаа илэрхийлж байжээ. Зэв /сумын зэв/, Сүбээдэй  гэх зэрэг нэрийг казахууд өөрийн болгох  гэвэл эрхбиш нотлох л ёстой доо. Казах залуучууд санаа бодлоо зөвтгөх үүднээс  монгол хэлнээс ийм тийм  нэр хайгаад олоогүй гэж байх юм. Чингэвээс түүхийн шалтгаанаар, тухайлбал XV  зуунаас монгол үндэстэн даяараа Буддагийн шашинд орсон үеэс хүүхдэдээ голдуу санскрит, төвөд нэр өгч хуучин уламжлалт нэр баахан мартагдсаныг жинхэнэ судлаач хүн бол мэдэх  л  учиртай. Гэхдээ дундад зууны үеийн түүх, хууль цааз, засаг захиргааны баримт бичгүүд хийгээд бусад эх сурвалжид тулгуурласан монгол хүний нэрийн бүрэн судалгаа одоо хүртэл гараагүй нь бидний буруу.

Тухайн үеийн өөр бусад түүхт хүмүүсийг бас нэрээр нь баримжаалж угсаа язгуурыг нь тодорхойлох гэвэл өрөөсгөл төдийгүй судалгааны хувьд ноцтой алдаанд хүргэх гэм бий. Жишээлбэл Амбагай гэдэг нэрийг казах залуучууд казах нэр гэх нь тун ч эргэлзээтэй. Уг нэр XVII зуунд Манж гүрэнд хэрэглэгдэж байсан юм шүү дээ.

Мөн зуунд Есүхэй гэдэг нэрийг түрэг угсаатнууд мөн хэрэглэж байсан байж болно. Тэгвэл уул нэрийг “Монголын нууц товчоон” -оос харахад монгол хэлний “ес” гэсэн тооны үгийн бичлэгтэй таарах бөгөөд “хэй” нь монголоор мөн л эрхэмнэн хүндэтгэхийн санаа илэрхийлсэн дагавар. Мандухай гэх зэрэг түүхт хүмүүсийн нэрээр ч үүнийг гэрчлэхэд түвэггүй. Ерөөс монгол гарвалтай нэрүүд ихэвчлэн бэлгэдлийн шинжтэйг монголчуудын олон зууны уламжлал, баримталж ирсэн зан үйлээр нь ч тайлбарлаж болно.

Эрдэмтдийн тогтоосноор түрэг угсаатны хэлэнд ч монгол гарвалтай үгс одоо ч байсаар гэдгийг умартах учиргүй. XIII зууны түрэг угсааны Найман аймгийн нэр яах аргагүй монгол үг /Найм гэсэн тооны үг/. Тэр ч байтугай Найманы Таян ван бээр Хүчүлүг /Хүч/ хэмээх монгол нэртэй хөвүүнтэй байсан. Үүний адилаар одоогийн монгол хэлэнд ч дээр үеийн түрэг гарвалтай үгс буйг үгүйсгэхгүй. Гагцхүү энэ бүхнийг дурдсан хоёр хэлний дундын үгсээс ялгаж салгууштай юм.

“Нууц товчоон” зохиолын  өгүүлэмжээс харахад XIII зуунд гэхэд монгол, түрэг хэлний аль аль нь  хэдийнэ бие даан төлөвшсөн байсан ч энэ хоёр угсаатан ойр зэрэгцэн оршиж, харилцахдаа  хэл, соёлоороо бие биедээ нөлөөлсөөр байсны учир шалтгаанаар өвөр хоорондоо хэлмэрчгүйгээр ойлголцож чаддаг байжээ гэлтэй. Академич Чулууны Далай агсан 1970-аад онд ийм санаа гаргаж хэлж байсан юм. Үүнийг эртний роман хэлнээс салбарласан хэлтэй франц, италичууд одоо ч аль альныхаа яриаг там тум ойлгоод байдагтай зүйрлэж болох юм.

XIII зууны эхэн үеэс өдгөө бараг есөн зуугаад жил өнгөрөхөд монгол, түрэг хэлний үгийн санд төдийгүй аман аялгуунд ч хувьсал /evolution/ гарсан, эртний түрэг хэл гэхэд казах, киргиз, узбек, туркмен, азербайжан гэх зэргээр хэд хэдэн хэл болж задарсан хэдий ч алтай язгуур нь эрхбиш хадгалагдсаар буйг орчин цагийн монгол, казах хэлний байдлаас үзэхэд ч илэрхий.

Энэ бүх шалтгаанаар түүхийг төдийгүй, түүхийн нэрт зүтгэлтнүүдийг зөвхөн нэрэнд нь дулдуйдаж өмчлөх гэх нь томоор хэлбэл шинжлэх ухаанд харш, багаар ярьвал жирийн олны толгойг эргүүлэх балагтай. Ер нь түрэг, монгол, тунгус-манж хэлний аль альныг уг үндэс язгуураас нь салгах гэх юмуу өвөр хоорондынх нь учир холбогдлыг огоорох нь явуургүй.

Ингэхэд Казахстаны залуучууд “Шашдирын чуулган” зохиолыг Рашидаддин өөрөө бичээгүй гэх зэргээр дүрэмдэж байх юм. Найман зуугаад жилийн өмнө үхсэн хүнтэй одоо заргалдах гээд байгаа хэрэг үү? Тун ч ойлгомжгүй. Чухамдаа энэ цуврал номыг Рашидаддины удирдлагаар, одоогийн бидний ойлголтоор бол эрдэмтэд нэг баг болж бүтээсэн түүхтэй бөгөөд Рашидаддин өөрийн гараар бичсэн үү, бичээгүй юу гэдэг нь хамаатай биш, уул зохиолд түүхэн үйл явдлыг аль хэр үнэн бодьтойгоор тусгаж вэ гэдгийг мөшгөн судлах нь эдүгээгийн бидний гол ажил баймаар. “Шашдирын чуулган”-ы Монголтой холбогдох ботийг “Алтан дэвтэр” зэрэг нэлээд монгол эх сурвалжид түшиглэн туурвисан бололтой гэх эрдэмтдийн санал дүгнэлтийг хайхрахгүй байж яаж болох вэ дээ. Үүнд казах залуучууд “Монголын нууц товчоо” номын тухайд  ганц ч үг ганхийхгүй байгаа нь хачирхалтай.

Чингис хааныг наснаас нөгчөөд арван гуравхан жил өнгөрсний дараа Хэрлэн голын хөвөөнд бичиж дуусгасан энэ туульсын зохиолд Чингис хааны уг язгуур, бага насны амьдрал болон үйл хэргийг нууж хаалгүйгээр чухам үнэнээр тусгасанд уул номын үнэ цэн, гайхамшиг оршино гэж дэлхийн томоохон  монгол, түрэг судлаачид аль XIX зуунаас нэгэн дуугаар нотлосоор ирсэн юм шүү. Вольтерын бичсэнээр Европт лав XVIII зуун хүртэлх үеийн түүхчид эзэн хаад болон их вангуудаа далдын ид шидтэй мэтээр үзүүлдэг байсантай жишиж үзвэл  одоогоос бараг найман зуугаад жилийн өмнө монголчуудын бичсэн энэ туурвилыг эртний дэлхий дахины түүх бичлэгт гарсан ховор үзэгдэл гэж тооцох нь зүйн хэрэг. Уул номын 196 дахь зүйлд Чингис бээр түрэг угсаатай Найман аймгийн Таян ванг буулгаж аваад Таяны эх Гүрбэсү хатанд тавлах маягаар хандсан үгээрээ ч өөрийгөө жинхэнэ монгол хүн гэдгээ гэрчилсэн юм шүү дээ гэж ам бардам өгүүлбэл арай жижиг юмаар хөөцөлдсөн болохгүй байлгүй!

Бидний өвөг дээдэс “жирэмсэн эмийн шээх газраас холдож үзээгүй, жижиг тугалын бэлчих газраас гарч үзээгүй” өчүүхэн амьтад байгаагүй. Чингис хаан уг язгуураараа монгол угсааны хүн мөн боловч “дэлхий дахины хүн”, ертөнцийн түүхэнд  эргэлт гаргасан хүн, түүний бүтээсэн их үйл хэрэг Төв Азийн нүүдэлч түмнийг нэгэн гарын дор нэгтгэснээрээ ч монгол хэмээх тусгай нэгэн үндэстэн бүрэлдэн тогтох  замыг нээж  улмаар монголчуудын түүхэнд гүйцэтгэх үүргийг зааж чиглүүлснийг хэн бугай ч засварлаж дийлэхгүй, эх Монголтойгоо нягт уялдах Чингисийн үнэн түүхийг ямар ч ухаантан бүдэгрүүлж дөнгөхгүй.

Түүхийн ухааны доктор Т.Төмөрхүлэг

Түүхийн ухааны доктор Х.Бэхбат

Үндэсний нэгдмэл үнэт зүйлийг бэхжүүлэх, эх орныхоо өв соёлыг түгээн дэлгэрүүлэх зорилготой "Музейн нээлттэй өдрүүд"-ийг Монгол орон даяар өнгөрсөн долоо хоногт зохион байгууллаа.

Монгол орон даяар тав хоногийн турш иргэдэд нээлттэй үйлчилсэн 35 музейгээр нийт 174 512 иргэн зочилж, үндэсний түүх, соёл, өв, уламжлал, ёс заншлын сэдэвт үзэсгэлэн, арга хэмжээ болон боловсролын хөтөлбөрт хамрагдсан байна.

Тухайлбал нэгэн инженер залуу Чингис гэдэг нэрийг “казахаар Шынгыс гээд “шын” гэдэг нь оргилын оргил гэсэн үг, энэ нь эртний түрэг хэлээр туяа гэсэн утгатай, орчин цагийн казах хэлээр туяаг өияс, азербайжанаар гияс гэдэг тул Шынгыс гэдэг нь “туяа цацруулсан хаан болж таарч байна” гэжээ.

Энд өгүүлэгдэн буй “хийс” нь “хийс! , хийсэх болтугай!” гэсэн утга санаа илэрхийлж байгаа нь тодорхой. Үүнтэй адилаар “гялалзах” гэдэгүгийн “гялс”, “ухасхийх” гэдэг үгийн “ухас” зэрэг “с”-ээр төгссөн үйл хөдлөлийн эрчийг заасан маш олон үг монгол хэлэнд байдгийг хэлний боловсролтой хүн бол андахгүй. Чингэхээр Чингис нэрийн “гис” нь “гийг! , гийсэх болтугай!” гэсэн санаа мөн нь илэрхий.

Чингисийн бага насны Тэмүжин хэмээх нэрийг “төмөрчин”, “төмрийн дархан” гэсэн үг гэж тайлбарлах нь тэр хүний туулсан амьдралын замналаас харахад үнэмшил муутай гэж судлаачдын үзэх нь аргагүй. Тэгвэл Чингисийн бие барснаас хорь гаруйхан жилийн дараа Хархорумд ирсэн Францын их вангийн төлөөлөгч Гийом де Рубрук монголчуудаас уг нэрийн учрыг лавлаад “төмрийн [жингэнэсэн, хангинасан] дуун” гэж ойлгосныг одоо бид анзаарахгүй өнгөрч боломгүй.

Бид энд Тэмүжин гэдэг нэрийн тухай ярьж буй болохоор “жин” дагаврыг нь “чин” болгох гэсэн оролдлого мөн л үнэмшилгүй гэдгийг дурдууштай байна. XIII зуунд монгол хэлээр бичсэн “Нууц товчоон”-д Монголжин, Торголжин, Баргужин гэх зэрэг нэр бас тааралдаж байна шүү дээ. Энэ нэрүүдийн “жин”-гхүний эрхэлсэн хөдөлмөрийнх нь хувиар аль нэг мэргэжлийг заасан дагавар гэж үзэхийн аргагүй.

Тухайн үеийн өөр бусад түүхт хүмүүсийг бас нэрээр нь баримжаалж угсаа язгуурыг нь тодорхойлох гэвэл өрөөсгөл төдийгүй судалгааны хувьд ноцтой алдаанд хүргэх гэм бий. Жишээлбэл Амбагай гэдэг нэрийг казах залуучууд казах нэр гэх нь тун ч эргэлзээтэй. Уг нэр XVII зуунд Манж гүрэнд хэрэглэгдэж байсан юм шүү дээ.

XIII зууны эхэн үеэс өдгөө бараг есөн зуугаад жил өнгөрөхөд монгол, түрэг хэлний үгийн санд төдийгүй аман аялгуунд ч хувьсал /evolution/ гарсан, эртний түрэг хэл гэхэд казах, киргиз, узбек, туркмен, азербайжан гэх зэргээр хэд хэдэн хэл болж задарсан хэдий ч алтай язгуур нь эрхбиш хадгалагдсаар буйг орчин цагийн монгол, казах хэлний байдлаас үзэхэд ч илэрхий.

Түвэд зурхайг ба-бэ-гүй хуулаагүй, дээр нь шар зурхай, хар зурхайн зарим элементийг ч ашиглаж баяжуулсан харагддаг. Сарны арвидал, хомсдол буюу тэргэл, битүүнийг гол болгож тооцоолол хийдэг учраас өдөр давхардаж, алгасдаг нь алдаа биш, Сар тодорхой одны ордыг туулан өнгөрөх жигд бус замыг харин ч маш нарийн тооцож чадаж байгаагийн илэрхийлэл юм.

Шар зурхайг хятад зурхай гэж олон хүн боддог. Яг хятад зурхай бол бас биш.

Их Юань улсын монгол хаадын зарлиг, шийдвэрээр  бий болгож, төрийн хэрэгт мөрдөж байсан цаг тооллын систем илүү төгс болсон учраас  дараа нь Мин улс (1368-1662), Манж Чин улсууд (1636-1912) хэвээр нь авч хэрэглэсэн. Япон, Солонгос, Вьетнам зэрэг Азийн олон орон авч хэрэглэсэн.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн өдөр өнөөдөр буюу нэгдүгээр сарын 13-ны өдөр тохиож байна. Нийтээр тэмдэглэх баярын болон тэмдэглэлт өдрүүдийн тухай хуульд нийтээр тэмдэглэх тэмдэглэлт өдөр гэж заасан байдаг. Энэ онд Монгол Улсын ардчилсан шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны 31 жилийн ой тохиож байгаа юм.

Энэхүү өдрийг тохиолдуулан шинэ Үндсэн хуульд заасан Монгол Улсын Төрийн сүлд, далбаа хэрхэн бүтсэн түүхээс толилуулж байна.

Монгол Улсын Их цааз (Үндсэн хууль)-ын төслийг 1991 оны 6 дугаар сарын 10-наас 1991 оны 9 дүгээр сарын 1-ний хооронд ард нийтээр хэлэлцүүлж дүгнэсэн бөгөөд иргэд Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болох хүртэлх хугацаанд өөрсдийн санал бодлоо ирүүлсээр байжээ.

Төслийг нийт 7 мянга гаруй байгууллага, хамт олон хурлаараа хэлэлцэж, түүнд 900 мянга гаруй хүн оролцож, давхардсан тоогоор хоёр зуун мянга гаруй санал гарсан байна. Эдгээ саналыг яам, тусгай газар, нам, олон нийтийн болон эрдэм шинжилгээний байгууллагууд, аймаг, хотын гүйцэтгэх захиргаад шүүж үзээд яам, газар, байгууллага, орон нутгийн хэмжээнд шийдвэрлэх асуудлуудыг түүгээрээ ярилцаж, төсөлтэй шууд холбогдох 8 мянга гаурй саналыг түүвэрлэн комисст ирүүлсэн аж.

Хэлэлцүүлгийн явцад гарсан саналыг төслийн бүлэг тус бүрээр авч үзэхэд 1.5 хувь нь “Удиртгал” хэсгийн талаар, 26.4 хувь нь Нэгдүгээр бүлэг, 21.1 хувь нь Хоёрдугаар бүлэг, 40.8 хувь нь Гуравдугаар бүлэг, 8.8 хувь нь Дөрөвдүгээр бүлэг, 1.4 хувь нь Тавдугаар бүлэгтэй холбогдсон санал байв.

Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлын бэлгэ тэмдэг нь Төрийн сүлд, туг, далбаа, тамга, дуулал мөн гэж Нэгдүгээр бүлгийн арванхоёрдугаар зүйлд заасан байдаг.

Монгол Улсын Их цааз (Үндсэн хууль)-ын төслийг хэлэлцэж байх үед ард иргэдээс Төрийн сүлд, далбааны төсөл, загварын талаар олон санал ирсэн. Тэдгээрийн нэлээд хэсэг нь тухайн үеийн сүлд, далбааг хэвээр үлдээх, нөгөө нь сүлдийг “соёмбо”, далбааг хөх өнгөтэй болгож өөрчлөх, гурав дахь нь 1960 оноос өмнөх уламжлалыг сэргээхийг санал болгожээ. Энэ асуудал нь зөвхөн хууль зүй төдийгүй түүх, улс төрийн, бас урлаг утга зохиол судлалын олон талтайг харгалзан төрөл бүрийн мэргэжлийн хүмүүс оролцсон ажлын тусгай хэсэг байгуулж, хөдөлмөрчдийн саналыг тусад нь нэгтгэсэн судалсны үндсэн дээр цагаан цэцгэн дээр суурилуулсан соёмбо бүхий өмнөх хувилбарыг өөрчлөн шинэ загвар төлөс боловсруулж, тухайлан хэлэлцүүлэх зэргээр ажиллажээ.

Ингээд өмнөх бэлэн загварыг сэргээх амархан, харин арай шинэлэг санаа бүхий хувилбаруудыг олон түмэн, Ардын Их Хурлын депутатуудад толилуулж, сонголт хийх нь зүйтэй гэж Улсын Бага Хурал үзээд шинэ хувилбарыг хэлэлцүүлэхээр болжээ.

Ардын Их Хурлын дарга Ж.Уртнасан сүлдийн талаар хоёр хувилбарын санал хураалгасан байна. Эхлээд цөөнхийн санал болгосон соёмбо голлосон сүлдтэй байх томьёоллоор санал хураахад 64 хувь нь татгалзжээ. Мөн 1960 онд баталсан сүлдийг хэвээр үлдээе гэснээр санал хураахад 54 хувь нь зөвшөөрсөнгүй. Ингээд өмнө нь 85 хувийн саналаар батлагдсан зураач Ц.Ойдовын бүтээсэн сүлдийн төсөл хүчин төгөлдөр үлджээ.

Төрийн сүлд, далбааны төсөлд иргэдээс ирүүлж байсан загварууд