Монголын Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч асан Н.Алгаатай ярилцлаа.

---

-Төгрөг нуурын бүлэг ордыг төрд буцааж авлаа гэсэн. Энэ ордын талаар та ямар мэдээлэлтэй байна вэ?

-Миний мэдэхийн Төгрөг нуурын ордыг дөрвөн хүн хуваагаад, дөрвөн өөр ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байсан гэж их олон жилийн өмнө яригдаж байсан. Ямартаа ч дөрвөн хэсэг байсан. Тэрний нэг эзэмшигч нь болох Р.Дүгэржав бурхан болсон. Бас Пүрэвсүрэн гэдэг хүний нэр байсан. Ер нь Төгрөг нуурын орд хүрэн нүүрсний орд учраас хөрөнгө оруулагч олддоггүй. Хөөрхий хэдэн монголчууд тусгай зөвшөөрөл нь төлбөртэй гээд хадгалаад байж байдаг гэж ойлгосон. Сонин хэвлэлээр бичээд байгаагаас харахад Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга Төгрөг нуурын ордыг шилжүүлж авсан гээд хэрүүл уруултай л байх шиг байна лээ.

Тэгээд шилжүүлж авсан лицензээ Сингапур, Хонконгод бүртгэлтэй компаниудаар дамжуулж зарсан гэсэн. Тэрийг нь буцааж авлаа гэсэн мэдээлэл гарсан.

Харин миний ярих гээд байгаа зүйл бол хүрэн нүүрсний ордыг борлуулахад авах газар байхгүй, экспортод гаргах гэхээр зардлаа дийлэхгүй, үнэ багатай байдаг. Эсвэл өөр бүтээгдэхүүн буюу шингэн түлш, бензин тос гаргая гэхээр зах зээлд өрсөлдөх чадвар муутай. Тийм нэг хөрөнгө оруулагч байхгүй ордууд байсан. Энэ нь одоо ч тийм хэвээрээ байх шиг байна. Ерөөсөө л энэ шүү дээ. Хөрөнгө оруулж чаддаг эрүүл ухаантай хүн байхгүй байна. Манайхан нөөц л байх юм бол эдийн засаггүйгээр очоод л хүрздээд гаргаж ирээд мөнгө болгочихдог юм шиг яриад байгаа юм. Одоо бод л доо. Миний мэдэхийн 30-аад жил ямар ч хөрөнгө оруулагч олж чадаагүй байна.

-Н.Учрал сайд Төгрөг нуурын ордын талаар мэдэгдэл хийж байсан. Ер нь энэ ордтой холбоотой маргаан яг ямар учиртай юм бэ?

-Хүрэн нүүрсний орд учраас нөөц нь Багануур, Шивээ-Овоогийн дайтай л байлгүй дээ. Нөөцийг нь бол би сонирхдоггүй юм. Гэхдээ дөрөв хуваагаад хүмүүс эзэмшсэн гэхээр нөөц нь гайгүй юм шиг. Н.Учрал бол Х.Баттулгыг зарсан, нотолгоо баримт байна гээд юм яриад байсан. Ер нь Х.Баттулга нь байна уу, хэн байна уу, мэдэхгүй шүү дээ. Харин бусад улсууд нь зарах гээд чадахгүй байгаа байхгүй юу. Харин Х.Баттулга яаж байгаад зарчихсан юм бүү мэд. Монголын газар нутгаас зараад, аваад явчихаагүй биз дээ. Байгалийн баялаг газар доороо байхад эрхийг нь шилжүүлээд л мөнгө аваад байгаа болохоос биш, баялгийг нь ерөөсөө зарсан юм байхгүй шүү дээ.

-Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордын талаар ярихгүй юу?

-2006 оны хуульд анх “Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд” гэж үндэсний аюулгүй байдал, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, эсвэл жилд Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний таван хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа буюу үйлдвэрлэх боломжтой ордыг хэлнэ гэж тодорхойлж байсан. Харин 2009, 2014 онуудад орсон өөрчлөлтөөр үндэсний аюулгүй байдал, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, эсвэл жилд Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний таван хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа буюу үйлдвэрлэх боломжтой ордыг хэлнэ гэж өөрчлөгдсөн байдаг.

-Энэ нэр томьёог олон улсад хэрэглэдэггүй гэсэн үг үү?

-Стратегийн ач холбогдолтой орд гэдэг нэр томьёог олон улсад хэрэглэдэггүй. Томоохон ашигт малтмалын орд нээхийн тулд маш их хугацаа, хөрөнгө оруулалт шаарддаг. Тийм учраас стратегийн ач холбогдолтой орд гэдэг нэр томьёо нь хөрөнгө оруулагч нарт тодорхой бус байдал бий болгодог. Түүнээс гадна томоохон орд нээгдсэн тохиолдолд ашигт малтмалын нөөцөө дутуу тайлагнах, ордыг хуваах зэрэг хууль бус үйл ажиллагаанд хөрөнгө оруулагч нарыг түлхдэг эрсдэлтэй. Ашигт малтмалын тухай хууль 2006 онд батлагдсан. Үүнтэй холбогдуулан УИХ 2007 онд ашигт малтмалын 15 ордыг стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордод хамааруулах тогтоол гаргахдаа Монгол Улс, ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрээр ашиглаж байгаа Эрдэнэтийн зэс-молибдений орд, Төмөртэйн овооны цайрын орд, Нарийн сухайтын нүүрсний орд, Бороогийн алтны үндсэн ордын одоогийн ашиглаж байгаа нөхцөлийг хэвээр хадгалах, мөн стратегийн ач холбогдол бүхий Оюу толгой, Таван толгой, Цагаан суварга, Асгатын ашигт малтмалын ордуудын төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээ, түүнийг хэрхэн эзэмших талаарх саналыг эхний ээлжинд боловсруулан Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлэхийг Засгийн газар үүрэг болгосон.

Өөрөөр хэлбэл, 15 ордоос зөвхөн долоон орд газрын хэрэгжилтийг, тухайлбал гурван орд дээр одоогийн ашиглаж байгаа нөхцөлийг хэвээр хадгалах, дөрвөн орд дээр төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг тогтоох санал боловсруулах талаар авч үзсэн. Харин энэ дөрвөн ордоос Оюутолгой, Тавантолгойн ордыг ашиглаж буй компаниудад төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг тогтоосон байдаг.

 

Г.БАЛГАРМАА

"Өдрийн сонин"

2025.11.19

Т.САЙХАН

31 дүгээр Их хурал “Эв нэгдэл-шийдэл-хөгжил” уриан дор “Буянт-Ухаа” спорт цогцолборт үргэлжилж байна.

МАН-ын дарга асан, Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан, УИХ-ын гишүүн Л.Оюун-Эрдэнэ мэндчилгээ дэвшүүлэв.

Тэрээр, “Та бид хамтдаа 2024 оны УИХ-ын сонгуульд бүсчилж томгосон тойрог, холимог тогтолцоогоор өрсөлдөж, 126 гишүүнтэй анхны парламентад олонхийн суудал авч, тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний бэлгэдэл болсон 100 жилийн түүхтэй МАН-аа нэгэн зуунаас шинэ зуунд ялалтаар хамтдаа түүчээлж чадлаа.

Энэ нь 2024 онд дэлхийн 70 гаруй улсад улс төрийн сонгууль болсноос ардчилсан тогтолцоотой улсад эрх баригч нам ялалт байгуулсан цорын ганц тохиолдол бол Монгол Ардын Намын ялалт байсан. Тийм учраас 2024 оны сонгууль олон улсад туйлын өрсөлдөөн өндөр болсны тод илэрхийлэл юм.

Мөн орон нутгийн 14 аймагт ялалт байгуулж, нийслэл Улаанбаатар хотод үнэмлэхүй ялалт байгуулсан. Энэ ялалт бол ард түмний сонголт бөгөөд намын 30 дугаар их хурлаас сонгогдсон намын удирдлага, бага хурал, Удирдах зөвлөл, намын анхан шатны байгууллагын бодит үр, намын Их хурлаас дэвшүүлсэн хэрэгжүүлсэн Шинэ сэргэлтийн бодлогыг дэмжсэн ард түмний итгэл юм.

Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд 21 жилийн хугацаанд талцан маргасан Гашуунсухайт-Ганц модны төмөр замын боомтын хил холболтын асуудал эцэслэн шийдвэрлэж, 1964 оноос хойш судалгааг нь эхлүүлсэн Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын зээлийн гэрээ эцэслэн батлагдаж, бүтээн байгуулалтын ажил эхэлж, 1997 онд анхны судалгаа нь хийгдсэн Монгол-Францын хамтарсан ураны төслийг УИХ-аар батлуулан хэлэлцүүлж, гурав дахь хөрш оронтой “Оюутолгой”-н төслөөс хойш байгуулсан хоёр дахь хөрөнгө оруулалтын гэрээ болж чадсан билээ.

Боомтын сэргэлтийн хүрээнд Замын Үүд-Боомтын хүчин чадал дөрөв дахин, Гашуунсухайт боомтын хүчин чадал хоёр дахин, Алтанбулаг боомтын хүчин чадал дөрөв дахин, Сүхбаатар-Боршоо боомтын хүчин чадал 3.5 дахин нэмэгдсэн.

Бид хамтдаа эв нэгдлээ хангаж, ирээдүй рүү харах ёстой. Тийм ч учраас МАН-ын 31 дүгээр Их хурал Эв нэгдлийн Их хурал байх ёстой. МАН эв нэгдлээ олж, цааш цаашдын сорилтыг даван туулж чадна гэдэгт миний хувьд итгэл төгс байна.

Цаг хугацаа өнгөрөх тусах бодит үйл хэрэг, үнэт үзэл бодол тодорч чадна гэдэгт итгэдэг. Ялалт байгуулсан намыг бүрэн эрхийн хугацаатай нь хүлээлгэн өгч байгаадаа баяртай байна. Шинэ намын дарга намын түүхт 31 дүгээр Их хурлаас сонгогдох удирдлагын баг Монгол Ардын намаа 2027 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялалт байгуулж ажиллахын ерөөл дэвшүүлье. Би бүх талаар дэмжиж ажиллах болно. Намын дарга байна гэдэг их хэцүү ажил юм байна. Тиймээс дараагийн шинэ даргаа бүх талаар хүрээлж, хайрлаж, хамгаалж, нэг баг болж, дараагийн ялалтын төлөө, бусдынхаа төлөө түүчээ шувуу шиг манлайлан ажиллахын төлөө ажиллахад нь хамт байх нь чухал” гэлээ.

Улсын Их хурлын гишүүн Х.Баасанжаргалтай ярилцлаа.

---

-Өнгөрсөн долоо хоногийн чуулганы хуралдааны үеэр УИХ-ын гишүүн Х.Булгантуяатай холбоотой асуудал яригдаж, та байр сууриа нэлээд хүчтэй илэрхийлсэн. Энэ яг юу болоод байгаа талаар та тайлбар өгөхгүй юу?

-Үүн дээр эргээд бид Үндсэн хуулийн Цэцийн аравдугаар сарын 22-ны өдрийн наймдугаар дүгнэлтийг зайлшгүй ярих болчихоод байгаа юм. Ингэж байж дараагийн ярианууд болно. Учир нь Үндсэн хуулийн 66 дугаар зүйл дээр Цэц дөрвөн асуудлыг шийдэх тухай тодорхой заалтууд бий. Үүний нэгд нь хууль, Ерөнхийлөгчийн зарлиг, шийдвэр Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх гэхээр нөгөө Засгийн газрыг огцруулсан тогтоол чинь энд орчихож байгаа юм. Хоёрдугаарт, ард нийтийн санал асуулга, сонгуультай холбоотой асуудал гэдгийг бол шийдээгүй. Гуравдугаарт, Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, гишүүн, Ерөнхий прокурор, Улсын дээд шүүхийн шүүгч Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх гээд Х.Булгантуяа даргын асуудал үүнд хамаарсан. Харин дөрөвт, Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, гишүүнийг эргүүлэн татах үндэслэл байгаа эсэхийг шийддэг. Эдгээрээс Цэц нэг болон гурав дахь асуудлыг л шийдэж, дүгнэлт гаргасан. Нөгөө хоёр дээр нь дүгнэлт гаргаагүй. Х.Булгантуяаг Үндсэн хууль зөрчсөн л гэснээс эргүүлэн татах үндэслэлтэй эсэх дээр юм байхгүй. Гэтэл одоо чинь Үндсэн хууль зөрчсөн, эргүүлэн татах хоёрыг нэг асуудал юм шиг яриад, хольж хутгаад байгаа юм. Жишээ нь Ж.Баярмаа гишүүн Улсын Их хурлын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн зургийг нь аваад тавьчихсан байна лээ.

-Тэр заалт дээр нь юу гэж байгаа юм бэ?

-Гишүүнийг хугацаанаас нь өмнө дуусгавар болгох гэж байгаа. Гэтэл тэнд нь гишүүнийг ямар үед хугацаанаас нь өмнө эргүүлэн татах вэ гэхээр Үндсэн хуулийн 66.2.4-т зааснаар эргүүлэн татах үндэслэлтэй гэдэг дүгнэлтийг Цэц гаргасан учраас УИХ хэлэлцэнэ. Харин энд заасан нөхцөл хангагдаагүй учраас дээрх заалт хэрэглэгдэхгүй гэсэн үг. Дээрээс нь Цэц дүгнэлт дээрээ энэ дүгнэлтийг УИХ хэлэлцэхгүй гээд биччихсэн байгаа. Гэтэл одоо УИХ-ын Дэгийн тухай хуулийн 85-аар асуудлыг шийднэ гээд нөгөө Цэцийнхээ дүгнэлтийг хэлэлцэх гэж байх шиг байна л даа. Ингээд ийм нэг төвөгтэй байдал бий болчихсон. Хэрэв Цэцийн гаргасан дүгнэлтийг хэлэлцэх гэж байгаа бол тэр дүгнэлтэд ганцхан Х.Булгантуяагийн асуудал байхгүй. Давхар Засгийн газрыг огцруулсан тогтоол бий. Ийм байтал зөвхөн Х.Булгантуяатай холбоотой асуудлыг нь хэлэлцээд Засгийн газрын асуудлыг болохоор Цэц битгий хэлэлц гэсэн гээд орхих гээд байгаа байхгүй юу. Мөн энэ дүгнэлтийг хэлэлцэнэ гэх юм бол түүн дээр нь 16 болон 17-ны өдрийн хуралдаан Үндсэн хууль зөрчсөн, ирц нь хүчингүй гэчихсэн. Гэтэл бид 17-нд дөрвөн тогтоол баталсан. Тэгэхээр тэр бүхнийг дахин хэлэлцэх юм уу гээд төвөгтэй асуудал үүсчихээд байгаа юм. Тиймээс манай бүлгээс тодорхой хариуцлага хүлээлгэх ёстой. Тэр нь УИХ-ын дэд даргаас нь огцруулна гээд ярьчихсан. Хуульд ч энэ талаарх бүлгийн эрх хэмжээний талаар заагаад өгчихсөн байгаа. Түүнээс биш бусад процессоор явахаар дээрхүүд шиг гацаа үүсчихээд байгаа юм. Харин энэ гацаанаас нь гаргах бүлгийн шийдэл нь энэ.

-Таны хувьд сөрөг хүчинд хандаад хатуухан шүүмжлэл хэлж байсан. Нийгэмд ч нэлээд таамаг явж байх шиг байна л даа?

-Хүчтэй сөрөг хүчинтэй байсан бол гэж би парламентад орж ирснийхээ дараа харж байгаа. Хэрвээ тийм байсан бол өнөөдөр төсвийн хэлэлцүүлэг, багш, эмч нарын асуудлыг аль хэдийнэ яриад, өөрсдийн бодлогын хувилбараа дэвшүүлчихсэн байх байсан. Манай нам засагт байсан бол багш нарын цалинг ингэж нэмнэ гээд хувилбар гаргаад, хэлэлцүүлэг өрнүүлж байх байлаа. Хоёрдугаарт, төсөвтэй холбоотой болж байгаа үйл явдлуудыг харахад аймаг бүрдээ Ардчилсан намын тойргийн гишүүд зам тавиулсан, асуудлуудыг нь шийдүүлсэн л гэнэ. Ингэж наймаа, хуйвалдааны зарчмаар яваад байгаа юм. Хэрэв сөрөг хүчин хүчтэй байсан бол Засгийн газар өдийд огцорчихсон байх байсан. Ерөөсөө сөрөг хүчний ажлаа гүйцэтгэхгүй байна. Тийм ч болохоор зөвхөн тойргийнхоо асуудлыг шийдүүлэх, 2028 оны сонгуулиа бодож тоглолт хийгээд байгаа чинь Монголын ардчилалд аюултай байна гэдэг утгаар нь хэлсэн юм.

-УИХ-д бас нэг тулгамдаад байгаа асуудал бол даргагүй нэлээд хэд хоночихлоо. Ер нь УИХ-ын даргын асуудлыг хэзээ шийдэх вэ?

-Цэцийн дүгнэлтийг хэрхэн хэлэлцэх вэ гэдгээс их юм хамаарна. Хэрэв дүгнэлтийг УИХ хэлэлцэх ёстой гэх юм бол тэр өдрийн бүх тогтоолууд хэлэлцэж таарна. Тэр тогтоолууд дунд нь УИХ-ын дарга өөрийн хүсэлтээр огцорсон асуудал байгаа. Тэгэхээр тэр тогтоол нь хүчингүй болно, эргүүлээд томилж таарна. Харин Цэцийн дүгнэлтийг хэлэлцэхгүй, манай намын бүлгийн хариуцлага тооцож байгаагаар явна гэх юм бол бас нэг өөр асуудал яригдана. Ер нь Цэцийн дүгнэлттэй холбоотойгоор УИХ нь хурал хийхэд их төвөгтэй байдал үүссэн. Ялангуяа санал хураалт дээр асуудал гарахаар байна. Төсөв дээр нөгөө дэмжээгүйг дэмжих гэдгээр маш олон санал хураагддаг. Тэр бүхнийг яах юм, ингэж хурааж болох уу, үгүй юу. Гишүүд заавал өөрийн биеэр байж саналаа өгөх ёстой юу гээд тодорхойгүй асуудлууд үүсчихээд байна.

-Танай намын бүлэг дээр УИХ-ын дараагийн даргад хэн нэгэн хүний нэр яригдаж байгаа юу?

-Тийм зүйл яригдаагүй байна.

-Парламент нь даргагүй ийм олон хоног байх нь ямар нэгэн эрсдэлтэй юу?

-Би бол эрсдэлтэй, хямрал үүсэх вий л гэж болгоомжилж байгаа.

-Та сая төсөв дээр санал хураах асуудлыг хөндлөө. Тэгвэл энэ парламент маань төсвөө хуулийн хугацаандаа баталж чадах болов уу?

-Төсвийг хуулийн хугацаандаа багтаад батлахын хувьд батлах байх. Гэхдээ яг хүмүүсийн хүлээлтэд айхтар нийцсэн бодлогын өөрчлөлт бүхий төсөв байж чадахгүй. Сүүлийн үед зарим сайд бид төсвөө өргөн барьчихсан, бидэнд одоо хамаагүй гэж яриад байна лээ. Гэтэл бид Засгийн газрын өргөн барьсан хүрээнд нь хэлэлцдэг. Бид хаа нэгтээгээс мөнгө олж, тоог худлаа тавьж болохгүй шүү дээ. Тиймээс засгаас өргөн барьсан төсөв нь бодлогын өөрчлөлт тун муу байгаа учраас ингэж шүүмжлээд байгаа юм. Хоёрдугаарт, өнөөдөр (өчигдөр) төсөв дээр багш, эмч нарын цалинг нэмэхийн тулд хаанаас хэмнэлт хийх вэ гээд ярилцахаар бүх төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарын төсвөөс 10, сүүлдээ 20 хувиар таная гэсэн саналууд гарч байгаа юм. Гэтэл бүгдээс нь адилхан хэмжээтэй хасах юм бол бодлого гэж гаргах хэрэг байхгүй. Тэр яамны, салбарын онцлог гэж байна. Эдгээрийг харахгүй, хамгийн амарханаар нь шууд тэгшхэн хасъя гэж байгаа юм. Ноднин жил бид яг ингэж автоматаар танаад бөөн юм болж байсан шүү дээ. Тиймээс Засгийн газар энэ бүх асуудал дээрээ сайтар ажиллаад оруулж ирэх ёстой байсан ч тэгээгүй. Хувь гишүүний хувиар би шинэ хөрөнгө оруулалтаа энэ жил болих саналтай байгаа. Мөн маш их хэмжээний зам баригдаж, үр ашиг нь тодорхойгүй хөрөнгө оруулалтууд хийгдэж байна. Энэ бүхэн дээрээ шинэчлэл хийж байж бид дараагийнхаа төлөвлөлтийг хийх ёстой.

-Тэгэхээр энэ удаад төсвөө ямар ч байсан батлаад дараа нь тодотгол орж ирэхээр байгаа гэдэг дээр юу хэлэх вэ?

-Орж ирсэн хүрээнд нь л батлах байх. Тиймээс дахиж тодотгол хийгдэх байх гэж бодож байгаа. Тэгэхгүй бол ийм бодлогын төсөвтэй нэг их удаан явахгүй. Нэлээд гацаа үүсэх байх гэж харж байна.

Эрх баригч МАН доторх зөрчилдөөн төрийн түвшинд хүрсэн. Тэр нь явсаар байгаад Үндсэн хуулийн шүүх буюу Цэцийг татан оролцуулсан. Үндсэн хуулийн Цэцээс: Ерөнхий сайдыг Үндсэн хууль зөрчиж огцруулсан гэх хүсэлтийг 25 оны аравдугаар сарын 22-нд хэлэлцэж дүгнэлт гаргасан. Уул нь Үндсэн хуулийн Цэц нь: Хараат бус байх, Үндсэн хуульд захирагдах, Гишүүд эрх тэгш байх, Асуудлыг шударга шийдвэрлэх, Үйл ажиллагаа ил тод байх гэсэн 5 үндсэн зарчимтай ажилладаг Үндсэн хуулийн шүүх юм. Үндсэн хуулийн Цэц буюу шүүхээр маргааныг хянан шийдвэрлэх хэмжүүр нь Үндсэн хууль бөгөөд хяналтын бүх объектыг гагцхүү Үндсэн хууль, түүний утга, санаа, үг, үсэгт нийцүүлэн шалгадаг.

Маргааныг шийдвэрлэж магадлал, дүгнэлт, тогтоол гаргана. Маргааныг Үндсэн хуулийн Цэц эцэслэн шийдвэрлэж тогтоол гаргадаг. Тогтоолоор эцэслэнэ гэсэн үг. Харин тэрийг нь цаашид хэн ч авч хянах эрхгүй.

Гэвчиг: УИХ-ын чуулган 25 оны аравдугаар сарын 17-нд хуралдаж тогтоол гаргасан байтал Үндсэн хуулийн Цэц аравдугаар сарын 16-нд маргаан үүсгэсэн. Тэрнээс гадна. Ерөнхий сайдын хүсэлтийг онц хүндрэлтэй, яаралтай шийдвэрлэх асуудлаар нэн даруй шалгасан нь хууль ёсны эсэх, гаргасан дүгнэлт нь УИХ-ын хууль тогтоох хийгээд төрийн эрхийг барих дээд эрх мэдлийн чадамжийг алдагдуулсан эсэх, их суудлын хуралдааны дүгнэлт дээр эцсийн шийдвэр гэх ч Үндсэн хуулийн Цэцэд хамаарах хуулиудаар эцсийн шийд мөн эсэх гээд эргэлзээтэй олон зүйл үлдээж шийдэв.

Гол юм нь: 25 оны аравдугаар сарын 22-ны Үндсэн хуулийн Цэцийн 08 дугаартай дүгнэлтээс хойш Монгол Улсын парламент цаашид энэ эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх боломжгүй болов.

Учир шалтгаан нь: Монгол Улс парламентын засаглалтай. Энийг 92 онд Үндсэн хуулиар тогтоосон. Засаглалын энэ эрхийг УИХ буюу парламент хэрэгжүүлж ирсэн. Харин Үндсэн хуулийн Цэцийн 25 оны аравдугаар сарын 22-ны 08 дугаартай дүгнэлтэд: Ерөнхий сайдыг огцруулах тухай УИХ-ын 95 дугаар тогтоолыг хэлэлцэж батлахдаа …ТББХ-ны дэмжээгүй саналыг дэмжье гэсэн томъёоллоор санал хураалгаж, Үндсэн хуулийн зөрчил гарах нөхцөлийг бүрдүүлсэн гэжээ. Энүүгээрээ парламентын амин сүнс нь гэж болохуйц гол цөм эрх мэдлүүдийг тас цохиж хаяв.

Ерөнхийдөө: Үндсэн хуулийн Цэцээс Ерөнхий сайдыг огцруулсантай холбоотой дүгнэлт гаргасан нь дараахь үр дүнг шууд үзүүлж байна.

Нэгт: УИХ-ын гишүүд байр суурьгүй кнопчид болов.

УИХ-ын гишүүн нь хууль санаачлах, тогтоох үндсэн ажилтай. Тэрүүндээ халдашгүй байдал эдэлдэг. Тэрхүү хууль тогтоох байгууллагын дотоод бие даасан байдал, институцийн дархлааг: УИХ дэгээ өөрөө тогтооно гээд Үндсэн хуулиар баталгаажуулж өгсөн. Энэхүү зарчимд хуралдааны журам, санал хураалтын дэг, шийдвэр гаргах томьёолол зэрэг асуудлыг парламент өөрөө тогтоох, өөрөө тайлбарлах, өөрөө хэрэгжүүлэх бүрэн эрхтэй. Гэтэл нь Үндсэн хуулийн цэц: ….Томьёоллоор санал хураалгаж, Үндсэн хуулийн зөрчил гарах нөхцөлийг бүрдүүлсэн гэсэн. Энүүгээрээ Үндсэн хуулийн Цэц нь процедурын шинжтэй, парламентын дотоод хэрэгт хамаарах асуудлаар дүгнэлт гаргасан. Цаашаагаа: УИХ-ын гишүүдээс галтай гэгддэг хууль, тогтоомжийг барьж авах, санаачлах, шийдвэр гаргах зориг зүрхтэй хүн гарахгүй болов. Гишүүд зүгээр л кнопчид болсон.

Хоёрт: УИХ-ын байнгын хорооны хурал гэж цагийн гарз бөгөөд гаргасан санал дүгнэлт нь ямар ч хэрэггүй цаас болж хувирав.

-Уул нь байнгын хороо бол хуульд заасны дагуу эрхлэх асуудлынхаа хүрээнд хууль санаачлагчаас өргөн мэдүүлсэн хууль тогтоомжийн төслийг урьдчилан хэлэлцэж санал дүгнэлт гарган нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлэх чиг үүрэгтэй, бүрэн эрхтэй УИХ-ын бүтэц. Байнгын хороо тухайн асуудлаар бүрэн эрхийнхээ хүрээнд санал дүгнэлт гаргаж нэгдсэн хуралдаанд танилцуулснаар УИХ уул саналыг хэлэлцэж шийдвэрлэх бэлтгэл хангагддаг юу ч биш болж чадамжгүй болсон. Харин Үндсэн хуулийн Цэц нь хууль тогтоол шийдвэр Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг хянан шийдвэрлэх эрхтэй бөгөөд парламентын дотоод ажиллагаа, санал хураалтын томьёолол, хуралдааны дэгийн асуудалд оролцох эрхгүй юм. Гэсэн хэдий ч Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтээс хойш байнгын хорооны хурал цагийн гарз, санал дүгнэлт нь цаасны гарз болж хувирсан.

Гуравт: Үндсэн хуулийн цэцийн энэ бүрэлдэхүүний өнгөн дээр УИХ-аас Ерөнхий сайдыг огцруулах босго хуулийн бусаар өндөрсөв.

-Ерөнхий сайдыг томилох, огцруулах, чөлөөлөх нь УИХ-ын буюу парламентын хэнтэй ч, тэр дундаа эрх мэдлийн бусад салаа мөчир болох төрийн бусад институцтэй хуваалцахгүйгээр, зөвхөн өөрт нь хадгалж хэрэгжүүлдэг төрийн эрх эрх мэдэл нь Үндсэн хуульд зааснаар ард түмнээс эх сурвалжтай буюу ард түмэн, иргэдээс сонгуулийн замаар шилжүүлсэн авсан онцлох үндсэн шинжээр илэрхийлэгддэг. Ерөнхий сайдын эрх мэдэл нь УИХ-аар хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал, итгэл дээр тогтдог. Гэтэл нь өнөөдрийн Ерөнхий сайд УИХ-ыг онцгой бүрэн эрхээ хэрэгжүүлснийг мушгин гуйвуулж төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авлаа гэж Үндсэн хуулийн Цэцэд хүсэлт гаргасан. Харамсалтай нь өөрөө төрийн бусад эрх мэдлээр хүч түрж, Үндсэн хуулийн Цэцээс Үндсэн хуулийн бус дүгнэлт гаргуулснаар Ерөнхий сайдын суудалд тогтож үлдлээ. Задлах нь ээ: Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтийн хүчээр УИХ-аас хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй, итгэл үзүүлээгүй Ерөнхий сайд үргэлжлүүлэн ажилласан нь өөрөө төрийн эрхийг хууль бусаар авч байгаа явдал. Энэ нь Үндсэн хуулийн цэцийн өнөөгийн бүрэлдэхүүний өнгөн дээр энэ Ерөнхий сайдыг огцруулах босгыг хуулийн бусаар өндөрсгөв.

Базах нь ээ: Энэ удаагийн Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтээр Монгол Улсын парламентын сүнсийг суга татчихлаа. Парламентыг шүдгүй арслан, хүчгүй гишүүдийн нийлбэр болгож чадлаа. Энэ тест байх. Үндсэн хуулийн Цэц удаж төдөхгүй нисээд л цагаан сарын өмнө бас нэг сюрпризийг ард нийтэд барьж магадгүй. Ойрхон давтамжтай дуулддаг болж байна. Тэр нь засаглалын шилжилт… Тэрхүү засаглалын шинэ хэлбэртээ бэлдэцгээх үү, бүгдээрээ?

Ө.Билэг

Нийслэлийн удирдах ажилтнуудын шуурхай зөвлөгөөн өнөөдөр болж, дэд төвүүдийн бүтээн байгуулалтын ажлын явцын талаар хэлэлцэв. Зөвлөгөөний эхэнд НЗДТГ-ын Хяналт-Шинжилгээ, үнэлгээний газрын дарга Б.Мөнхбаяр өмнөх шуурхай зөвлөгөөний үүрэг даалгаврын биелэлтийг танилцууллаа. Өмнөх шуурхай зөвлөгөөнөөр 26 үүрэг даалгавар өгсөн бөгөөд биелэлт 81.1 хувьтай байна. Үргэлжлүүлэн Улаанбаатар хотын гэр хорооллыг хөгжүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих хөтөлбөр төслийн зохицуулагч Д.Авирмэд дэд төвүүдийн бүтээн байгуулалтын ажлын явцын талаар танилцуулав.

^[1]

^[2]

Сэлбэ хотыг орон сууцжуулах төслийн нэг, хоёрдугаар багцын бэлтгэл ажил 98 хувьтай үргэлжилж байна

"Сэлбэ 20 минутын хот"-ын дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт дууссан бөгөөд орон сууцжуулах төслийн нэг, хоёрдугаар багцын бэлтгэл ажил үргэлжилж байна. Тодруулбал, багц нэгийн 1786 айлын 20 блок орон сууцны барилгын суурь цутгалтын ажил 47.3 хувь, багц хоёрын 2028 айлын 26 блокийн суурь цутгалтын ажил 68 хувьтай тус тус үргэлжилж байна. Төслийн эхний ээлжийн 3800 айлын орон сууцны барилгын ажлыг 2027 оны III улиралд дуусгана. Уг төслийн хүрээнд төрийн болон нийгмийн бүхий л төрлийн үйлчилгээг нэг дороос хүртээмжтэй авах боломжийг бүрдүүлэх цогц, нэгдсэн төлөвлөлтийг хэрэгжүүлнэ. Төслийн хүрээнд 8 км авто зам, 39 км явган хүний зам, 23 км дугуйн зам, 3.6 га талбайд тоглоомын талбай, гурван сургууль, таван цэцэрлэг, эмнэлэг, спорт байгууламж барихаар төлөвлөсөн. Мөн авто зогсоол, худалдаа, үзвэр үйлчилгээ, оффисын зориулалттай барилга барихаас гадна нийт талбайн 40 хувьд ногоон байгууламжийг цогцоор нь шийдэх юм. Тэрчлэн Сэлбэ голын хөвөөнд Туул голын урсцыг сайжруулах зорилгоор хөв цөөрөм байгуулна.

^[3]

^[4]

Баянхошуу дэд төвийн дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт 96 хувьтай үргэлжилж байна

Баянхошуу дэд төв СХД-ийн 7, 8, 9, 10, 28, 40 дүгээр хорооны 162 га талбайд хэрэгжиж буй. Уг дэд төвд 30 мянган орчим хүн ам амьдрахаар төлөвлөж байгаа бөгөөд 6463 айлын орон сууц барих юм. Өнөөдрийн байдлаар Баянхошуу дэд төвийн дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт 96 хувьтай үргэлжилж байна. Тус дэд өнөөдрийн байдлаар 20 айлын үйлчилгээтэй орон сууц, 240 хүүхдийн ортой цэцэрлэг, бизнес инкубатор төв, 50 айлын орон сууц, 35/10кВ дэл станц зэргийг ашиглалтад оруулаад байна. Мөн үерийн хамгаалалтын далан, тохижилтын ажлууд дууссан. Тус дэд төвд 2.4 га газарт цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулж байгаа бөгөөд 91 хувьтай үргэлжилж байна.

• 650 суудалтай спорт цогцолбор 85 хувь
• Гал унтраах аврах ангийн барилга угсралт 59 хувь
•  240 ортой хүүхдийн цэцэрлэг 42 хувь
• Олон нийтийн хөгжлийн төвийн барилга угсралт 38 хувьтай үргэлжилж байна.

^[5]

Дамбадаржаад 1973 айлын орон сууц барина

Дамбадаржаа дэд төвийг СБД-ийн 15, 16, 17 дугаар хороонд хэрэгжүүлж буй. Тус дэд төвд 1973 айлын орон сууц барина. Өнөөдрийн байдлаар тус дэд төвийн дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын ажил 72 хувьтай үргэлжилж байна. Тухайлбал, 63 МВт хүчин чадалтай дулааны станцын ажил 39 хувь, мэдээлэл холбооны барилга угсралт 90 хувь, 150 ортой хүүхдийн цэцэрлэгийн барилга угсралт 95 хувьтай үргэлжилж байна.

• Хөрсний ус зайлуулах ажил 80 хувь
• Цэвэр усны 2.3 км шугам татах ажил 98 хувь
• Ариутгах татуургын шугам татах ажил 98 хувь
• 2.8 км авто замын ажил 95 хувьтай үргэлжилж байна.

^[6]

Толгойт дэд төвийн дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт 59 хувьтай үргэлжилж байна

Толгойт дэд төвийг СХД-ийн 1, 2, 20, 22 дугаар хороонд хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд 133.3 га талбайд бүтээн байгуулалт хийх юм. Тус дэд төвийг 21.105 хүн амтай байхаар төлөвлөж, 5276 айлын орон сууц барина. Өнөөдрийн байдлаар дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт 59 хувьтай үргэлжилж байна. Тус дэд төвийн сургалтын төвийг ашиглалтад оруулаад байгаа бол 640 хүүхдийн суудалтай сургуулийн барилга угсралтын ажил 61 хувь, тохижилтын ажил 15 хувьтай үргэлжилж байна.

• 6.5 км авто замын ажил 20 хувь
• 6.8 км дулааны шугам татах ажил 27 хувь
• 8.9 км цэвэр усны шугам татах ажил 58 хувь
• 10.8 км ариутгах татуургын шугам татах ажил 16 хувь
• 5.9 км үерийн хамгаалалтын суваг барих ажил 98 хувьтай үргэлжилж байна.

^[7]

МАН-ын төв байрнаас Төрийн ордонд нүүж ирсэн хямралыг тодорхойлох үг одоохондоо олдохгүй. Энэ жишээг хэрэгжүүлсэн жишиг дэлхийд байхгүй байх. МАН-ынхан нам, төр дамжуулж сар хэртэй ноололдож байгаад сүүлд нь 24 цагийн дотор төрийн гурван өндөрлөг гэж нэрлэдэг албан тушаалтнуудын хоёрыг нь огцруулаад чөлөөлөөд явууллаа.

УИХ-ын даргыг чөлөөллөө. Үндсэн хуулийн 24 дүгээр зүйлийн 1-д: УИХ-ын дарга, дэд даргыг УИХ-ын гишүүдийн дотроос нэр дэвшүүлэн саналаа илээр гаргаж сонгоно, тус зүйлийн 2-т: УИХ-ын дарга, дэд даргын бүрэн эрхийн хугацаа дөрвөн жил байх бөгөөд хуульд заасан үндэслэлээр хугацаанаас нь өмнө чөлөөлж, огцруулж болно гэж заасан. МАН-ын бүлгээс УИХ-ын даргыг нэр дэвшүүлнэ.

Ерөнхий сайдыг огцрууллаа. Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйлийн 1-д: УИХ-ын гишүүдийн дөрөвний нэгээс доошгүй нь Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг албан ёсоор тавибал УИХ гурав хоногийн дараа хэлэлцэж эхлэн арав хоногийн дотор шийдвэрлэнэ. УИХ-ын нийт гишүүний олонх уг саналыг дэмжсэн бол Ерөнхий сайдыг огцруулах тухай УИХ-ын тогтоол баталсанд тооцож, шинэ Ерөнхий сайдыг гуч хоногийн дотор томилно. Энэ зүйлийн 2-т: Ерөнхий сайд огцорвол Засгийн газар бүрэлдэхүүнээрээ огцорно гэж заасан. Тэрүүгээр болчихсон. 30 хоногийн дотор Ерөнхий сайдын асуудал шийдэгдэнэ. Энэ нь Үндсэн хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 2-т: УИХ-д олонх суудал авсан нам, эвслээс нэр дэвшүүлсэн хүнийг; аль ч нам, эвсэл олонхын суудал аваагүй бол хамгийн олон суудал авсан нам, эвсэл бусад нам, эвсэлтэй зөвшилцөн олонхыг бүрдүүлж нэр дэвшүүлсэн хүнийг; бусад тохиолдолд УИХ-д суудал авсан нам, эвсэл зөвшилцөн олонхыг бүрдүүлж нэр дэвшүүлсэн хүнийг Ерөнхий сайдаар томилох саналыг Ерөнхийлөгч тав хоногийн дотор УИХ-д оруулна гэснийг дагана. МАН-ын бүлгээс Ерөнхий сайдыг нэр дэвшүүлнэ.

Эдгээрийн эцэст ҮАБЗ-д эрх зүйн бүрэн чадамжтай Ерөнхийлөгч л үлдлээ.

Энэ бүгд юунаас болсон бэ. Юу болж байна вэ. Цаашаагаа юу болох вэ.

Тогтолцоо, эсхүл ардах элдэв шалдав шалтгаан нөхцөл ярихгүй. Ярьсан ч нэмэргүй. Ёс суртахууны хашаагаа даваад алга болсон. Цаашаагаа энэ хямралт нөхцөл хуулийн хашилтаар тогтоно, эсхүл үгүй. Тиймийн учраас болсон процессыг эрх зүйн дагуу хэрхэн явахыг ярих хэрэгтэй.

2025 оны 6 сарын эхэнд Ерөнхий сайд огцорсон. Дараагийнхыг тодруулахдаа Ерөнхийлөгч алдсан. УИХ-д сонгогдож чадаагүй, өөрийнхөө Тамгын даргаар ажилладаг, сул хүнийг Ерөнхий сайд болгосон. Тоглоомын Засгийн газар байгуулсан. Байгуулагдахад нь: Энэ Засгийн газар гурван сарын настай гэж байсныг ард нийт санаж л байгаа. Шинэ Ерөнхий сайд МАН-ын даргад нэр дэвшээд ялагдсан. Ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөөгүй. Төрийн ордон руу чирж оруулсан. Засгийн газарт орж ажилласан Г.Дамдинням, Ч.Ундрам, Д.Батлут, орохыг шахсан Б.Энхбаяр нарын хийсэн үйл ажиллагаа МАН-аа хоёр хуваасан. Дамжуулаад энийгээ УИХ-д байдаг бүлэгтээ ч халдаасан. МАН-ын энэ төрд нялзаасан хямралын гацаа саадыг арилгах үүрэг АН-д ногдсон. АН бүлгээрээ шийдвэр гаргасан. Хоёулаа огцор гэсэн. Энэ дагуу нь УИХ-ын дарга чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгсөн. Ерөнхий сайд гүрийсэн. Гүрийх хэрэггүй байсан юм. Энүүгээрээ Монгол Улсад 1 ч гэсэн төсөл хөтөлбөр хэрэгжиж, мөнгө олж байх ард нийтийн эрх ашгийн алтан цагийг зогсоосон. Эцсийн бүлэгт хоёр хүнээс болж төр хямарч, гацаанд орсон. Энэ хоёр албан тушаалтан тэртэй тэргүй цаашаагаа ажиллах чадамжгүй болсон. Ажлаа өгцгөөхөөс аргагүй байдалд хүрсэн. АН: бүгд дэмжихгүй, МАН: талаас илүү нь ажиллахгүй гэчихсэн. Ерөнхий сайдыг хэлэлцэх чуулган 24 цаг хүлээсэн. Тэгээд болсон. УИХ-ын даргыг чөлөөлсөн. Ерөнхий сайдыг огцруулсан. УИХ-ын дарга ойрын хоногуудад, Ерөнхий сайд 30 хоногийн дотор тодорно.

Гэлээ гэхдээ нэг том асуудал бас үүссэн. ТББХ-гоор Ерөнхий сайдыг огцруулахыг дэмжмэгц Засгийн газрын сайд Б.Жавхлан, С.Бямбацогт нар Үндсэн хуулийн Цэц рүү гүйж очоод Ерөнхий сайдынхаа хүсэлтийг өгчихсөн. Тэр хүсэлтэд: УИХ-ын дэд дарга Х.Булгантуяа Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйлийн 1, 70 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийг зөрчсөн гэж. Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт: УИХ-ын гишүүдийн 4/1-ээс доошгүй нь Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг албан ёсоор тавибал УИХ гурав хоногийн дараа хэлэлцэж эхлэн 10 хоногийн дотор шийдвэрлэнэ. УИХ-ын нийт гишүүний олонхи уг саналыг дэмжсэн бол Ерөнхий сайдыг огцруулах тухай УИХ-ын тогтоол баталсанд тооцож, шинэ Ерөнхий сайдыг гуч хоногийн дотор томилно гэж, 70 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт: Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино гэж заасан.

Үндсэн хуулийн Цэц тэр дор нь хүлээж аваад: Монгол Улсын Ерөнхий сайдаас Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаж ирүүлсэн хүсэлтийн дагуу УИХ-ын дэд дарга, гишүүн Х.Булгантуяа Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйлийн 1, 70 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийг зөрчсөн эсэх асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаа шууд үүсгэн шалгаж байна гэж мэдээлэв. Энийгээ дагуулаад: Үндсэн хуулийн Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт: Цэцэд хандах эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтнаас гаргасан хүсэлтийг хүлээн авсан Цэцийн гишүүн маргаан шууд үүсгэж шалгана гэж хуульчилсан байна гэж тайлбар зүүлт хийжээ.

Энд нэг гажиг орсон. Ийнхүү Үндсэн хуулийн Цэцийг Ерөнхий сайдын хүсэлтээр маргаан үүсгэхэд УИХ Ерөнхий сайдыг огцруулах шийдвэр гаргаагүй байсан. Гараагүй УИХ-ын тотоолд Үндсэн хуулийн Цэц маргаан үүсгэчихсэн. Энэ нэг тал нь. Нөгөө талд: Ерөнхий сайд огцрохгүйн тулд УИХ-ын гишүүд чуулганы хуралдаандаа оролцохгүй байх тактик барьсан. Гэвчиг энэ нь өөрөө Үндсэн хуулийн зөрчил байсан.

Үндсэн хуулийн 27 дугаар зүйлийн 6-д: УИХ-ын чуулганы нэгдсэн болон Байнгын хорооны хуралдааныг гишүүдийн олонхи нь хүрэлцэн ирснээр хүчинтэйд үзэж, Үндсэн хуульд өөрөөр заагаагүй бол хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхын саналаар асуудлыг шийдвэрлэнэ. Үндсэн хуульд өөрөөр заагаагүй бол УИХ-ын нийт гишүүний олонхын саналаар хуулийг эцэслэн батална гэж, 27 дугаар зүйлийн 7-д: УИХ-ын гишүүд саналаа илээр гаргаж асуудлыг шийдвэрлэнэ. Үндсэн хууль, бусад хуульд заасан, эсхүл хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхи дэмжсэн бол нууц санал хураалт явуулна гэж заасан. Энүүгээр Үндсэн хуульд УИХ-ын гишүүдийн чуулганы хуралдаанд оролцох, санал өгөх эрх, үүргийг зааж өгсөн. Гэтэл нь: Үүнийг хэрэгжүүлсэн нь Үндсэн хуулийн зөрчил гэж огцорсон Ерөнхий сайдын зүгээс үзэж буй нь УИХ-ын гишүүний төлөөлөх, саналах өгөх эрхийг үгүйсгэсэн явдал болжээ. Тэр утгаараа уг хүсэлт нь өөрөө УИХ-ын бүрэн эрхэд халдаж, харин Үндсэн хуулийн тодорхой заалтуудыг илтэд зөрчсөн хэрэг болно.

Тэрнээс гадна огцорсон Ерөнхий сайд Г.Занданшатар Үндсэн хуулийн Цэцэд найдах хувийн итгэл байж болзошгүй. Тэрбээр Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга Г.Баясгалантай нэг нутгийнх, Баянхонгорынх. Г.Занданшатар Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумынх, Г.Баясгалан Баянхонгор аймгийн Баянхонгор сумынх. Тэд зургаан насны зөрүүтэй ч Г.Занданшатарыг ЗГХЭГ-ын дарга байхад Г.Баясгалан ЗГХЭГ-ын тэргүүн дэд даргаар ажиллаж байсан түүх нь байгаа. Тэрэнд найдаагүй бол Үндсэн хуулийн Цэц энэ асуудалд илтэд тал хазайж орох нь Үндсэн хуулийн Цэцийн легитимийг бүр дуусгасан явдал болно. Гэвчиг нэгэнтээ маргаан үүсгэсэн болохоор дүгнэлт л гарч таарах байх. Гэлээ гэхдээ УИХ-ын гараагүй тогтоол дээр дүгнэлт гаргана. Үндсэн хуулийн Цэцийн аз болоход өөрсдийнх нь маргаан үүсгэсэн тогтоол, Г.Занданшатарыг Ерөнхий сайдаас огцруулсан УИХ-ын тогтоол хоёулаа: 2025 оны 10 сарын 17 гэсэн огноотой байгаа юм.

Энд 1 дүгнэлт: Г.Занданшатар нь Үндсэн хуулийн 20 дугаар зүйлд Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү УИХ-д хадгална гээд байхад гаргасан тогтоолыг нь үл тоогоод байгаа юм чинь МАН-ынх нь бага хурлын шийдвэр бол юу ч биш байна.

Үндсэн хуулийн Цэц энэ хүсэлтээс болоод хүнд байдалд орж байгаа нь ойлгомжтой. Үндсэн хуулиа дагавал юу гэж хариулах нь тодорхой. Зөрчөөгүй байна гэнэ.

Тэгсэн үед огцорсон Ерөнхий сайдад нэг арга үлдсэн. Ерөнхийлөгчөөр УИХ-ын Ерөнхий сайдыг огцруулсан тогтоолд хориг тавиулах. Тэр хэрэгжиж болох ч түүхэнд: Хоригоор хамгаалагдсан Засгийн газар нэртэй үлдэж, дахиад л хуулийн хашаа давж харайсан жишээ болж бичигдэнэ.

Ерөнхийд нь дүгнэх нь ээ: Г.Занданшатар сүхээр цохиод ч унахгүй, сөрөг хүчнээ хувааж барьсан Ерөнхий сайд байна гэж тооцож хүч түрж яваад л хэмжээ дамжаагаа алдаад уначихсан.

Энэ бүгдийн дүнд МАН-аа хуваагдалтай, цаашаа ч үгүй наашаа ч үгүй гацсан байдалтай болгосон. Энэнээс болоод МАН-ынхаа намын залуу гишүүдэд цөм цохиуллаа. П.Сайнзориг, Ц.Сандаг-Очир, УИХ-ын эмэгтэй залуу гишүүд нь улс төрийн мэдрэмж авч лидерийн шатаар өгсөөд эхэллээ. Бас ч гэж: 126-тай болсон нь төлөөлөх эрх нэмэгдэж, хэн нэгэн хүчээр шийдэл гаргах боломжгүй гэдэг харагдлаа. Харин эсрэгээрээ АН-д хүч, боломж, улс төрийн ирээдүй олголоо. АН ухаантайхан тогловол 27 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль, 28 оны УИХ-ын сонгуульд ялалтын тугаа өргөх боломж нэгэнтээ бий болсон. Гэлээ гэхдээ энэ хоёр сонгууль болох юм бол шүү…

Учир жанцан нь: Г.Занданшатар Ерөнхий сайдаар үлдэхээр яваад эцэстээ шал өөр юм руу орох шинжийг олов. Тэрийг засаад эхэлсэн байна. Ард нийтийн хамгийн их харж оролцдог сошиалд: Хэрэв Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх энэ УИХ-ыг тараах шийдвэр гаргавал та дэмжих үү гэдэг санал асуулгыг хүртэл явуулж байна. Ийм боломжид хүрэх хууль байгаа юу гэвэл байгаа. Үндсэн хуулийн 22 дугаар зүйлийн 3-т: Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасны дагуу Ерөнхий сайдыг томилох саналыг УИХ-д анх оруулснаас хойш 45 хоногийн дотор, эсхүл Үндсэн хуулийн 43 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасны дагуу Ерөнхий сайдыг огцруулснаас, түүнчлэн 44 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасны дагуу Ерөнхий сайдыг огцорсонд тооцсоноос хойш 30 хоногийн дотор УИХ Ерөнхий сайдыг томилоогүй бол Ерөнхийлөгч УИХ-ыг тараах шийдвэр гаргана гэж байгаа. Огцорсон сайд нар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсаны ард УИХ-ыг Ерөнхийлөгчөөр тараалгах энэ төлөвлөгөө нуугдаж байх шиг байна.

Зохион байгуулалттай нь илт тодорхой, Ерөнхийлөгчийг хатгасан энэ уриалга, асуулга нь Монгол Улсыг юунд хүргэх вэ. Нэг их засаглал, тогтолцоо яриад яахав гэж эхэнд хэлсэн. Хэрэвзээ энэ зургаар нь явах юм бол 27 онд Ерөнхийлөгчийн сонгууль болохгүй. Харин 27 оноос өмнө УИХ-ын сонгууль болж магадгүй. Харин тусгал нь маш хэцүү дээ. Ярихаас тойроод байгаа засаглал, тогтолцооны асуудал яригдана. Энийг хүн болгон мэдэж байгаа. Маш эмгэнэлтэй үр дүнд хүрнэ. Юун ардчилал, юун парламентын засаглал…

"Өдрийн сонин"

2025.10.20. Даваа гараг.

Ө.Билэг

Б.ДАМДИН-ОЧИР

Ухаахудаг. Тавантолгойн нүүрсний бүлэг ордын нэг хэсэг. Лиценз нь олон “гар” дамжсан. Тавантолгойн орд бүхэлдээ лицензээр гаднынхны мэдэлд очсон үе ч бий. Гэвч, эцэст нь “Энержи ресурс”-д ирсэн. Энэ нь 2007 оноос өмнөх явдал юм. Улмаар, УИХ-ын тогтоолоор 2007 онд Стратегийн 15 ордыг тогтоосон. Хамгийн эхэнд нь Тавантолгойн нүүрсний орд бичигдсэн. Тогтоолын гол агуулга нь, стратегийн орд төрийн эзэмшилд байх ёстой. Тиймээс, тухайн үеийн Засгийн газар “Энержи ресурс”-ийн хооронд лиценз шилжүүлэх хэлэлцээ явагдсан. Тэгээд, Ухаахудагийг “Энержи ресурс”-д үлдээгээд үлдэх лицензтэй хэсгийг Засгийн газарт шилжүүлэн авах шийдэлд хүрсэн. Үүнийг 2008 онд хэрэгжүүлсэн. Хэдэн жилийн дараа, 2019 онд УИХ-аас стратегийн ордуудыг түшиглэж Үндэсний баялгийн сан байгуулах агуулгатай нэмэлт өөрчлөлтийг Үндсэн хуульд оруулсан. Цаашлаад, 2024 онд Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг батлан гаргасан. Ингээд, УИХ-ын 2007 оны тогтоол, Үндсэн хуулийн 2019 оны нэмэлт өөрчлөлт, Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэх үүрэг тухайн үеийн Л.Оюун-Эрдэнийн тэргүүлсэн Засгийн газарт оногдсон. Энэ хүрээнд Ухаахудагийн асуудал “өртсөн” байдаг. Ер нь бол, Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайдаар ажиллахдаа дан ганц Ухаахудагийг яриагүй, “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийн схемийг задалж, төрд авсан. Бас, Оюу толгойн 2.3 тэрбум ам.долларыг өрийг тэглүүлж, Дубайн гэрээг цуцлуулах зэргээр стратегийн орд газруудтай холбоотой шийдвэрүүдийг гаргаж байв. Тиймээс, Ухаахудаг дээр Засгийн газраас “…УИХ, Засгийн газрын ямар ч шийдвэргүйгээр хувийн компанид шилжсэн Тавантолгойн бүлэг ордын нэг хэсэг Ухаахудагийн тодорхой хувийг Баялгийн санд авахыг УИХ-аар шийдүүлье” шийдвэрийг 2025 оны хоёрдугаар сарын дундуур гаргасан. Түүнийгээ гуравдугаар сарын дундуур УИХ-д өргөн барьсан. “Энержи ресурс”-ийн зүгээс “…Бидэнтэй яриагүй байж ингэлээ” гэж мэдэгдсэн. Үүнээс асуудал үүссэн. Уг асуудлыг Засгийн газрын нэрийн өмнөөс хариуцаж байсан ХЗДХ-ийн сайд О.Алтангэрэл 2025 оны дөрөвдүгээо сард “…“Ухаахудагийн асуудлыг өргөн бариад 31 хонож байхад УИХ-аас тов өгөхгүй, хэлэлцүүлэхгүй байна. Яагаад энэ ордыг чуулганаар хэлэлцэхгүй байгаа юм бэ” гэж мэдэгдсэн. УИХ-ын даргын 2025 оны тавдугаар сарын 8-ны захирамжаар “…Тодорхой ордыг стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордод хамааруулах тухай УИХ-ын 2007 оны 27 дугаар тогтоолын 4 дэх заалтын хэрэгжилттэй танилцаж санал, дүгнэлт гаргах” үүрэг бүхий ажлын хэсгийг байгуулсан. Маргааш нь, Ажлын хэсгийн ахлагч П.Мөнхтулга “…Бид дүн шинжилгээ хийх ажлыг зохион байгуулна. Үүний үндсэнд  санал, дүгнэлтээ гарган цаашид авах арга хэмжээний талаарх санал шийдвэрийн төсөл боловсруулж, УИХ-ын 2025 оны намрын ээлжит чуулганы хугацаанд танилцуулна” гэсэн. Түүний дараа ХЗДХ-ийн сайд О.Алтангэрэл “…Засгийн газраас энэхүү асуудлыг хэлэлцүүлж шийдвэрлүүлэхээр тогтоолын төсөл боловсруулж УИХ-д хүргүүлээд багагүй хугацаа, 48 хоног өнгөрч байна. Ажлын хэсэгт цугларсан баримтуудаас түүвэрлэж хоёр боть эмхэтгэл бэлдэж хэвлүүлсэн. Маргааш УИХ-ын гишүүд, хэвлэл мэдээллийнхэнд түгээнэ. Тавантолгой нүүрсний бүлэг ордын хайгуулд манай ард түмэн 50 жилийн турш ямар их хөрөнгө хүч зарсан, тэрхүү орд хэрхэн хувьд очиж хэд дамжсан, стратегийн орд гэгч ойлголт хуульд хэрхэн орж, хэн хэн ямар байр суурьтай байсан, Засгийн газар энэхүү ордыг буцаан авах талаар ямар алхам хийсэн, яагаад УИХ-аар хэлэлцүүлээгүй, эдүгээ энэхүү ордын Ухаахудаг хэсгийн олборлолт, орлого, татвар төлөлт ямар байгаа болон энэхүү үйл явдлын талаарх “Энержи ресурс” компанийн байр суурь, эдийн засгийн үр өгөөжийн талаарх хөндлөнгийн шинжээчийн дүгнэлт зэрэг яригдаж буй олон асуултад хариулт өгөх баримтууд энд бий” гэж мэдээлсэн юм.

Удалгүй, 2025 оны тавдугаар сарын 14-нд Монгол, Хятадын Гашуусухайт-Ганцмод төмөр замын боомтын хил холболтын бүтээн байгуулалтын нээлт болсон. Түүнээс хойш юу болж өнгөрснийг олон нийт сайн мэднэ. Л.Оюун-Эрдэнийг огцруулсан. Гэхдээ

Л.Оюун-Эрдэнэ УИХ дээр  “…Засгийн газрын алдаа бол том төслүүдээ арай хурдан явуулсан. Том төслөө явуулчихсан юм чинь АН хэрэгтэй юу үгүй юу гэдэг асуудал босоод ирсэн нь нууц биш. Шахсан хүмүүсийн дийлэнх нь л тийм юм ярьж байсан. Гашуунсухайт яваад ирэхэд дараагийн Засгийн газар зурагдчихсан байсан. АН дотор ч дараагийн удирдлагын асуудал тэр зурагдсан Засгийн газартай холбогдчихсон байсан” гэж хэлсэн нь одоо ч анхаарал татдаг. Мөн, түүнийг огцруулсан УИХ-ын чуулганы албан ёсны мэдээлэлд “…Тэрээр, сайд нар Засгийн газрынхаа эсрэг ажилласныг илчилж, улмаар бүлгийн нөлөө бүхий гишүүдтэй нэгдэн олон нийтийн асуудал үүсгэснээр түүнд Ерөнхийлөгчийн дэмжлэг байхгүй болсныг хэллээ. Энэхүү улс төрийн хүнд сорилт үе үеийн Ерөнхий сайд нарт тулгарч байсныг тэрбээр дүгнэж, энэ удаагийн нөхцөл байдал “Энержи Ресурс” компантай холбоотойгоор боссон нь үнэн” гэснийг онцолсон байдаг.

Л.Оюун-Эрдэнэ огцорсноосоо хойш сар гаруй хугацаанд чимээ аниргүй байв. Ухаахудагийн тухай ч хөндөж ярих хүнгүй болсон. Харин, тэрээр өнгөрсөн зуны баяр наадмын амралтын үеэр хэд хэдэн томоохон улс төрийн уулзалтыг Төрийн ордонд хийсэн тухай мэдээлэл түгсэн. Түүнийг “…Ерөнхий сайдын албан тушаалаас буухаасаа өмнөхөн гаргасан Ухаахудагийн талаарх хоёр боть эмхэтгэлээ тарааж буй юм байна. Улстөрчидтэй хийсэн уулзалтуудаараа Тавантолгойн бүлэг ордын Ухаахудагийн хэсгийг Баялгийн санд авах талаар ярьсан” гэж байгаа юм. Уулзалтад нь улстөрчдөөс гадна, Үндсэн хуулийн Цэцийн хуучин удирдлагууд ч багтсан сурагтай” гэж байсан юм. Харин, өнгөрсөн долоо хоногоос Л. Оюун-Эрдэнэ Ухаахудагийн асуудлаар УИХ-ын Хянан шалгах түр хороо байгуулах хүсэлтэд гишүүдийн гарын үсгийг цуглуулж Төрийн ордноор “аялуулаад” эхэлжээ.

Төсөлд “…УИХ-ын 2007 оны 27 дугаар тогтоолоор баталсан стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордод хамааруулсан Тавантолгойн нүүрсний бүлэг ордод хамаарах  MV-011952 дугаартай Ухаахудаг ашигт малтмалын лиценз болон бусад лицензтэй талбайн ашиглалтын үйл ажиллагаатай холбогдуулж хууль тогтоомжийн биелэлтийг хангуулах, иргэдийн мэдэх эрхийг хангах зорилгоор дараах асуудлын хүрээнд Хянан шалгах түр хороог байгуулах шаардлагатай байна. Үүнд, Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт байрлах Тавантолгойн нүүрсний бүлэг ордод хамаарах  MV-011952 дугаартай Ухаахудаг ашигт малтмалын лиценз болон бусад лицензтэй талбайн ашиглах үйл ажиллагаа холбогдох хууль тогтоомжид нийцсэн эсэх, мөн стратегийн ач холбогдол бүхий Тавантолгойн бүлэг ордоос олборлосон нүүрстэй холбогдуулж байгуулсан оффтейк гэрээнүүд холбогдох хууль тогтоомжид нийцсэн эсэх, түүнчлэн Ашигт малтмалын тухай хууль, Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн хэрэгжилтийг хангах хүрээнд Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт байрлах Тавантолгойн нүүрсний бүлэг ордод хамаарах  MV-011952 дугаартай Ухаахудаг лиценз болон бусад лицензтэй талбайг эзэмшигчдийн оруулсан хөрөнгө оруулалт, олборлосон нүүрс, үйл ажиллагаа, мөнгөн урсгалд дүн шинжилгээ хийх УИХ-ын тогтоолын төслийг нэгдсэн чуулганаар хэлэлцүүлж өгнө үү” гэжээ.

“…Хянан шалгах түр хороо байгуулах хүсэлтийг өргөн барих хуульд заасан гишүүдийн тоо хүрсэн” гэх мэдээлэл байна.

Үүний зэрэгцээ, нэр бүхий иргэд “…Ухаахудагийг хууль бусаар авсан” гэж үзэн, дахин хяналт шалгалт явуулах өргөдөлд иргэдийн гарын үсгийг цуглуулж эхлээд байгаа юм. Тодруулбал, иргэн Г.Даваасүрэн 2025 оны есдүгээр сарын 11-нд нийтийн өргөдлийн "D-өргөдөл" цахим системд "М-Си-Эс" компани Монголын ард түмний өмч болох Ухаахудаг ордыг хууль бусаар авсан учир дахин хянан шалгалт явуулах хэрэгтэй гэж үзэж байна" гэсэн нийтийн өргөдөл санаачилсан. Уг өргөдөлд 100 мянган иргэний санал авсан тохиолдолд дахин хянан шалгалт явуулах боломж бүрдэх юм.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2025 ОНЫ АРАВДУГААР САРЫН 6. ДАВАА ГАРАГ. № 187 (7684)

 

МАН доторх улс төр буцаллаа. Анхандаа: МАН- ын даргын төлөөх өрсөлдөөн гэж харагдаж байсан. Ул суурийг нь ухах нь ээ зөвхөн МАН-ын асуудал биш болж хувирсан байна. Өнгөрсөн баасан гаригт өдөр УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан: Монгол Улсад хувь хүн бус, хууль засагладаг. Хууль засагладаг эрх зүйт төртэй байх ёстой. Энэ утгаараа би 100 жилийн түүхтэй МАН- ыг хувь хүний бус, хамтын удирдлагын байгууллага хэвээр хадгалахын төлөө, 300 мянган гишүүнтэй МАН- ын иргэд, сонгогчдын өмнө амласан том амлалтыг биелүүлэхийн тулд МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар найман жил ажиллаж, шинэчлэлт өөрчлөлт, дэвшилтэт үзэл санааг улс төрийн намын үйл ажиллагаанд нэвтрүүлэхийн төлөө ажиллаж байсныхаа хувьд удаа дараа намынхаа гишүүдийн итгэл, дэмжлэгийг авч, ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгогдон ажиллаж байсныхаа төлөө МАН- ын даргын сонгуульд нэр дэвшиж оролцоно гэдгээ албан ёсоор мэдэгдэж байна гэв. Ингээд л улс төр гэдэг талд ассан түймэр шиг ширүүн дориун болоод ирэв. Тэрний дотор МАН- ын цагаан байшин уур бухимдлаар дүүрчээ. Д.Амарбаясгалангийн мэдэгдлээс хоёр хоногийн өмнө МАН-ын нарийн бичгийн дарга Ц.Чулуунзагдыг АТГ- ынхан саатуулсан. МАН- ын байран дахь өрөөнд нь нэгжлэг хийж 21 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн материалыг хурааж аваад өөрийг нь баривчлан саатуулсан байна. Тэгэхэд Говь- Алтайд ажиллаж байсан Д.Амарбаясгалан маргааш нь Улаанбаатарт ирээд нөгөөдөр нь намынхаа хяналтын хорооны хуралд оролцож тайлбар хэлжээ. Тэр: -АН-ын их хурал хийгдэж МАН-ын бага, их хурал зарлагдах албан ёсны процесс эхэлсэн. Энэ үед хууль хяналтын байгууллагаас улс төрийн намын дотоод асуудалд бүдүүлгээр халдаж байгаад харамсаж байна. Намын гишүүн бүр үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй. Намайг даваа гаригт Ерөнхийлөгч дуудаж уулзсан. Нэр дэвшихээ боль, болихгүй бол хэрэг үүсгэнэ гэсэн. Тэгээд би гараад шууд Говь-Алтай руу явсан. Ирэх үед намын нарийн бичгийн дарга Ц.Чулуунзагдыг нам дээрээс баривчилсан байна. Би гурван удаа генсекээр ажиллахдаа ийм намыг хүсээгүй гэжээ. Өнөөдрийн үйл явдлуудын уул суурь нь өнгөрөгч оны 11 дүгээр сард 25 оны төсөв хэлэлцэж байхаас эхэлж. Төсвийн хориг, тэрний дараах улс төрийн үйл явдлууд тувт нэг л учир шалтгааны дор өрнөжээ. Сүүл үеэс нь хэлэх юм бол өнгөрөгч 6 дугаар сард хамтарсан засаг унахын өмнөхөн Ерөнхийлөгч хойд хөрш рүү айлчилж ялалтын 80 жилд оролцсон. Тэрний өмнөхөн УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалангийн өрөөнд нэгэн уулзалт болж. Засагт хамтарч байсан намуудын дарга нар. МАН-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ, АН- ын дарга Лу.Гантөмөр, ХҮН намын дарга Т.Доржханд, Шадар сайд С.Амарсайхан нар байж. Ерөнхийлөгч ч орж ирж. Тэрхүү уулзалтад Засаг тогтвортой байх эсэхийг Ерөнхийлөгч шийддэг, харин Ерөнхийлөгч тогтвортой байхыг намууд шийднэ. Олон улс доргионтой байгаа үед тогтвортой байдал чухал гэсэн нэгдмэл байр суурийг тэнд байсан хүмүүс тус тус хэлж. Товчлох нь ээ, Үндсэн хуульд хүрэхгүй л гэж. Тэгж эелдгээр бүгд татгалзсан байна. Тэр бүхнийг сонсоод: -За та нарын байр суурийг ойлголоо гээд гарчээ. Дараагаар нь АН-ын Х.Тэмүүжиний гишүүний бланк дээр гарын үсэг цуглуулсан. Тэр нь галыг ула мөрдсөн . Удаач үгүй хамтарсан засаг унасан . Дараагийнх нь Д.Амарбаясгалан, Х.Нямбаатар гэдэг бодлого явсан. Д.Амарбаясгалангийн дараа Л.Энх-Амгаланг УИХ-ын дарга болгох тохироо яригдсан. Ингээд байж байтал хуулийнхан хутгалдсан. Өнгөрөгч зун Архангайд болсон уулзалтад оролцсон аймгуудын МАН-ын дарга нарыг айлгасан. Э.Болормааг татуулах тухай яригдаж УИХ дахь үе тэнгийнхнийг нь бухимдуулсан. Н.Энхбаяраар зүрх яриулж С.Баяр, Ц.Нямдорж нарын хуучны гишүүдээ өдөөсөн. Сүүлд нь Д.Амарбаясгаланг татуулах гээд МАН-ын байрыг нэгжүүлж нарийн бичгийн дарга Ц.Чулуунзагдыг баривчлуулаад намынхнаа бүхлээр нь буруу харуулсан. Эдгээрийн эцэст: Намын дарга болъё гээд нам дээрээ очиход Г.Занданшатарт хүнд болсон. Удирдах зөвлөл, бага хурлынхаа гишүүдийг тоолоод, тоолоод дутаад байгаа сонстож байна. Д.Амарбаясгаланг мэдэгдэл хийснээс хойших өдрүүдэд МАН хавиар олон юм яригдах болж. МАН-ын гишүүд: -МАН-ын удирдах зөвлөлийн хурлыг зарлах эрхтэй ерөнхий нарийн бичгийн дарга Я.Содбаатар нэр дэвшигч нь бэлэн болоогүй учир хурал зарлахгүй хүлээгээд байна. Одоо айж сүрдэхээ больё гэж ярьцгааж. Тэгээд “Намайг ч хорь” гэдэг хөдөлгөөн үүсгэж тэр нь идэвхижихээр ажиллаад эхэлж. Мөнхүү: -Женко, Бор тээг хоёроор дайраад явахгүй дээ. Женко гэвэл Зандан дарга илүү холбогдоно. 18 онд засгийн ХЭГ-ын дарга байхдаа Салхитыг булаагаад хэн завшлаа. Салхитын мөнгөний ордыг Женко л нааш цааш болгосон гээд тусгай зөвшөөрлийг эзэмшиж байсан хүн хэвлэлийн бага хурал хүртэл хийсэн. 19 онд М.Энхболд даргыг унагаад хэн УИХ-ын дарга болголоо. Нутаг нэгт дүүгээ болголоо гээд улстөрчид ярьдаг байсан. Ерөнхийлөгч ч үнэндээ хамт зүтгэж явсан Оюун-Эрдэнээ өөрөө УИХ руу орж унагаад өөр хүмүүсийн хатгаасаар өөрийгөө ч, намаа ч дуусгаж байна. Нийлээд байгаа хүмүүс нь өөрт нь сайн санах хүмүүс ч биш дээ. Энхбаярыг яаж байлаа. Энхбаяр гурван шатны шүүхийн шийдвэрээ хүчингүй болгож цагаатгуулах гээд явж байгаа. Ингэж байгаад сүүлдээ ард түмнээсээ салж бүлэглэлийн хүслийг биелүүлэгч болж хувирлаа. Ярьж гарч ирсэн зүйлээсээ эсрэг зогссон юм боллоо гэх зэргээр олон юм сонстож байна. Басхүү зунаас эхлээд яригдсан МАН-ын залуу гишүүдийн Архангай дахь уулзалт дээр ч: -Ах өөрөө хамаг өнгөрснөө мартсан байна. Тэр өөр болсон. Бид буурин дээрээ байгаа. Дээд үеийн зарим ах нар үнэт зүйл алга. Үнэт зүйлгүй учраас сайд болгоё, эрх мэдэл өгье л гэвэл хэнийг ч дагаад гүйхэд бэлэн, хэнийг ч гөвшихдөө татгалзахгүй, тэдэнтэй улс орон, ард иргэдийн эрх ашиг гэж ярилтгүй гэж ярьцгаасан нь сая МАН-ын байранд болсон баривчилгааны дараа сэргээгдэж байх жишээтэй. Базах нь ээ, МАН-ынхан бол сонголтоо хийчихсэн л болов уу гэхээр байна. Д.Амарбаясгалан анхнаасаа легитимтэй, органик лидер болж гараасай гэж байгаа бол Г.Занданшатарын тухай: Өөрийн эрх мэдлийн хуулийнхныг намын байр руу дайруулж нэгжлэг баривчилгаа хийлгэсэн. Ямар нүүрээрээ санал гуйгаад ирэх гэж байгаа бол гэх. Өнгөрөгч 7 хоногт хариуцлагын гэрээ байгуулсан танхимынх нь сайд нар ч: Манай дарга ер нь биш байна. Ямар нэг шийдэлгүй суугаад байж хариуцлагын гэрээ хийгээд байхдаа яахав дээ гэж намынхантайгаа буу халж. Уулаасаа өнөөдөр Монгол Улсын төсвийн орлого 900 тэрбумаар тасарчихсан. Төрийн сангууд час улайсан. Төрийн данс ямар ч гүйлгээгүй зогсчихсон. Эдийн засгийн бүх үзүүлэлт уначихсан. Нам ч энэ янзаараа 27, 28 оны сонгуульд годройтох нь тодорхой гэх нь ч их сонсогдлоо. АН ч МАН-ын нэртэй энэхүү улс төрийн үйл ажиллагаануудад өртсөн. Хэдэн гишүүн нь хэрэг төвөгт орооцолдох сураг цуу гарсан. 14 хоногийн өмнө шинэ даргатай болсон ч Улсын Дээд шүүх хуралдан баталгаажуулж АН-ын тамга тэмдгийг гарт нь бариулаагүй байна. Өнөөдөр УИХ-ын чуулган нээнэ. Улс төр улам буцална. Учирлах нь ээ: Энэ зөвхөн МАН-ын биш, Монголын асуудал болж…

Эх сурвалж: "Өдрийн сонин"

Ө.Билэг

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд гэсэн төрийн гурван өндөр албан тушаал хашсан ганц улстөрч бол Намбарын Энхбаяр. Хэдий 2009 онд Ерөнхийлөгчөөс буусан ч улстөрөөс холдоогүй байсаар өнөөг хүрлээ. Өнөөдөр Н.Энхбаяр өөрөө Хархорин хариуцсан Тусгай үүрэгт Элчин сайд, хүү Н.Батшугар нь Цахим яамны сайд болоод байна. 2009 онд Ерөнхийлөгчөөс буугаад У.Хүрэлсүх нарын голж хаясан “Хувьсгалт” нэртэй нам байгуулаад Монголын улс төрийг самрах шиг л болсон. 2012 оны УИХ-ын сонгууль, 2013, 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиудад МАН-ыг ялагдуулж улстөрчийн бяр хүчийг үзүүлсэн. Тэгж МАН-ынхан Н.Энхбаярыг жийснийхээ хариуг амссан. Эцэст нь: МАН-ынханд Н.Энхбаярын МАХН-ыг намдаа авахаас өөр арга үлдээгүй. Тэгээд тохирцгоосон. 2020 оны сонгуульд нийт квотынхоо 30 хувийг өгч байж хамтарсан. Тэр нь 2024 оны сонгуулийг дуустал үргэлжилсэн. Л.Оюун-Эрдэнэ МАН-ын дарга болоод МАХН албан ёсоор нийлж Удирдах зөвлөлд нь хүртэл 30 хувиа эзэмшдэг болсон. Төрийн албаны томилгоонд ч 30 хувиа сайн эзэмшсэн. МАХН-ынхан одоо ч байгаа. Гэвчиг энэ нь МАН-ын дарга нарын улс төрийн шийдвэр. Тиймийн учир нийлснээсээ хойш Н.Энхбаярын хүссэн болгоныг тэвчээртэйгээр биелүүлж өгсөөр ирсэн. Эцэстээ Н.Энхбаярыг тусгай үүрэгт Элчин сайдаар хүртэл томилсон. Базах нь ээ МАН- ын дарга нараас бусад бүх гишүүн нь Н.Энхбаярынханд дургүй. Одоо Л.Оюун-Эрдэнэ намын даргаасаа болихоор МАН-ынхан Н.Энхбаяраас бүрмөсөн салж санаагаа амраахаар зэхэж байна. Харин Н.Энхбаяр Ерөнхий сайдаас буугаад байгаа Л.Оюун-Эрдэнийг улс төрөөс бүр мөсөн явуулах ажлыг маш сайн хийж байна. Тэрбээр: Л.Оюун- Эрдэнийн Засгийн газрын үед ямар муухай шийдвэр гарсан. Урагшаа нүүрс зөөж байгаа төмөр Монгол, Хятадын талаас тавигдсан. Гэхдээ хоорондоо 25 км зөрсөн байгаа. Энэ төмөр замыг нийлүүлэхийн тулд 16 жилийн турш жил бүр 20 сая тонн өндөр чанарын коксжих нүүрсийг “Чайна Энержи”-д төлбөр маягаар нийлүүлж, 25 км замыг босгоно гэж байгаа. Ямартаа ч 25 км төмөр зам босгох гэж байгаа нь зөв юм байж. Гэхдээ 16 жилийн турш жил бүр 20 сая тонн нүүрс нийлүүлнэ гэдэг нь нийт 320 сая тонн нүүрс болно гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, 320 сая тонн сайн чанарын нүүрсийг нийлүүлж байж 25 км төмөр зам босгоно. Өнөөдрийн ханшаар нэг тонн нүүрсийг 70 ам.доллар гэж тооцвол 320 сая тонн нүүрс 24 тэрбум ам.доллар болно. Тэгэхээр 24 тэрбум ам.доллараар 25 км төмөр зам тавих юм байна. Энэ чинь луйвар. Маш сэжигтэй, ингэж болохгүй. Газар дээр тавьж байгаа хамгийн үнэтэй төмөр зам 10 сая буюу 25 км төмөр зам чинь 250 сая ам.доллар болно. Гэтэл 24 тэрбум ам.доллараар яригдаж байна. Нөгөө Ухаахудаг, Оюу толгойтой адилхан том луйвар хийж байна. Цаадах 23 тэрбум ам.долларыг хэн авах гээд байна. Хятадын компани бол биш байх, зүгээр Хятадын компанийн нэрийг ашиглаж байгаа байх. Хэн нэгний ашиг сонирхлоо шургуулчихлаа гэж яриад байгаа. Энэ хүн гэнэтхэн аймаар юм яриад гарч ирсэнд эгдүүцэх хүн цөөнгүй. Мөнхүү далдаас алга ташин сэвж дэмжиж байгаа нь олон байна. Учир жанцан нь юу хэмээвээс: Н.Энхбаяр Гашуунсухайтыг, Л.Оюун-Эрдэнийг зүгээр ч нэг ярьсан юм биш. Н.Энхбаяр Л.Оюун- Эрдэнэд цаагуураа муу. Ерөнхий сайдаас огцроход нь хамгийн их баярласан хүн тэр. 1990 оноос хойших төрийн түүхэнд хамгийн олон жил Ерөнхий сайдаар ажилласан гэдэг рекордыг нь эвдсэн учраас муу болсон. Энэ их ойрынх нь хүмүүсийн дүгнэлт шүү. Тиймийн учраас тэр Гашуунсухайт гэдэг ганц сумаар улс төр талаас Л.Оюун-Эрдэнийг намнаж, бизнес талаас Таван толгойг Гашуунсухайтын гэрээнээс сугалж авч өгч байгаа юм. Н.Энхбаярын энэ акц нь үр дүн үзүүлбэл Л.Оюун- Эрдэнийн улс төрийн өрсөлдөгч дайснууд нь хагартал баярлана. Уул нь тэрнийг Ерөнхий сайдаас буулгачхаар номхорно гэтэл тэгдэггүй ээ. Улс төрийн том команд үүсгэж дахин гарч ирчих гээд болдоггүй. Өмчөө дээрэмдүүлсэн гээд байдаг компанийн захирлууд найр наадам хийж тэмдэглэнэ. Уулаасаа Гашуунсухайтын гэрээгээр Таван толгойг хэн нэгэн авч ашиглах боломжгүй болгочихсон.

Гашуунсухайтын гэрээ цуцлагдвал Таван толгой сул болж гарч ирнэ. Жишээ нь “Энержи ресурс” лицензээ томруулах боломжтой болно. Тэгэхлээр УИХ-ын чуулган эхлэхээр Гашуунсухайтын гэрээг цуцлах асуудал яригдана. Ажлын хэсгийг Н.Энхбаяр ахална. Ардаас нь Хархориноос гадна Таван толгойг хариуцсан тусгай үүрэгт Элчин болох тохироо хийсэн гэдэг тамхины цэгийн мэдээ байна . Уул нь Гашуунсухайтын гэрээ хамтарсан Засгийн газрын хамгийн том ажил гэгдэж байв. Энэ гэрээг хамтарсан Засгийн газар: Монгол, Хятад хоёр талд урт хугацаанд тогтвортой эдийн засгийн өсөлтийг бий болгох, хоёр талын төрийн өмчит хуулийн этгээд хооронд байгуулах нүүрс худалдах, худалдан авах гэрээг харилцан ашигтай, нийлүүлэлт тогтвортой байх зарчмын дагуу байгуулах, нүүрсний орд дахь уурхайн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино. Ингэснээр Монгол Улсын нүүрсний олборлолт, экспортын хэмжээ нэмэгдэж, Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн хэрэгжилт эрчимжиж, газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийг одоо ба ирээдүй үеийн иргэн бүрд тэгш, шударга хүртээх боломж бүрдэхийн зэрэгцээ дараахь ач холбогдолтой. Гашуунсухайт-Ганцмод хил дамнасан төмөр замын хэлэлцээр байгуулснаар төмөр замаар экспортлох ачааны хэмжээг жилд 30 сая.тн түүнээс дээш, Тавантолгойн ордын нүүрсний экспортын хэмжээг жилд 70 сая.тн хүртэл өсгөж, нүүрс борлуулалтын орлогыг жилд 1.5 тэрбум ам.доллараар нэмэгдүүлнэ гэж байгаад хийсэн. Н.Энхбаярын гараар ороод цэг тавигдах нь. Яая гэхэв. Мухар төмөр замтайгаа үлдээд, Таван толгойг хувьчлах тал руу л явж байх шиг…

 

Ө.Билэг

Намрын улс төрийн далдуур яригдаад байгаа мэдээнүүдийг сонсож багагүй явлаа. Ойрмогхон МАН хуралдаж намын даргаа сонгоно. Ерөнхий сайд Г.Занданшатар, УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан хоёр нэр дэвшиж өрсөлдөх нь. Тэрнээс болоод МАН-ынхан дээр дооргүй бужигнаад, тэрэнд нь ерөнхийлөгч оролцоод байгаа гэдэг зүйл их л ярьцгаах юм. Товчлох нь ээ: Нэг чигтэй гурван мэдээ байна. Хоёрынх нь эзэд интернэт сүлжээнд тэрхүү үгээ нийтэлсэн нь ч тэр зөвхөн тэднийх биш. Нэлдээ яриад байгаа юмыг зориглож өөрсдийн интернэт дэх хаягаар нийтэлжээ.

Нэгт: Монголд дарангуйлал тогтлоо гэж Ардчиллын анхдагч Э.Бат-Үүл анхааруулав. Хагас сайнд тэр “Дарангуйлал руу зугуухан шилжиж буй гэдгийг мэдэж байсан ч ийм хурдтай явагдана гэдгийг мэдсэнгүй. Путин, Си Жиньпинь хоёр,дундаа эрх чөлөөт, ардчилсан хөх Монгол байхыг тэсэх тэсгэлээ барсан аж. Уг нь энэ хоёрт Монгол Улс ардчилсан төвийг сахисан байх нь маш хэрэгтэй байсан юм. Дарангуйлагч нар рациональ сэтгэдэггүй л дээ.

Дарангуйллыг засаглалын нэг хэлбэр мэтээр эндүүрдэг юм. Үнэндээ тийм биш. Энэ бол нийгмийн “цунами” юм. Нэн ялангуяа дарангуйлал эхэлж тогтохдоо их хэмжээний хүчирхийлэл зайлшгүй явуулдаг. Хүний адгуудыг цуглуулан “ногоон малгайтны арми” бий болгож, иргэдийнхээ амь насыг сүйтгэх, гүтгэн шоронд хийх,өмч хөрөнгийг хураах зэргээр “Айдсын ертөнц”-ийг босгодог билээ. Үндэстэнд айдас, даган бишрэх хоёроос өөр юу ч үлддэггүй. Өнгөрсөн зууны 30-40-өөд онд энэ цунамиг монголчууд биеэрээ үзсэн. Тэгээд түүнийг “Их хядлага” гэж нэрлэсэн юм. Залуус минь, та нар дарангуйлал гэдгийг мэдэхгүй. Хөрш чинь ногоон малгайтан болж, ангийн чинь нөхөр матаачин байхыг мэдэхгүй. Төрөлхөөсөө хүчирхийлэх донтой улсуудын садист авир аархаж, дээрэлхэн захиргаадахыг мэдэхгүй. Амьдралын аар саар орон зайд л дарангуйллыг мартагнаж, түүнээс цаашлахаар үгээ мэдэж, амиа хамхиж явах ёстой айдас доор хорвоог өнгөрөөхыг мэдэхгүй. Эрх мэдэлтэй нөхөр ирээд бизнесийг чинь, амьдрах хэрэгслийг чинь булаахыг мэдэхгүй. Дарга нарыг шударгаар шүүмжилсэн бүхэн хэлмэгдэх ёсыг мэдэхгүй. Цунамийн балл өндөр байвал санаанд чинь багтамгүй аймшигтай явдлууд болох нь энүүхэнд. Хүн хүнээ барьж өгч амьдрахын хогийн амьдралыг мэдэхгүй. Иргэн бүр нь хулгайч шиг хоёр нүүртэй новш мэт амьдрахын тохуурхлыг мэдэхгүй. Айдас чинь,хувь заяаны чинь эзэн, авралт бурхан болохын булайг мэдэхгүй ээ. Та нарын эрх чөлөөт амьдралыг хамгаалах зоригтон маш цөөхөн, хэдхэн байвал их юм. Угаасаа хорвоо зоригтныг ширхэгээр төрүүлдөг юм. Залуус минь, боломж байгаа дээр эрх чөлөөт амьдралтай орон руу дайжиж гарсан нь дээр. Амжиж гарч чадаагүй залуустаа,дарангуйлал дор яаж амьдрах арга замыг нь зааж өгнө өө” гэв.

Дараагаар нь бүтэн сайнд “Одоохондоо манайд Өмнөд Солонгосын Юн Сок Ёл, Мьянмарын Мин Аун Хлайн нар шиг төрийн эргэлт, эсхүл хувьсгалт хүчирхийллээр дарангуйлал тогтоох оролдлого гарахгүй байх. Гэхдээ, хоёр их хөршийн удирдагч нар далдуур тохирон, ирээдүйн дарангуйлагчид баталгаа гарган шахвал ийм явдлыг зуун хувь үгүйсгэх аргагүй. Монголын эрх чөлөө, ардчилал дээсэн дөрөөн дээр байгаа ч дарангуйлал тогтоход 1-2 жилийн хугацаа наанадаж байх шиг байна. Энэ хугацаанд амжиж, залуусаа эрх чөлөөт орон руу дүрвэхэд нь туслах зохион байгуулалтын ажил хийх хэрэгтэй. Мөн хамгийн өндөр баллын “дарангуйллын цунами” ирвэл түүний аймшгийг хүн төрөлхтөнд мэдээлэхэд баруунд амьдарч байгаа монголчуудынхаа хүчийг ашиглах ажлыг зохион байгуулах хэрэгтэй. Тэнд 200000 гаруй монголчууд амьдарч буй гэдэг. Асар их хүч. Аймшигт аюулыг, хүмүүс болохоос нь өмнө “арай ч үгүй байлгүй” гэж хойш тавьдаг тэнэг. Болсон хойно болжээ гэдгийг ухаардаг. Гэхдээ тэр үед паникдахаас өөр юу ч хийж чаддаггүй юм. “Путин Украин руу дайрах гэж байна” гээд анхааруулаад байхад л “арай ч үгүй байлгүй дээ” гэж украинчууд бодоод итгэхгүй байсан юм шүү гэжээ. Энийг уншаад бодно биз. Тэгж төрөл бүрийн тайлбаргүйгээр энд нийтлэв.

Хоёрт: МАН-ын гишүүн Шилэн Цогоо интернэтээр үгээ хэлжээ. Өнгөрөгч долоо хоногийн сүүлээр Шилэн Цогоо: МАН-ын Их хурал ах дүүсийнхээ цонхыг хагалаж оролгүй эвтэй дуусаасай. Өнөөдрөөс МАН-ын Их хурал болох сургаар олз хайсан элээ хэрээнүүд эргэлдээд эхэлжээ. Болиосой. МАН 30 удаа Их хурал хийхдээ өрсөлдөж, бодлогын мэтгэлцээн өрнүүлж эв нэгдэл, шударга ёс, хариуцлага ярьж олонхоо дагаж, цөөнхөө хүндэтгэж явж ирсэн. Хайрцаглаж дарамталж, хонгилдож сүрдүүлж, барьцаалж заналхийлж, тушааж бус эв нэгдэлтэй, бодлогын мэтгэлцээн, чөлөөт ардчилсан, зөвлөлдөж шийдээсэй гэжээ. Тэр: Хайрцаглаж дарамталж-хонгилдож сүрдүүлж-барьцаалж заналхийлж-тушааж гэх үгнүүдийг хэрэглэжээ. Энэнтэй холбогдох нэг мэдээлэл өнгөрөгч долоо хоногийн эхээр яригдаад унасан. МАН-ын бага хурлын гишүүд, тэдний заримын ойр тойрныхныг хуулийнхнаар дарамталж эхэллээ гээд. 30 гаруй тохиолдол гарч. Нэг нь Шилэн Цогоо өөрөө гэх нь сонсогдож байна. Яриад л байна. МАН-ынхан Э.Бат-Үүл шиг: Дарангуйлал яваад байна гэцгээхийн хажуугаар: Коминтерний үе шиг боллоо гэдэг үгийг бас хэрэглэж байгааг энэ намын олон гишүүний амнаас унахыг сонсож ойлголоо.

Гуравт: Монголчуудын мэддэг дэлхийн жишээ. Туркийн Т.Эрдагон. Улсаа айдсын орон болгож, хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн гэж дэлхий нийт шүүмжилдэг. Шударга ёс ба хөгжлийн нам нь хамтын удирдлагын биш болсон. Хувийн компани болгосон. Удирдлагад нь эхнэр, хүүхэд, жолооч, эмч нь байдаг. Сөрөг нам нь бас тэр жишиг болсон. Тэгээд нэг хүнээс хамааралтай байдаг болсон. 16 онд өөрийг нь эсэргүүцлээ гээд 70000 гаруй хүнийг барьж хорьсон. Хүчээр ялуулж байсан нам нь 24 оны сонгуульд сөрөг хүчиндээ ялагдсан. Тэгмэгц нь: Туркийн нийслэл Анкара хотод сөрөг хүчин АН-ын дэмжигчид хотын бүх гол замыг хааж, туг далбаагаа мандуулж, машины дуут дохиог хангинуулж баярлацгаасан. Мэдээллийн хэрэгслүүд, улс төрийн аналитик эх сурвалжууд: Т.Эрдагон 16 сая хүн амтай мега хотыг шинэ эрин зуунд авчирна гэж амлаад байсан ч сөрөг хүчний намд ялагдсанаар түүний улс төрийн замнал дуусч магадгүй гэж мэдээлсэн. Тэд цааш: Хэрэв сөрөг хүчний нам орон нутгийн сонгуульд ялалт байгуулсан бол Т.Эрдоган Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж, 2028 он болохоос өмнө ерөнхийлөгчийн албаа үргэлжлүүлэн хаших арга сэдэх байсан гэж үзсэн. Харин Монголд яг одоо эрх баригч МАН-ын гишүүд, тэр дотроо УИХ-ын гишүүд идэвхийлэн хоорондоо уулзаж, үзэл бодлын нэгтгэл хийцгээж байна. МАН-ынхан: Нам бус ерөнхийлөгч хууль хэтрүүлэн намын дотоод асуудалд оролцож байна. Тэрний эсрэг үндсэн хуулийн цэцэд хандах нь зөв гэж шийджээ. 10 гаруй жилийн өмнө Фортуна Батбаяр: МАН сүхээр эхлээд сүхээр дуусах болчихлоо гээд байсан. Тэр биелэх нь үү, тэгж болохгүй гэдэгт нэгдэж. Олон ажил төлөвлөж. Тэр дундаас сонирхвол: УИХ-ын гишүүд голлосон МАН-ын гишүүд Цэцэд хандахаас тусдаа: УИХ-ын хяналт шалгалтын түр хороо байгуулж төрийг хамгаална гэж хүртэл ярьсан байна. МАН-ын энэхүү далд яваад байгаа дотоод асуудал энэ долоо хоногт бүлтэрч ширүүсэх шинжтэй.

Ө.Билэг