Энэ удаагийн Монгол хэл бичгийн элсэлтийн шалгалтад нийт 85 мянган шалгуулагч бүртгүүлсэн бөгөөд шалгалт энэ сарын 18-ний өдөр орон даяар эхэлнэ.

Шалгалтад 12-р ангийн 39164, 11-р ангийн 30824, 10-р ангийн 12909 сурагч мөн өмнөх оны төгсөгч 2108 гаруй шалгуулагч бүртгүүлсэн байна.

Шалгуулагч нь бүртгэлээ баталгаажуулсны дараа БҮТ-өөс зарласан хугацаанд өөрийн бүртгэлийн дугаар болон нууц үгийг ашиглан ”суудлын хуваарь”-аа, www.eyesh.eec.mn ^[1] цахим хуудасны “шалгуулагчийн булан”-аас хэвлэн авна.

МХБШ-ын үргэлжлэх хугацаа 100 минут байна. Шалгалтын дүн оноог ажлын 15 хүртэлх хоногийн дотор нийтэд зарлана.

Олон улсын шалгалтын дүн, оноо дүйцүүлэхдээ гадаадын их, дээд сургуулиуд нийтлэг хүлээн зөвшөөрдөг Кембрижийн АS /advanced subsidiary/, A /advanced/, болон IB /international baccalaureate/ түвшний хөтөлбөр, мөн IELTS /International English Language Testing System/, TOEFL /Test of English as a Foreign Language/, SAT /Scholastic Aptitude Test/ зэрэг шалгалтын үнэлгээг элсэлтийн шалгалтын үнэлгээтэй дүйцүүлнэ.

Үнэлгээ дүйцүүлэх хүсэлтийг 2025 оны 03 дугаар сарын 01-ний өдрөөс эхлэн 05 дугаар сарын 31-ний өдрийг дуустал хүлээн авна.

Одоогийн байдлаар 300 гаруй шалгуулагч дүйцүүлэх хүсэлт ирүүлснээс 200 гаруй шалгуулагчийн дүн оноо дүйцэгдээд байна. Шалгуулагчдын ихэнхи нь IELTS, SAT шалгалтын дүн оноогоо дүйцүүлэх хүсэлт илгээжээ.

ЖИЧ: ЭШ-ын холбоотой асуудлаар БҮТ-ийн www.eec.mn ^[2], facebook/eec.mn, mobile APP, myfuture.mn ^[3], help.eec.mn ^[4], stat.eec.mn ^[5] гэсэн мэдээллийн эх сурвалжид хандаж болох ба шалгуулагчид шалгалтын айдас, түгшүүрээ дарах зорилгоор сэтгэл зүйчтэй холбогдон зөвлөгөө мэдээлэл авах боломжтой. Мөн 70119498, 75779498 гэсэн утас руу холбогдож болно. Бүртгэлийн дугаар, нууц үгээ мартсан бол 133233 гэсэн тусгай дугаар луу регистрийн дугаарын 8 оронтой тоогоо илгээн авах боломжтой.

Улсын физикийн 36 дугаар олимпиад 4 дүгээр сарын 5-ны өдөр Өвөрхангай аймагт нээлтээ хийж, өнөөдөр амжилттай үргэлжилж байна.

Олимпиадад 9 дүгээр ангийн 50, 12 дугаар ангийн 54 сурагч, 48 багш оролцож онол, туршилт ангиллаар өрсөлдөж байгаа юм.

МУИС, ШУТИС, МУБИС, ФТХ ийн эрдэмтэн багш, доктор, оюутнуудаас бүрдсэн баг Өвөрхангай аймгийн Боловсролын газар, ЕБС-ууд, физикийн багш нартай хамтран зохион байгуулж байна.

Олимпиадын нээлтийн үйл ажиллагаанд аймгийн удирдлагаас гадна УИХ-ын гишүүн А.Ундраа, Г.Тэмүүлэн, Н.Номтойбаяр, Г.Хосбаяр, Монголын физикийн нийгэмлэгийн тэргүүн Ц.Баатарчулуун нар оролцон үг хэлж, амжилт хүслээ.

Өвөрхангай аймагт математикийн улсын олимпиадыг 1997 онд Хужирт суманд, 2012 онд  Арвайхээрт, 2017 онд газарзүйн олимпиадыг Хархорин суманд тус тус зохион байгуулж байв.

Энэ удаа улсын физикийн олимпиадыг Зам тээврийн сайд, “Гэгээн хангай клуб”-ийг үүсгэн байгуулагч Намхайн Төмөрхүү агсны нэрэмжит болгон зохион байгуулж байна.

Засгийн газрын өнөөдрийн хуралдаанаас 2026 оныг Боловсролыг дэмжих жил болгон зарлахаар тогтжээ.

Боловсролын сайд П.Наранбаяр энэ тухайд “Засгийн газраас гаргасан уг шийдвэр нь УИХ-аас 2023 онд баталсан Боловсролын багц хуулийг бодитоор хэрэгжүүлэхэд онцгой түлхэц үзүүлнэ. Хамгийн гол нь, цэцэрлэг, сургуулийн хүртээмжийг эрс нэмэгдүүлэхэд бодит дэмжлэг болох болно. Өнөөгийн тооцооллоор, 2030 он гэхэд улсын хэмжээнд 88 мянган хүүхэд шинээр мэндэлнэ. Тэдгээр хүүхдүүдэд 108 сургууль, 95 цэцэрлэг хэрэгтэй байхаар байна.

Цаашлаад Засгийн газраас зарлаад буй 14 мега төслийг хэрэгжүүлэхэд тус шийдвэр нөлөөгөө үзүүлж, хүний нөөцийг бүрдүүлэх болно” хэмээн мэдээлэв.

Д.АРИУН

Дэлхийн хэмжээнд тэргүүлэгч их сургуулиудыг тодруулдаг Times Higher Education World Reputation Rankings-2025-ийн эхний аравт Ази тивийн улс орнуудын хоёр их сургууль багтсан байна. Үүнд: Хятадын Цинхуа их сургууль наймдугаарт эрэмбэлэгдсэн бол, Японы Токиогийн их сургууль аравдугаарт жагсчээ.

Харин шилдэг 100-д Хятадын долоо, Японы дөрөв, Хонконгийн гурав, Сингапурын хоёр, Өмнөд Солонгос нэг их сургууль тус тус багтсан байна.
Сингапурын Үндэсний их сургууль 19, Сингапурын Наньян Технологийн Их Сургууль 39-т, БНСУ-ын Сөүлийн үндэсний их сургууль 52-т эрэмбэлэгджээ.

World Reputation Rankings 2025: top universities by prestige-ийн талаар илүү дэлгэрэнгүйг  https://www.timeshighereducation.com/world-reputation-rankings# ^[6]  эндээс үзэх боломжтой.

Т.САЙХАН

Шинийн 1-15-ны өдөр  Монголын Бурханы Шашинтны Төв Гандантэгчэнлин хийд их ерөөл айлдана. Мөн Гандантэгчинлэн хийдийн Тэргүүн Хамба лам Д.Жавзандорж шинийн 9-ний өдөр олон нийтэд зориулан айлдвар айлдах юм. Айлдвар хоёр хэсгээс бүрдэнэ. Эхэнд бурхан багшийн намтар, цадиг айлдах бол дараа нь, насны авшиг хүртээнэ. Насны авшиг хүртсэнээр нас уртасна гэж үздэг.

Түүнчлэн  гуравдугаар сарын 16-ны өдөр Гандантэгчэнлин хийдийн дэд хамба лам, гавж С.Гантөмөр номын айлдвар айлдах юм. Энэ өдөр дэд хамба “Билгүүний зүрхэн судар” гэдэг номыг тайлбарлана. Энэ ном нь Бурхан багшийн айлдсан сургууль номын гол охь шим болох хоосон чанарыг тайлбарлаж буй ном юм. Мөн сар шинийн өдрүүдэд Гандантэгчэнлин хийдэд шинийн 1-15-ныг хүртэл өдөр бүр үдээс хойш 14:00 цагаас цагаан сарын хурал ном хурна.

Эх сурвалж:www.polit.mn

Т.САЙХАН

Боловсролын сайд П.Наранбаяр 16 хүртэлх насны хүүхдийг цахим орчинд орохыг хориглох асуудлыг судлах ажлын хэсэг байгуулсан талаар мэдээлэл хийлээ. Тус ажлын хэсгийг сайдын зөвлөх Д.Гантулгаар ахлуулсан бөгөөд хуулийн төсөл боловсруулах судалгааны ажлыг хийх юм.

Харин тусдаа хууль гарах уу, Хүүхдийн эрхийг хамгаалах хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах уу гэдгийг нийгмийн бүлгүүдтэй ярилцан шийдвэрлэх юм байна. Ямартаа ч тус хуулийг Засгийн газраас өргөн барих аж. Нийгмийн бүлгүүдтэй зөвшилцөлд хүрсний дараа хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барина.

Боловсролын сайд П.Наранбаяр “Австрали улс цахим орчинд 16 хүртэлх насны хүүхэд орохыг хориглосон хууль баталсан. Энэ хуулийг судлах, үр нөлөөг нягтлах, Монгол Улсад олон нийтийн сүлжээд 16 хүртэлх насны хүүхэд орохыг хориглох асуудлыг судлах юм. Энэ асуудлыг нийгмээрээ хэлэлцэж шийдвэр гаргах нь зүйтэй. Эрх ашиг нь хөндөгдөж байгаа бүхий л нийгмийн бүлгүүдтэй ярилцана. Гэхдээ үр дүнд хүрэх ёстой.

2020 онд хийсэн цахим орчин дахь хүүхдийн аюулгүй байдлын суурь судалгаагаар эцэг эхчүүдийн 90 гаруй хувь нь хүүхдүүд цахим орчны халдлагад өртөж байгаагүй гэсэн хариулт өгчээ. Харин хүүхдүүдийн 87 хувь нь цахим орчинд ямар нэгэн халдлагад өртсөн, 60 хувь нь эцэг эхдээ хэлээгүй гэжээ. Тиймээс цахим орчноос хүүхдээ хамгаалах нь бидний үүрэг" гэлээ.

Эх сурвалж:www.polit.mn

Боловсролын салбарын хамтын хэлэлцээрт тусгасны дагуу төрийн өмчийн сургууль, цэцэрлэг, мэргэжлийн болон техникийн боловсролын сургалтын байгууллагын албан хаагчдад сар бүр хоолны тодорхой нөхөх төлбөр олгохоор шийдвэрлэснийг Боловсролын яам мэдээлэв.

2025 оны батлагдсан цалингийн санд багтаан хоёрдугаар сарын 1-ний өдрөөс 2464 гаруй цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль, мэргэжлийн болон техникийн боловсролын сургалтын байгууллагын 88.6 мянган албан хаагчдад сар бүр орон нутагт дунджаар 107,500 төгрөг, нийслэлд 172,000 төгрөгийг Төрийн албан хаагчийн өдрийн хоолны зардлын тодорхой хэсгийг байгууллагаас нөхөн олгох журмын дагуу олгох юм. Ингэснээр сард нэг хүнд очих орлого орон нутагт дунджаар үндсэн цалингийн 7.2 хувь, нийслэлд 11.6 хувиар нэмэгдэх боломж бүрдэж байна.

Энэ хүрээнд улсын төсвөөс нийт 115.9 тэрбум төгрөгийн эх үүсвэрийг цалингийн батлагдсан төсөвт багтаан шийдвэрлэх боломжтой бөгөөд цаашид хувьсах зардлын бүрэлдэхүүнд хоол, унааны нөхөх төлбөрийг тусгахаар Засгийн газрын тогтоолд нэмэлт өөрчлөлт оруулан, жил бүр нэмэгдүүлэхээр болжээ.

Монгол хэлний тухай хуулийн дагуу Төрийн албан хэргийг 2025 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хос бичгээр хөтлөн явуулж буй.

Монгол Улсын Ерөнхий сайдын 2021 оны 9 дүгээр сарын 21-ний өдрийн 144 дүгээр захирамжаар Монгол хэлний тухай хуулийн хэрэгжилтийг улсын хэмжээнд нэгдсэн зохицуулалтаар хангах чиг үүрэг бүхий Ажлын хэсгийг Боловсрол, шинжлэх ухааны сайдаар ахлуулан байгуулсан. Ажлын хэсэг Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөрт тусгасан 4 зорилт, 69 үйл ажиллагааг 3 чиглэлд хувааж, хэрэгжилтийг ханган ажилласан юм. Энэ хүрээнд Боловсролын сайд П.Наранбаяраас уг хуулийн хэрэгжилт болон боловсролын салбарт хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанаас нь сонирхлоо.

-Төрийн албан хэргийг хос бичгээр хөтлөх хуулийн заалт энэ сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Гадаадын хэвлэлүүдэд, “Монгол Улс XIII зуунд хүчирхэг байх ахуйдаа хэрэглэж байсан бичиг үсгээ эргүүлэн авлаа” гэх мэтээр мэдээлсэн тухай дуулдаж байна. Монголчууд олон нийтийн сүлжээгээр сэтгэгдлээ хуваалцаж байна. Хуулийн хэрэгжилт өнөөдөр ямар байдалтай байна вэ. Үүнийг гол зохион байгуулж байгаа газрыг Боловсролын яам гэж ойлгож болох уу?

 

-Энэ ажилд Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл, Төрийн албаны зөвлөл, Боловсролын яам хамтарч байгаа. Монгол бичиг бидний ууган бичгүүдийн нэг. Түүнээс өмнө Орхоны бичээс, брахма бичиг гээд авиа тэмдэглэдэг олон янзын үсэг хэрэглэж байсныг манай орон дахь бичиг үсгийн дурсгалууд харуулдаг. Хамгийн амжилттай хэрэглэсэн нь бидний хэлж заншсанаар босоо монгол бичиг маань юм. Үүнээс хойш тод бичиг, Вагиндрагийн үсэг, дөрвөлжин бичиг буюу Пагва ламын үсэг, соёмбо үсэг гээд олон бичиг үсгийг хэрэглэж байжээ. Монголчууд олон бичиг үсгийг хөгжүүлж ирсэн нь дэлхийн ард түмэнд тэр бүр байдаггүй, үнэхээр бахархмаар түүх билээ. Кирилл монгол бичиг ч гэсэн Оросын үсэг биш шүү дээ. Тэгэхээр кирилл монгол бичгийг уйгуржин монгол бичигтэйгээ хослуулан хэрэглэж эхэлж байна.

1990-ээд оноос хойш монголчууд монгол бичгээ сэргээн хэрэглэхэд том дэвшил гаргасан.

Монгол бичиг бидний өдөр тутмын ажил амьдрал, хүндэтгэлийн ёслолд бүрэн нэвтэрсэн байна. Хамгийн нандин сайхан үгээ монгол бичгээр сайн уран бичээчээр бичүүлж үүрд хадгалах гэдэг болсон байна. Энэ бол монгол бичгээ үнэхээр дээдэлж байгаагийн хэлбэр юм.

XIII зуун үнэхээр монголчуудын зуун байсан. Хамгийн сүүлд би франц эрдэмтний “Алтан орд” зохиолыг уншлаа. Тэрхүү нэг сэдэвт бүтээлд бахархмаар түүх их бий. Монгол хэл гэдэг олон улсын хэл болж, монгол бичгээр бичсэн захидлууд олон улсад хүрч байсан байна. Манай монгол хэлийг хятад, перс гээд олон үсгээр тэмдэглэж байж шүү дээ.

-Таны хэлсэнчлэн монголчууд бичгийн агуу их соёлтой ард түмэн. Монгол бичгээ сэргээгээд, төрийн бичиг болгоод авбал монголчууд бидний мандал бадралд их л хэрэгтэй учиртай юм сан гэж билгүүн номч Б.Ринчен гуай хэлсэн байдаг. Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлийн мэдээллээр, монгол бичгийг 4200 байгууллагын бараг 50 хувьд нь туршаад эхэлжээ. Гэхдээ хуулийн хэрэгжилтийг хангахад зориулан нэмж журам гарах уу?

-Төрийн албан хаагчдыг бодлоготойгоор монгол бичгийн сургалтад суулгаж бэлдсэн. Судалгаагаар Говь-Алтай аймаг хамгийн өндөр буюу 70 гаруй хувьтай бэлэн гэсэн дүн гарсан. Говь-Алтай аймагт Ш.Чоймаа багш мэндэлсэн. Тэгэхээр тэнд бичгийн хүмүүсийн уламжлал хадгалагдаад буй хэрэг шүү дээ.

Монгол бичгээс хүмүүс битгий айгаасай, битгий шүүмжлээсэй гэж боддог. Монгол хүн өөрөө хичээж, энэ бичгээ сайтар үзье гэвэл гурван сарын дотор сурах бүрэн боломжтой.

Би 13 дугаар сургууль төгссөн. Бидэнд монгол бичиг заасан Жамбалсанжид гэж захирал байсан. Анхны хичээл дээрээ орж ирээд монгол бичгийн зурлагуудыг нь танилцуулахдаа “сүүл, орхицыг суга руугаа шидэж буй мэт бичээд бай” гэж байж билээ. Монгол бичиг маань шилбэ, шүд, гэдэс, сүүл, титэм гээд хэдхэн зурлагатай. Үгийн эхэн, дунд, адагт өөр болж хувирч байгааг нарийн харахад тэгж бичихээс өөр аргагүйн учрыг ухаартал минь заадаг байсан.

Монгол бичиг үгийн язгуурыг эвддэггүй их сайн чанартай. Эх хэлээ илүү амталъя, мэдэрье гэх үед тэр язгуур руу нь ороход хэчнээн сайхан. Жишээлбэл, зургаа гэдэг үгийг жиргуга гэж бичнэ. Жирийн, жирэмсэн гэж бичихэд “жир” язгуур явж байна. С.Дулам багшийн хэлснээр, энэ бол хоёр гэдэг утгыг илэрхийлдэг язгуур. Үнэхээр “жирийн бус” гэдэг бол ахиж өөр байхгүй, хоёр гэж байхгүй гэсэн санаа шүү дээ.

Тэгэхээр үгийн язгуурыг хайх, эх хэлнийхээ баялаг сэтгэлгээ рүү оръё гэвэл монгол бичгээ ухах хэрэгтэй.

Харин кирилл монгол бичиг халх аялгуун дээр суурилсан. Бидний өдөр тутмын ярьж байгаагаар тэмдэглэхэд хамгийн их дэвшил авчирсан бичиг юм.

-Та нэрийн хуудсаа монгол бичгээр хэвлүүлсэн байна. Монгол бичгийг та хэзээнээс сурч эхэлсэн бэ?

-Монгол бичиг их гоё бичиг шүү дээ. Би оюутан байхдаа лекцээ монгол бичгээр тэмдэглэдэг байсан. Нэгдүгээрт, сурчихъя гэж бичиж байсан үе, хоёрдугаарт, их хурдтай бичиж болдог, гуравдугаарт нэг нууц бий. Тухайн үед бие биеийнхээ лекцийн дэвтрийг их гуйдаг байсан. Тэгэхээр монгол бичгээр тэмдэглэчихээр лекцийн дэвтрээ алдахгүй, амар байдаг байв /инээв/.

-Монгол бичгээр бичдэг хүмүүс цөөн байх үед монгол бичиг мэддэг хүмүүсийг ихэд тоодог, үнэлдэг байлаа шүү дээ.  Ямар сайндаа, монгол бичгээр бичдэг улсууд илүү төлөвшсөн, хүмүүжилтэй харагддаг гэдэг байлаа. Та үүнийг юу гэж боддог вэ?

-Хичээж сурсан хүний цаана хөдөлмөр байдаг. Хөдөлмөр хүнийг хүмүүжүүлж бий болгодог. Жишээлбэл, жүдогоор хичээллэж амжилт гаргасан хүнтэй уулзахад их даруу, ах захаа хүндэлдэг болсон байдаг. Тэгэхээр монгол бичиг сайн сурсны цаана өөрийгөө бий болгосон хөдөлмөрийг илэрхийлж байна. УИХ-ын гишүүдээс Н.Эрдэнэболд гишүүн монгол бичгээр маш сайхан таталгаж бичдэг, өөрийнхөө тэмдэглэлийг хөтөлж байхыг харсан. Мөн Б.Найдалаа гишүүн монгол бичгээрээ сайхан бичнэ. Засгийн газрын гишүүн Л.Энх-Амгалан сайд маш гоё хэвийн бичигтэй бичлэгээ цахим орчинд оруулсан байна билээ. Тэр нь цаанаа л их дадсан бичиг байгаа юм.

-Монгол бичиг сурахад танд хэцүү байсан уу?

-Сонирхолтой байсан л гэж хэлнэ. Манай багш монгол бичгээр “Монголын нууц товчоо”-г уншуулсан. Бид хуулж бичих явцдаа сурсан. Дандаа эртний ном бичээд байж болохгүй гээд монгол бичиг, кириллээр гарсан 1992 оны Үндсэн хуулийн монгол бичгийн хэсгийг нь уншуулаад, бас хуулуулж бичүүлдэг байв. Эцэст нь, Үндсэн хуулиа ч бараг цээжилсэн, монгол бичгээ ч тогтоогоод авсан.

Тэр байтугай монгол бичгийн тигийг судалсан судалгааг ч харж байхад, заргын бичгийг бичихдээ жадалж бичдэг, сүүлийг дээш татахгүй доош нь бичдэг байж шүү дээ. Энэ мэтээр монгол бичгийн үсгийн тигийн тухай асуудал ч сонирхолтой. Одоо ингээд хэний тигээр явах вэ гээд маргалдаж байна гэдэг бол монгол бичгийн хэрэглээ аль хэдийн бий болсны шинж юм даа.

-Т.Галсан гуай энэ үеийг “Монгол бичигтэн залуу үеийнхэн зулзган ширэнгэ шиг төрсөн үе” гэж их гоё тодорхойлсон?

-Үнэхээр гоё хэлжээ. Зулзган ширэнгэ 80 жилийн дараа ямар ой болох бол гэхээр сайхан санагдаж байна.

-Монгол бичиг дэлгэрэхэд уран бичлэг ихэд нөлөөлсөн, залуус ч уран бичлэгт ихэд татагдсан. Та уран бичлэг сонирхож байв уу?

-Ёстой чаддаггүй, тэгээд ч энэ нь авьяасын урлаг юм. Араб бичгийн уран бичмэлийг харахаар гайхамшигтай байдаг. Яагаад гэвэл, Исламын шашин элдэв дүр бүтээхийг хориглодог. Тэр бичиг дотроо дүр, дүрсийг бий болгох, хээ угалз болгох тал руу хөгжсөн учраас тэнд гайхамшиг байна. Монгол бичиг яг тийм. Хос уянгаар бичих, эвхмэл бичгээр бичих гэх мэт. Эвхмэл бичгийн учрыг эхэндээ олж уншина гэдэг бас л хүнд шүү дээ. Төрийн сүлдийг бүтээсэн зураач Ц.Ойдов гуай хос уянгын ланз маягийн бичгийг судалж нэг тиг бий болгосон гэж би ойлгодог.

-Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах хүрээнд байгуулсан ажлын хэсгийг Боловсролын сайд ахалж ажилласан. Тэгэхээр одоо төрийн албан хаагчдын монгол бичгийн чадварыг гүнзгийрүүлэхийн тулд ямар ажил хийх шаардлагатай вэ?

-Гол нь хэрэглээнд орох ёстой. Төрийн албан хэргийг хөтөлж эхэлж байна. Энэ нь бүр дээр үеэсээ эхэлчихсэн байсан шүү дээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн гадагш явуулж байгаа албан захидлыг англи, монгол бичгээр явуулдаг болчихсон байсан. Бид цаашдаа монгол бичгээр гарч байгаа хэвлэмэл материалуудыг нэмэх ёстой. Хоёрдугаарт, монгол бичгийн судалгааг дэмжих ёстой.

Монгол бичгээр хэвлэгдсэн сайн бүтээл зохиолуудыг эргэж хэвлэж гаргах ажлыг хийж байж монгол бичгийн хэрэглээ илүү сайжирна. Сурах бичиг дээр унших бичиг нэмэгдсэн. Унших бичгийн зарим хэсгийг нь монгол бичгээр хэвлэж өгч болно. Тэгээд уншаад дадаад сурчихаараа “энэ ямар амар бичиг вэ” гэх нь зайлшгүй. Монгол бичигт маш олон давуу тал бий шүү дээ.

 

-Нийслэлийн гуравдугаар сургууль монгол бичгээр хаягласан нь гоёмсог, өвөрмөц л харагддаг. Энэ мэтээр байр байшингийн дизайн урлалд монгол бичгийн хэрэглээг оруулах боломжийн тухайд та юу гэж бодож байна вэ?

-Гуравдугаар сургууль анх барилга барих үедээ л хаягаа хийчихсэн байсан. Барилгын хананы хоёр талд улаан дээр монгол бичгээр бичсэн. Иймэрхүү байдлаар хийгээд явахыг дэмжинэ. Гэхдээ Монгол Улсын төрийн байгууллагуудын хаягийн стандарт бий. Түүнд монгол бичиг заавал багтдаг. Боловсролын яам ч гэсэн кирилл бичгийн хажууд монгол бичгээр бичсэн байгаа.

Нэг жишээ хэлье. БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Улаанцав гэж хотын төвд байдаг сургууль дээр очиход цагаан шохойн барилгын ханан дээр улаан тоосгоор маш томоор биччихсэн байсан. Ингэхдээ “Өсөхөөс сурсан үндсэн хэл мартаж болшгүй соёл” гэж монгол бичгээрээ бичсэн байсан.

-Төрийн байгууллагууд бүх албан бичгээ хос бичгээр үйлдэх хуулийн заалтыг хэрхэн хэрэгжүүлэх ёстой вэ гэдэг талаар нэмэлт дүрэм журам үнэхээр шаардлагагүй гэж та бодож байна уу. Бүгдийг цаасаар гаргаад байх уу гэдэг асуулт олон байгууллагын өмнө тулгарч байх шиг?

-Хуулийн заалтаар төрийн хэрэглээнд оруулна гээд заасан, түүгээрээ л явж байгаа. Ямар ч байсан кирилл үсгээсээ монгол бичиг рүү хөрвүүлдэг программ хангамж нь орчихсон явж байгаа. Цахим орчиндоо хоёулангаараа байж байгаа. Засгийн газар 100 хувь цахим руу шилжиж байна. Тэгэхээр цаасны хэрэглээ эрс буурч байгаа.

-Боловсролын яамны хувьд ямар хөрвүүлгийн программ ашиглаж байна вэ?

-Кирилл үсгээр алдаагүй бичсэн бол монгол бичгээр алдаагүй л бууна. Монгол бичиг компьютерт илүү сайн таардаг бичиг. Гээгдэх эгшгийн дүрэм байхгүй, үгийн үндэс нь эвдрэхгүй.

Ер нь бүх л зүйлийг, журмаар тогтоох гэвэл асуудлыг төсөр биш нүсэр болгох талтай. Хэрэглээний хүрээндээ бүгд хэрэглээд явж байгаа зүйлийг заавал тэгнэ ингэнэ гэх хэрэггүй шүү дээ. Хуульд маш тодорхой заалттай, түүнийгээ л хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.

-Таны хувьд ямар ямар албан бичгийг цаасан дээр үйлдэж байна вэ?

-Зарим тохиолдолд тушаалууд цаасаар гарч байна. Засгийн газар руу явах албан бичиг цахим болчихсон.

Монгол хэлтэн, тусгаар тогтносон улсын голомтоо сахиж байгаа, соёл уламжлалаа хадгалж, дэлхийн нүүдэлчдийн соёлын том төв болсон улс орны хувьд,  үндэснийхээ бичгийг дахин сэргээх нь дэлхийн соёлт хүн төрөлхтний өмнө бидний хүлээсэн үүрэг юм.

Түүнийг хүмүүс сайн ухамсарлах хэрэгтэй. Монгол бичиг дэлхийгээр тархан суурьшсан олон хүнийг нэгтгэж яваа бичиг учраас бид гал голомт нь гэдгээ харуулж байгаа том үйл явдал юм.

-Танд нэгдүгээр сарын 1-нээс хойш монгол бичгээр бичиг баримт ирж байна уу?  

-Ирж байна аа, хоёр бичгээр ороод ирж байгаа. Аль илүү хурдан уншдаг бичгээрээ уншаад л явж байна.

-Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөрт тусгагдсан унших бичгийг монгол бичгээр хөрвүүлэх ажил яагаад ажил хэрэг болохгүй байгаа юм бол?

-1-5 дугаар ангийн боловсролын хөтөлбөр, сурах бичгийг шинэчилж байгаа. Мөн 27 түшиц сургуульд туршиж тохиргоо хийх ажил явж байна. Бүтэн жил үргэлжилнэ. Түүний дараа бүрэн хэвлэгдэж гарна.

Тэгээд 6-12 дугаар ангийн судалгаа, үндсэн хөтөлбөрөө боловсруулах ажил эхэлж байгаа. 2026 ондоо нэвтэрч эхэлнэ гэсэн үг. Боловсролын хуулиараа 10 жил тутамдаа хөтөлбөрөө, сурах бичгээ шинэчилдэг. Тэр хугацаа нь ирээд байгаа юм. 2014 онд цөм хөтөлбөр гэж гарсан шүү дээ. Түүнээс хойш энэ цөм хөтөлбөр тууштай яг тогтвортой хэрэгжсэн. Дунд нь сайжруулсан хөтөлбөр гэж үнэлгээн дээр өөрчлөлт хийсэн ч цөм хөтөлбөр үндсэндээ өөрчлөгдөөгүй. Тэгэхээр энэ хөтөлбөрийг өөрчлөхийн тулд бид 2023 онд үндэсний бүх зөвлөлөө ажиллуулаад боловсролын үзэл баримтлалаа баталсан. Тэрхүү үзэл баримтлал дээрээ суурилаад явж байгаа юм.

-PISA үнэлгээгээр монгол хүүхдүүдийн унших, ойлгож унших чадвар муу байна гэж үнэлэгдсэн. Тэгэхээр унших чадварын энэ хоцрогдлыг яах вэ?

-Энэхүү асуудлыг хүмүүс мэдрэмжээрээ мэдэж байсан  л даа. Гэхдээ хөндлөнгийн зүйл гарч ирэхэд хөдөлшгүй нотлох баримт нь болсон.  Тийм учраас бид унших бичгийг хоёрдугаар ангиас нь сэргээж байгаа. Нэгдүгээр ангидаа үсгээ таньж, цагаан толгойнхоо цаана гарна. Унших чадварын хөгжил гэдэг бол бид сэтгэж байна уу, үгүй юү гэдэг тулгуур шинж чанартай асуудал шүү дээ.

-Энэ онд дахин судалгаанд хамрагдах ёстой санагдаж байна. Дэвшил харагдах болов уу, яах бол?

-Тийм ээ, гурван жил тутамдаа хамрагдана. PISA шалгалт бол 9 дүгээр ангид авдаг шалгалт юм. Ихэнх улс орнууд 9 дүгээр ангид заавал суралцах ёстой суурь боловсрол нь дуусдаг жил учраас тэр л дээ.

-Цар тахлаас үүдсэн хичээлийн хоцрогдлыг хэрхэн нөхөж байгаа вэ?

-Хоцрогдол ер нь бүхий л ангид үүссэн байгаа. Цахим хичээлд бага сургуулийн хүүхэд бие дааж орж чадахгүй, эцэг эхийн хараа халамж заавал шаардлагатай учраас л хоцрогдол үүсчихсэн хэрэг шүү дээ. Тэгэхээр бид үүнийг нөхөх 3 жилийн төлөвлөгөө гаргасан. Энэ жилдээ дуусах ёстой. Танхимын хичээлүүдээ бүрэн дуусгах бодлогоо барина. Гурван улирлын тогтолцоонд орж, ханиад ид дэгддэг үеэс эхэлж амраасан. Тэгэхдээ нэгдүгээр улиралд амардаг байсан үед нь танхимаар хичээллэхгүйгээр бие даалтын 7 хоног гэж оруулж ирсэн.

Хүүхдийг музей үзэх, өөрийгөө хөгжүүлэх, төлөвлөсөн ажлаа хийх гэсэн байдлаар сургуулиудад чиг өгч ажилласан.

-Сурах бичгийн чанарын асуудал их хөндөгддөг. Сурах бичгийн агуулгыг сайжруулах талд та ямар байр суурьтай ажиллах вэ?

-Зунаас ажлын хэсэг ажиллаж байгаа. Энэ ажлыг Боловсролын судалгааны үндэсний хүрээлэн гардаж байгаа. Үүнд 250 орчим судлаач, багш, эцэг эхийн болон хэвлэлийн компанийн төлөөлөл, гадаадад төгсөж ирсэн судлаач гээд олон жил сурах бичиг бичилцсэн туршлагатай улсууд багтсан.

Бүүвэйн дуугаар эхэлж суудаг эх хэлнийх нь тэр айзмыг хүүхдэд тархинд нь суулгах ёстой. Туульс сонсож байж 3-4 үгээр айзам холбоно. Толгой сүүл холбохдоо биш хэлний айзам гүн бат суух ёстой.

Орчин цагт хүүхдийн амьдарч байгаа орчинд нь нийцсэн үг хэллэг байгаа эсэхийг харсан гэж ойлгосон. Тэгэхдээ манайхан энэ удаагийн гаргаж байгаа "Цагаан толгой"-н унших бичигтээ уламжлалыг барьсан байна билээ. Хэтэрхий их уламжлал барилаа гэх шүүмжлэл ч ирсэн байна билээ.

МУИС, Боловсролын судалгааны үндэсний хүрээлэн хамтран 1-12 дугаар ангийн хүүхдийн толгой үг хэдийг мэдэж төгсөх ёстой талаар үгийн сангийн судалгаа хийсэн.

Хоёр удаа хэвлэгдсэн “Сурагчийн тайлбар толь”-д нэг, хоёр одтой үгийг оруулсан. Өмнө нь хэрэглээ ихтэй, бага хэрэглэдэг, монгол хэлээр гүнзгийрвэл шаардлагатай үгийн судалгаа байдаггүй байсан. Тэгэхээр сурах бичиг үгийн сан дээр үндэслэх ёстой.

Монголын ахлах сургуулийн хүүхэд толгой үг нь 30 мянгаас дээш үгтэй төгсчихмөөр байгаа юм. Хүүхдийг багад нь уншуулах номын жагсаалт гарсан байгаа.

Ээж аав нар хүүхдэдээ ном уншиж өгдөг байх хэрэгтэй. Ном сонсож өссөн хүүхэд үгийн баялаг ихтэйгээс гадна гэр бүл, хүүхдийн харилцаа бат нягт болно. Тиймээс багад нь ном уншиж өгч байсан хүүхдийн амжилт өндөр байна гэж судалгаагаар гарсан.

Тиймээс Боловсролын яам 2025 оны төсөвт бичил номын өргөөний системийг тусгаж чадсан.

-Та хэдэн хүүхэдтэй вэ. Хүүхдүүд чинь монгол бичиг мэдэх үү?

-Хоёр хүүхэдтэй, хоёулаа монгол бичигтэй. Нэг нь оюутан, нөгөөх нь 10 дугаар ангид сурдаг.  Миний охины бичгийн хэв нэлээн дадаад их сайн болчихсон байна билээ.

-Мэргэжлээрээ олон жил ажилласан хүмүүсийг 45 хоногийн сургалтад хамруулаад гэрээт багшаар ажиллуулахаар болсон. Энэ ажил ямар шатандаа явна вэ?

-Энэ ажлыг 5 их сургууль дээр бэлдэж байгаа. Өөрсдөө курсээ нээгээд, байгалийн ухааны чиглэлээр мэргэшээд, их дээд сургуулиа 80-аас дээш хувийн үнэлгээтэй төгссөн, гэрээтээр, цагаар багшилж болно гэсэн хүсэл эрмэлзэлтэй улсуудыг сургаж байгаа. Төгсөхөөр нь шалгалт авч, тэд ажиллах боломжтой болно гэсэн үг.

-Эхнийх нь төгсөөд шууд ажиллах уу?

-Энэ хоёрдугаар сар дөхүүлээд төгсөх байх. Захирлууд шийднэ. Математикийн багшийн цаг гэхэд нэг багш 19 цаг заах ёстой байтал 30 гаруй цагийн хичээлтэй байхаар яаж чанарыг шаардах юм. Тиймээс багшлахуй дээр 6 багц арга хэмжээ хэрэгжүүлж байгаа. Тэтгэвэртээ суучихсан багш нарыг ажиллуулахыг маш их дэмжиж байгаа. Энэ асуудал бол тухайн үедээ миний олон нийтэд ойлгуулах тал дээр сайн ажиллаж чадаагүйн жишээ л дээ. Манай улсад 1970-аад онд болон түүний өмнө багшийн хомсдол гарч байсан юм билээ.

 

-Сайдын хувьд хамгийн чухалчилж хэрэгжүүлэхээр байгаа ажлынхаа талаар ярьж болох уу?

-Багшийн чанар, ёс зүй, чадварыг эрс дээшлүүлэх хэрэгтэй. Сайн багш олон бий, туршлагыг нь түгээмээр байна. Багшийн ажил руу хамгийн чадварлаг хэсэг нь тэмүүлдэг болгохын тулд цалин хөлсийг нэмэх, зөвхөн салбарын биш үндэсний хэмжээний асуудал болж байна.

Боловсролын салбарт 90 мянга гаруй хүн ажиллаж байна. Төр засаг, УИХ бүхэлдээ хөдөлж байж, макро эдийн засгийнхаа тооцоог зөв хийх ёстой ажил болж байгаа. Мөн ахлах сургуулиудыг сонголттой болгох асуудал чухал. Өөрөөр хэлбэл, бид нэг л хэвийн ахлах сургуультай яваад ирлээ. Үүнээсээ цааш явъя. Есдүгээр анги төгсөж байгаа хүүхэд ахлах сургуулийн 5 хэв шинжийн өмнө ирж байх ёстой. Тэгээд ээж аавтайгаа 5 сонголт байгаа тухай ярина. Их, дээд сургууль руу зориод явах уу, эсвэл 12 дугаар анги төгсөхдөө бүрэн дунд боловсролын мэргэжлийн гэрчилгээ авдаг ахлах сургууль руу явах уу гэдэг 4 хэв шинж байна.

Монгол Улсад 9 дүгээр анги төгсөж байгаа хүүхэд бүр мэргэжлийн тест өгдөг болох хэрэгтэй. Олон улсын хүүхэд бүрийг анализ хийдэг байдлыг нэвтрүүлмээр байна.

Сонголт гэдэг бүх юмыг өөрчилж байдаг, агуу юм. Сонголт хийхийн тулд өөрийгөө тодорхой хэмжээнд нээсэн байх хэрэгтэй. Жишээлбэл, сонголтын талаар Харвардын их сургуулийн нэг профессорын лекц бий.

Социалист орнуудад сонголт байгаагүй. Дэлгүүрт ороход ундаа нь улаан ус нэртэй ганцхан төрөл.  Гэтэл хөгжсөн орнуудад ундаа 200-300 төрөл болоод явчихна. Кола дотроо хэдэн төрөл, үргэлж сонголтын дунд оршиж байна. Сонголт хийж чадна гэдэг өөрөө боловсролын маш том үзүүлэлт. Сонголт хийж чадна гэдэг цаана нь үнэ цэн, сайн мууг харж чадах нүд байна гэсэн үг. Энэ нь өөртэйгөө ажилласан хүний шинж. Мөн XXI зууны чадамжийн гол хэсэг юм. Үүнийг суулгахад анхаарах ёстой. Тэгэхээр ахлах сургууль төрөлжиж эхлэх нь байна. Хүүхэд өөрөө өөрийгөө сорьж үздэг болно. Тэгээд 10 дугаар ангид орж байгаа хүүхэд зорилготой болж эхэлж байгаа юм.

Хоёрдугаарт, Хөдөөгийн эзэд нь байхгүй болчихоод байна. Хөдөө нутгийн эзэн нь 6 настай хүүхэд шүү дээ. Зургаан настай хүүхдийг тойрч гэр бүл оршиж, амьдрал эргэлдэж байгаа. Хүүхдийг нь сумын төвд хүчээр суулгадаг байдлыг цөөлж эхэлнэ. Багийн бага сургуулийг бид мотоциклоороо хүргээд өгөх зайд байгуулж эхэлнэ. Ийм бага сургуулиуд байж байж боловсролын чөлөөт бүс гэсэн ойлголт өнөөдөр орж ирж байгаа. Тавдугаар анги төгсөхөд нь тодорхой чадварыг суулгачихсан байхыг зорино. Хөдөө эзэнтэй байх хэрэгтэй. Бид малчин залуучуудад зориулсан сургалтыг хийхээр төсөв оруулсан.

Насан туршийн боловсрол гэж чухал хэсэг. Монгол Улс өнөөдөр уламжлалт МАА-гаа соёлын гол үндэс гэж үзвэл боловсролын нэг хэсэг байх ёстой гэдгийг бид хэлж байгаа. Боловсрол гэдэг өөрөө тасралтгүй хөдөлгөөн дунд байна. 20, 30 жилийн өмнө AI гэж мэддэггүй, 10 жилийн өмнө цөм хөтөлбөр гэж гарч байхад хиймэл оюун ухаан гэхэд ойлгодоггүй байсан. Гэтэл өнөөдөр хүүхэд ChatGPT суулгачихсан гэрийн даалгавар хийгээд сууж байна.

Тэгэхээр энэ их хүчтэй өөрчлөлт дунд боловсролын систем өөрчлөгдөх ёстой болчхоод байна. Тиймээс бидний шинэчилж байгаа хөтөлбөрт компьютерын ухааныг нэгдүгээр ангиас нь, англи хэлийг 3 дугаар ангиас нь орж байна.

Дэлхий рүү гарах хоёрхон том гарц байгаа. Нэг нь англи хэл, нөгөөх нь компьютер. Мөн “Хүүхэд бүрд компьютер” хөтөлбөр Засгийн газрын хөтөлбөрт орсон. Багш бүрд биш хүүхэд бүрд тэгш боломжийг олгохоор интернэтийн хурдыг нь нэмэх ажил хийж байгаа. Үүлэн орчин дахь нэг хүнд оногдож байгаа тэр зай байж байж бүрэн явна шүү дээ. Ерөнхийдөө боловсролын асуудлаар яриад байвал маш их олон асуудал байгаа.

-Ярилцсанд баярлалаа. Ажлын амжилт хүсье.

Эрүүл мэндийн сайд, Боловсролын сайдын хамтарсан тушаалаар "Суралцагчдыг урьдчилсан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэгт хамруулах, эрүүл мэндийг дэмжих үйл ажиллагааг зохион байгуулах тухай" журмыг баталлаа.

Энэхүү шинэчилсэн журмыг хэрэгжүүлж эхэлснээр орон нутгаас нийслэлд ирж суралцаж буй оюутнууд харьяалал харгалзахгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээ авах боломжтой болж байна.

Жил бүр оюутны эрүүл мэндийг дэмжих сарын аян зохион байгуулдаг. Аяны хүрээнд оюутан залуусыг эрүүл мэндийн урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэг, эрүүл мэндийн мэдлэг, боловсролыг дээшлүүлэх сургалтад хамруулдаг ч оюутан, суралцагчдын эрүүл мэндийн даатгал төлөлт болон урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэг, шинжилгээ, оношилгоонд зарим асуудал тулгарч байсан тул өмнөх журмыг шинэчлэн боловсруулж, батлав.

Цаашид оюутан, суралцагчдыг эрүүл мэндийн даатгал төлөлт болон урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэг, шинжилгээ, оношилгоонд бүрэн хамруулснаар тэдэнд ирээдүйд учирч болзошгүй эрүүл мэндийн эрсдэл, санхүүгийн дарамтаас урьдчилан сэргийлэх бөгөөд эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээг авах нөхцөл бололцоог бүрдүүлэх юм.

Шинэ оны эхэн дээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл /ХБҮЗ/-ийн Ажлын албаны дарга, судлаач, доктор Н.Нарангэрэлтэй ярилцаж байна. Учир нь, 2025 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдөр  буюу яг энэ цаг мөчөөс Монгол Улс мянганы түүхтэй төрийн бичгээ албан ёсоор эгүүлэн хэрэглэж, “Монгол хэлний тухай” хуулийн нэг чухал заалт хүчин төгөлдөр болж байгаа юм.

-2025 он гараад Монгол Улс босоо бичгээ төрийн албанд хослуулан хэрэглэж эхэллээ. “Монгол хэлний тухай” хуулийн дагуу хэрэгжүүлж байгаа энэ ажлыг удирдан зохион байгуулж буй гол газар бол танай зөвлөл шүү дээ...

-Баярлалаа. Нийт уншигчдадаа шинэ оны мэнд хүргэе. УИХ-аас 2015 онд “Монгол хэлний тухай” хуулийг баталж, мөрдөөд эдүгээ 10 жил болсон байна. Энэхүү хуульд байгаа, үндэсний бичиг үсэгтэй холбоотой, хамгийн амин чухал гэж хэлж болох 7.2, 24.2 дахь заалтыг 2025 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс албан ёсоор хэрэгжүүлж эхэлж байгаад бид тун баяртай байна.

2015 онд хууль гарснаас хойш ХБҮЗ-ийнхөн бид том бүтэцтэйгээр энэхүү хуулийг хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. Ингэхдээ 21 аймгийн 330 суманд салбар зөвлөлөө байгуулж, 10 жилийн хугацаанд бэхжүүлж, монгол бичгийнхээ “Үндэсний хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэн, өнөөдөр ард иргэддээ тайлангаа тавьж байгаадаа таатай байна.

Удирдамж, чиглэлийн хувьд, “Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр-III” 2020 онд Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоолоор батлагдсан. Энэ хөтөлбөрийг бид таван жилийн хугацаанд, төлөвлөгөө гаргаж хэрэгжүүлээд үндсэндээ өндөрлөж байна. “Үндэсний хөтөлбөр”-ийг дөрвөн зорилтын хүрээнд, нийт 69 үйл ажиллагаагаар хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн. “Монгол хэлний тухай” хуульд заасны дагуу, үндэсний бичгийн хөтөлбөр хэрэгжүүлж, зохих бэлтгэл хангасны үндсэн дээр төрийн болон нутгийн өөрөө удирдах байгууллага албан хэргээ кирилл болон монгол бичгээр хослуулан хөтлөх учиртай.

Дөрвөн зорилтын хүрээн дэх 69 үйл ажиллагааны 95 хувь нь биелсэн гэж үзэж, өнөөдөр төрийн албан хэргийг үндэснийхээ бичгээр хослуулан хөтөлж эхлээд байна.

-Монгол Улсад төрийн хэдэн байгууллага байдгаас хэд нь хос бичгээр албан хэргээ хөтөлж эхлээд байна вэ. Ийм тоо хэлэх боломжтой юу?

-2022 оноос хэвлэмэл хуудасны стандартыг гаргасан. Төрийн нийт 4200 байгууллага байдаг бөгөөд албан хаагчдын сэтгэл зүйг бэлдэх зорилгоор сургалтууд зохион байгуулсаар ирсэн. Сургалтын хүрээнд сурах бичиг, гар утасны цахим хэрэглүүр, багшийн гарын авлага гаргасан байгаа. Үндэсний хөтөлбөрийн дагуу, бид Ажлын албаныхаа даргын тушаалаар төрийн албан хаагчдын сургалтын хөтөлбөрийн агуулгыг нь хүртэл баталсан.

2024 оны 12-р сарын 27-ныг хүртэл авсан судалгаагаар, Монгол Улсын хэмжээнд төрийн 4200 байгууллага байгаагийн яг 50 хувь буюу 2022 байгууллага нь хос бичгээр туршиж байгаа мэдээлэл байна.

-Тэгэхээр, хуулийн заалт бол кирилл, монголоор хослуулан хөтөлнө гэж байгаа. Зарим байгууллагууд бэлтгэлээ бүр 2022 оноос хангачихсан. 10 гаруй төрлийн албан бичгээ хөтлөөд жигдрүүлчихсэн байна. Тиймээс монгол бичгээ сэргээж хэрэглэх нь чухал болохоор, монгол бичгээрээ дагнаад явчихвал яасан юм бэ гэж асууж байх юм. Энэ талаар...

-Хуулийн заалтаа л мөрдөнө. Хуульд, хослуулан хөтөлнө гэж байгаа бол хослуулж байж хүчин төгөлдөр байна аа л гэж ойлгох хэрэгтэй. Зарим хүн хоёр цаасан дээр хэвлээд, эдийн засгийн хувьд хохиролтой юм биш үү гэдэг асуудлыг хөндсөн байсан. Монгол Улсын Засгийн газар “Цахим үндэстэн” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлээд эхэлсэн байгаа шүү дээ. Цахимаар албан харилцаагаа хөтөлж болох орчин бүрдсэн. Тийм учраас эдийн засгийн хувьд хохиролтой зүйлгүй гэж үзэж байгаа.

-Монгол бичгийн албан хуудсанд мөрдөх стандарт гэж батлагдсан. Үүний тухай арай дэлгэрүүлж өгнө үү?

-Бид 2022 оноос хойш байнга мөрдөж байна л даа. Нийт таван стандарт баталсан байдаг.

Нэгдүгээрт, хаягийн стандарт. Үүний дагуу, байгууллагууд гадна, дотнох хаягаа монгол бичгээр бичих журам тогтоод, энэ стандартыг маш сайн хэрэгжүүлж байгаа.

Хоёрдугаарт, төрийн албан хаагчдын нэрийн хуудсанд тавих стандарт. Үүний дагуу манай төрийн албан хаагчид нэрийн хуудсаа үндэснийхээ бичгээр, мөн кириллээр хамтад нь хослуулах стандартыг мөрдөөд нийтийн жишиг тогтоод явж байна.

Гуравдугаарт, ном хэвлэлийн нуруу хэсгийг монгол бичгээр бичих стандарт байгаа. Энэ мөн л хэрэгжиж байгаа. Тухайлбал, Монгол Улсын хэмжээнд хэвлэгдэж байгаа номын 40 хувь нь монгол бичгийг давхар хэрэглэж байна.

Дөрөвдүгээрт, компьютер дээрх гарын байрлалын стандарт. Мөн үндэсний бичгээр хэрхэн шивэх ISO стандартыг бид Юникодын консорциумтай нь холбогдоод, улам боловсронгуй болгоод, хөгжүүлээд явж байна.

-Албан бичиг боловсруулахдаа яг ямар фондоор бичих вэ?

-Албан бичиг дээр энэхүү стандартын төслийг боловсруулахдаа юникод стандартаа барих нь зөв гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл, Mongolian Baiti буюу виндоусын системд суугаад ирсэн энэ фондоо ашиглахаар тогтоосон.

-Mongolian Baiti-гаар бичихэд өөр фонд руу хөрвөдөг. Тийм фондууд бол боломжтой гэсэн үг үү?

-Тийм ээ. Фондууд бол хоорондоо хөрвөдөг шүү дээ. Бид Arial-аар бичээд Times new roman болгож болдогтой л адил. Гэхдээ төрийн албан бичиг дээр яг тийм, ийм фонд хэрэглэнэ, хамаагүй фонд хэрэглэхгүй гэж зохицуулсан зүйл байхгүй. Стандартдаа бол юникод фондоо л ашиглана гээд заачихсан. Үндэсний хэмжээний сайхан фондуудыг хийгээд, хэрэглээнд гаргасан газрууд ч байна. Түүнийгээ ашиглаад явах орчин бол цаашдаа улам бүрдэнэ гэж үзэж байна.

-Цахим технологи хөгжсөн өнөө үед, зөвхөн гараараа олон мянган үсгийн тэмдэгт бичихэд цаг алдах асуудал үүснэ шүү дээ. Тиймээс хөрвүүлдэг программыг хэрхэн ашиглах, зөв хэрэглэх учиртай вэ? Хамгийн сүүлийн үеийн, сайн ямар ямар хөрвүүлэгч гараад байна вэ?

-“Монгол хэлний тухай” хуулийн дагуу, Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яам, Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлийн баталсан программыг цахим орчинд нэвтрүүлнэ гэсэн заалттай байдаг. Үүний дагуу бид шинэ оны өмнө нэг хөрвүүлэгч программыг албажуулан батлаад, тогтоол гарган Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яаманд хүргүүлсэн.

Монгол Улсын хэмжээнд өнөөдөр хөрвүүлгийн 3 программыг ашиглаж байгаа. Эхнийх нь Өвөр монголчуудын маань хийсэн программ байдаг. Энэ программ бол цахим эхийг оруулангуут цахим эхийнх нь үгийн тоо хязгаартай. Монгол бичиг рүү хөрвүүлэнгүүт зарим хэсэг нь алдаа мадагтай гардаг. Гэхдээ 80 хувьтай хөрвүүлдэг ийм программ.

Мөн “Кимо” гээд “Болорсофт” компанийн хөгжүүлсэн программ бий. Энэ программ бол “Болорсофт” компанийн өөрсдийнх нь фондоор хийсэн учраас юникодын биш фондыг таньдаггүй. Дээр нь үсгийн тэмдэгт нь бага, ийм программ байна.

Сүүлийнх нь, нэг хөрвүүлэгч хөгжүүлэгчийн гаргасан программ байна. Тэр программыг бид баталсан. Учир нь, кириллийнхээ алдааг эхэлж шалгаад, хэдэн алдаа байна гэдгийг нь илрүүлээд, дараагаар нь монгол бичиг рүүгээ шууд хөрвүүлдэг онцлогтой программ юм. Энэ нь 98 хувийн гүйцэтгэлтэй. Мөн дээрээс нь текстийн тоо хязгааргүй.

-Сайхан мэдээ байна. Чухам ямар программ бэ, хэрхэн ашиглах вэ?

-www.monscript.mn гэсэн хаягаар орж үзэж болно. Энэ программыг бид баталж, Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яаманд, шаардлага хангаж байна гэсэн үндэслэлээр тогтоолоор хүргүүлсэн байгаа.

Цахим хөгжлийн яамнаас төрийн 4200 орчим албан хаагчид энэ программыг нэвтрүүлэхээр ажиллаж байгаа. Энэ программ нь нууцын зэрэгтэй текстүүдийг ч хөрвүүлнэ.

Яагаад гэвэл, төрийн албаны хэрэгцээг хангах журмаар хэрэглэгдэж байгаа. Тийм учраас энэ программыг эхнээс нь ямар нэгэн асуудал гаргахгүйгээр бүх эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлэх үүднээс Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яамнаас ТЕГ-ын дүгнэлтийг хүлээж байгаа юм билээ. Дүгнэлт нь гараад ирсний дараа нийтэд танилцуулна.

Мэдээж, Монгол Улсын хэмжээнд энэ оны 1-р сарын 1-нээс хууль мөрдөгдөөд эхэлсэн учир өөр хөрвүүлэгч дээр ч хөрвүүлж болно. Гол нь, монгол бичгээ мэдэж байвал өөрөө, гараараа шивээд гаргах ч бас бололцоотой.

-Төрийн байгууллагуудыг албан хэргээ хос бичгээр хөтөлж байгаа эсэхийг хэн, хэрхэн хянах вэ?

-Нэгдүгээрт, Архивын ерөнхий газар хяналт тавина. Хоёрдугаарт, ШӨХТГ буюу одоогийнхоор Монополын эсрэг газар “Монгол хэлний тухай” хуулиар энэ үүргийг хүлээж байгаа. Хуулийг зөрчиж байгаа тохиолдолд энэ байгууллага манай байгууллагатай хамтраад, манай Зөвлөлийн гаргасан дүгнэлтийн дагуу арга хэмжээ авдаг. Хаягийн зөрчилтэй газрууд, эсвэл хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд зэрэг стандартыг мөрдөхгүй байгаа албан газруудад ийм зөрчил гарч байна гэдгийг нь ХБҮЗ-өөс бичгээр мэдүүлж илгээдэг. Үүний дагуу, эхлээд анхааруулах арга хэмжээ аваад болохгүй бол “Зөрчлийн тухай хууль”-ийн дагуу торгох арга хэмжээ авдаг. Энэ журмаараа явна.

ХБҮЗ-өөс, 2022 оноос албан бичгийг туршиж эхлэх үед зарим аймаг, сумдад тодорхой тодорхой хугацаанд очиж шалгаад, бас зөвлөмж өгч ирсэн. Энэ уламжлалынхаа дагуу бид төрийн 4200 байгууллагыг төлөвлөгөөний дагуу, нэг жилийн хугацаанд бүрэн шалгана. Нэг байгууллагад дор хаяад нэг удаа шалгалт очно оо л гэсэн үг.

-Төрийн албаны зөвлөл /ТАЗ/ монгол бичгийг төрийн албанд хэрэглэх тал дээр ямар үүрэг оролцоотой байдаг юм бол?

-ТАЗ бидэнтэй байнга хамтран ажиллаж ирсэн. 2016 онд Монгол хэлний хуулийн дагуу, судалгаа авсан. Хоёр байгууллага хамтран, төрийн албан хаагчид буюу төрийн албанд анх орж байгаа иргэнээс монгол хэлний шалгалт авч байгаа. Энэ шалгалтын дөрөвний нэг хувь нь монгол бичгийн мэдлэгийг шалгахад чиглэсэн байдаг. Үүний дагуу ТАЗ бол 2016 оноос өнөөдрийг хүртэл үүргээ гүйцэтгэсээр ирсэн гэж үздэг. Үүнээс гадна, төрийн албан хаагчийн мэдлэг тодорхойлох судалгааг УИХ-ын дарга асан Г.Занданшатарын санаачилгаар хоёр удаа авсан. Судалгааг авахад, 2024 оны сорилго дээр ТАЗ-өөс нэгдсэн зохицуулалтаар бидэнтэй хамтарч энэхүү судалгааг явуулсан. Л.Цэдэвсүрэн даргын үед буюу 2024 онд, төрийн албан хаагчдад үндэсний бичгээ сурахыг үүрэг болгосон 165 дугаар тогтоол гарсан.

Үүнд, төрийн албан хаагчдыг яаж сургах, ямар эрх зүйн орчинтой байх, төрийн албан хаагчид монгол бичгээ сайн эзэмшсэн бол урамшууллын хэлбэрийг хэрхэн тогтоох зэрэг асуудлыг тусгасан сайн тогтоол гаргасан.

Тогтоолын биелэлтийг ч бас ТАЗ хянаж, хэрэгжүүлж байгаа юм билээ.

-ХБҮЗ-өөс төрийн албан хаагчдын үндэсний бичгийн мэдлэгийг сайжруулахад цаашид ямар бодлого баримтлах вэ? “Үндэсний хөтөлбөр-III” бол 2024 он хүртэл хэрэгжээд дуусаж байна шүү дээ.

-Монгол Улсын хэмжээнд 200 мянган төрийн албан хаагч байна гэж би түрүүн дурдсан. Эдгээр албан хаагчдын 33 хувь нь 1-4 дүгээр ангидаа монгол бичиг эзэмшсэн, 1980-аад оныхон байна. Энэ бол маш сайн үзүүлэлт. Бусад албан хаагч нь 1985 оноос өнөөдрийг хүртэл тодорхой хэмжээгээр ЕБС-д монгол бичгээ янз бүрийн хугацаагаар үзсэн хүмүүс байна л даа.

Тэгэхээр, бид гэнэт л 2015 онд хууль гаргаад, та нар монгол бичигт шилж гэж тулгасан зүйл биш.

1941 онд манай улс кирилл бичгийг авч хэрэглэсэн ч гэсэн 1985 оноос хойш Ардын Боловсролын Яам, Гэгээрлийн яам гэж байх үед төр шийдвэрээ гаргаад, сурах бичгүүдийг ч олноор хэвлэж байсан байна. Толь бичгүүдийг гаргаж байжээ. Мөн ЕБС, их дээд сургуульд монгол бичгийг ямар нэгэн хэмжээгээр үзэж байсан байна.

Дээр нь, Монгол Улсын  үе үеийн Ерөнхийлөгч нар монгол хэл, бичгийнхээ төлөө санаа зовниж, маш сайн зарлигуудыг гаргаж байсан шүү дээ. Энэ зарлигуудын биелэлт тухай тухайн үедээ үүргээ гүйцэтгэж ирсэн, одоо ч гүйцэтгэсээр байна. Тийм учраас төр засгийн энэ олон шийдвэрийн ард ажил явж л байсан гэсэн үг. Тэгэхээр, 200 мянган албан хаагчид өнөөдөр ингээд төрийн албыг монгол бичигтэй болгоно гэхэд таатай хүлээж авч, ажил хэрэг болгож байна шүү дээ.

Монгол бичиг маань сэргэж байна. Бид монгол хүн учраас монгол бичгээ сурах ёстой гэдэг ийм сайхан бэлгэ ерөөлтэй үгээр нийгмийн сүлжээ цахим орчинд хүчтэй давлагаа үүсэж байгаад маш их баяртай байна.

Тийм учраас монгол бичгийг сурах, сургах ажил бол цаашдаа, манай байгууллагын төлөвлөгөөний дагуу ч, хувь хүн, иргэн хуулиар хүлээсэн үүргийнхээ дагуу ч ингээд өрнөөд явах юм байна аа гэдэг өөдрөг бодол төрж сууна.

-Та төрийн албан хаагчдад, монгол бичгээ дээдэлж байгаа энэ хүмүүст хандаж, миний асуугаагүй зүйл байвал хариулт хэлнэ үү...

-2015 оноос хойш Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх ХБҮЗ, түүний ажлын алба, 21 аймаг, 330 суманд байдаг, монгол хэл, бичгийнхээ төлөө сэтгэл зүрхээ зориулж ажилладаг манай Салбар зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга нар, “Монгол хэлний тухай” хуулиар үүрэг хүлээсэн, энэ хуулийг хэрэгжүүлье гэдэг чин сэтгэлээр хандаж, сургалт зохион байгуулахад эрвийх дэрвийхээрээ хүчин зүтгэж, хамтран ажиллаж ирсэн бүх хүнд их баярлалаа.

Бахдалтайгаар үндэсний бичгийнхээ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж дуусаад, 4200 гаруй байгууллагын 50 хувь нь өнөөдөр ингээд давлагаа үүсгээд, үндэснийхээ бичгээр хэвлэж нийтэлсэн энэ сайхан хэвлэмэл хуудсаа нийтэд гайхуулаад, хэвлэж нийтлээд, түгээж байгаад бид бүхэн маш их баяртай байна. Энэ бүх амжилт бол та бүхний маань хамтын амжилт шүү. Үндэсний бичиг үсэг маань үүрд, цаашид энэ давалгаа шиг үргэлж мандан бадрах болтугай.

            Ярилцсан Б.Элбэгзаяа