З.БАТЦЭЦЭГ

Нобелийн шагналыг Хопфилд, Хинтон нарт олгохоор болсон шалтгааныг эрдэмтэд Gazeta.Ru-д ийнхүү тайлбарлажээ.

Ж.Хопфилд шинжлэх ухаанд ч, өөр зүйлд ч нэг асуудалд удаан тогтож хэвшээгүй. Энэ чанар нь түүнийг сайн төгөлдөр хуурч, цаначин, теннисчин, гольфчин, дарвуулт завины тамирчин болоход нь саад болж байв. Гэсэн хэдий ч Ж.Хопфилд нейросет судлахад анхаарлаа төвлөрүүлж чадсан хэвээр байсан. Тэр ч байтугай ажлынхаа төлөө Нобелийн шагнал хүртжээ.

Хоёр дахь шагналтан Жеффри Хинтон багаасаа ялагдал хүлээх үү, академич болох уу гэсэн хэцүү сонголттой тулгарсан. Цаг хугацаа харуулсанчлан тэрээр хоёр дахь хувилбарыг илүүд үзсэн. Эдгээр эрдэмтэд яагаад 2024 онд физикийн салбарт Нобелийн шагнал хүртэх болов.

2024 онд физикийн салбарын Нобелийн шагналыг Жон Хопфилд, Жеффри Хинтон нар нейросет чиглэлээр хийсэн судалгааныхаа төлөө хүртжээ. Энэ тухай Нобелийн хорооны төлөөлөгчид ёслолын үеэр мэдэгдэв.

“Энэ бол физик, биологи, компьютерын шинжлэх ухааныг хавсарсан анхны Нобелийн шагнал юм. Хүн төрөлхтөн хүний тархи хэрхэн ажилладгийг ойлгохыг тууштай хичээж байна. Зарим хүндрэл бэрхшээлийг үл харгалзан нейросет нь олон салбарт тодорхой асуудлыг амжилттай шийдэж, гайхалтай үр дүнг харуулж байна. Энэ нь бид шийдэлд аль хэдийн ойрхон байгааг харуулж байгаа ч тархи хэрхэн ажилладгийг бүрэн ойлгож чадахгүй хэвээр байна. Тиймээс үүнийг илүү гүнзгий ойлгоход хувь нэмэр оруулдаг аливаа физик онол онцгой үнэ цэнтэй болдог. Чухамдаа энэ жил ийм шагналыг өгсөн юм” гэж MIPT хиймэл оюун ухааны төвийн ахлах шинжээч Игорь Пивоваров Gazeta.Ru-д ярьжээ.

Тархины нейросет нь синапсаар холбогдсон нейронуудын дараалал юм. Компьютерын нейросет бүтэц нь програмчлалын ертөнцөд биологиос шууд орж ирсэн. Үндсэндээ энэ нь цахилгаан импульсийн хэлбэрээр мэдээлэл дамжуулдаг олон тэрбум мэдрэлийн эсийг агуулсан хүний тархины бүтцийг машин тайлбарлах явдал юм. Энэхүү бүтцийн ачаар компьютер янз бүрийн мэдээллийг шинжлэх, санах, хуулбарлах чадварыг олж авдаг.

Гэхдээ энэ сүлжээг эхлээд сургах ёстой. Физикийн шагналыг 2024 онд компьютерын мэдрэлийн сүлжээг сургах арга зүйг хөгжүүлсний төлөө олгожээ. Машины сургалт нь өгөгдлийн хэв маягийг тодорхойлох алгоритмыг ашигладаг. Эдгээр загварт үндэслэн урьдчилан таамаглах өгөгдлийн загварыг бий болгодог. Ийм загвар нь илүү их өгөгдлийг боловсруулж, удаан ашиглах тусам үр дүн нь илүү нарийвчлалтай болно. Жон Хопфилд, Жеффри Хинтон нар 1980-аад оноос хойш энэ аргыг хөгжүүлж, энэ салбарт олон суурь нээлт хийсэн юм.

“Өнөө үед хиймэл оюун ухаанд ихээхэн анхаарал хандуулж байна. Мэдээж энэ чиглэлээр шинжлэх ухааны ололт амжилтууд бий. Гэсэн хэдий ч бидний мэдэж байгаагаар математикийн Нобелийн шагналыг олгодоггүй тул тэд энэ салбарын ололт амжилтыг бусад шинжлэх ухаантай, энэ тохиолдолд физиктэй холбохыг оролдож байна. Тиймээс өнөөдөр бид сургалтын сүлжээнд илүү амжилттай хөгжиж байгаа боловч физиктэй холбоогүй ч гэсэн ажиллахдаа физик зарчимд тулгуурласан загваруудын зохиогчдыг шагнаж урамшууллаа" гэж танин мэдэхүйн загварчлалын төвийн захирал Александр Панов тэмдэглэв.

Ж.Хопфилд, Ж.Хинтон нарын хөгжүүлэлт нь эрчим хүчийг багасгах зарчим дээр суурилдаг. Пановын хэлснээр, шагналын эзэд компьютер сурах, санах ой нь эрчим хүчний үндсэн физик ойлголттой нягт холбоотой болохыг нотолсон. Ж.Хопфилдийн нейросет нь тооцооллын функц юм. Энэ нь хүний оролцоогүйгээр, зөв хариултыг мэдэхгүйгээр тохируулсан хэд хэдэн параметрээс бүрдэнэ. Сонгодог нейросетээс ялгаатай нь хэв маягийг автоматаар таньж сурдаг бөгөөд үүнийг хяналтгүй сургалт гэж нэрлэдэг. “Сургалтын явцад нейросет нь өөрийн параметрүүдийг, тухайлбал нейрон хоорондын холболтыг тохируулж, энерги хэмждэг хийсвэр функцийг багасгадаг. Бид тодорхой хэв маягийг харж, тэдгээрийг мэдрэлийн эсүүдийн хоорондох холбоо нь хамгийн бага энергийг өгдөг байдлаар санаж байдаг. Үүний үр дүнд бид зургийг хадгалж, шаардлагатай бол сэргээх боломжтой" гэж А.Панов хэлэв.

Хоёр дахь шагналтан Жеффри Хинтон Хопфилд сүлжээг Больцманы машин гэх өөр техникийг ашигладаг шинэ сүлжээний үндэс болгон ашигласан. "Хопфилд санах ойн механизм (цээжлэх/мартах) дээр онцгойлон анхаарч, энгийн харилцан үйлчлэлийн үр дүнд нарийн төвөгтэй системүүд хэрхэн үүсдэгийг судлах чиглэлээр олон сонирхолтой ажил хийсэн. Хинтон өөрийн бүтээлүүддээ ийм концепцийн барилгын блокуудыг математикийн хувьд хэрхэн дүрсэлж, томьёо, код болгон хувиргаж, улмаар орчин үеийн нейросетийн барилгын блок болгон хувиргаж болохыг харуулсан. Энэ нь одоогийн "AI хувьсгал" -ын үндэс нь юм.

“Одоогоор Больцманы машин болон Хопфилдийн сүлжээ тийм ч их ашиглагддаггүй. Эдгээр нь тийм ч хуучирсан биш боловч сонгодог даалгаврууд дээр хамгийн сайн үр дүнг хараахан харуулаагүй байна. Том хэлний загвар (ChatGPT, GigaChat) эсвэл дүрсийг танихад ашигладаггүй" гэж А.Панов хэлэв.

Жон Хопфилд 1933 онд АНУ-д Польшийн физикч Жон, Хелен Хопфилд нарын гэр бүлд төржээ. Түүний хэлснээр түүний гэр бүлд хүрээлэн буй ертөнцийн талаарх шинжлэх ухааны үзэл баримтлал давамгайлж байсан бөгөөд үүний дагуу аливаа объект, үзэгдлийг судалж, тайлбарлаж болно. "Атом, тропосфер, цөм, шилний хэсэг, угаалгын машин, миний унадаг дугуй, фонограф, соронзон энэ бүхэн санамсаргүй судалгааны сэдэв байсан. Үндсэн санаа нь та аливаа зүйлийг салгаж, түүний хэсгүүдийн хоорондын хамаарлыг ойлгож, туршилт хийж, тэндээс түүний зан байдлын талаарх ойлголттой болох ёстой байв.

Физик бол бидний эргэн тойрон дахь ертөнцийг хүчин чармайлт, ур ухаан, хангалттай нөөц бололцоогоор урьдчилан таамаглах, тоон байдлаар ойлгох боломжтой гэсэн үзэл бодол байсан" гэж Ж.Хопфилд дурсав. Тиймээс хүүхэд байхдаа хэрхэн ажилладгийг ойлгохын тулд янз бүрийн эд зүйлсийг задалж, угсардаг байв. Тэрээр унадаг дугуй засаж, гал тогоо, хонгилд химийн туршилт хийж, планер барьж, энгийн радио зохион бүтээжээ. Хопфилд 1954 онд Свартмор коллежид бакалаврын зэрэг хамгаалсны дараа Корнелийн их сургуульд конденсацийн онолын физикийн чиглэлээр суралцаж, дараа нь 10 жилийн өмнө анхны транзисторыг зохион бүтээсэн "ATT Bell Laboratories"-ийн ажилтан болжээ. 1982 онд Хопфилд санах ойг ойлгохын тулд нейросетийн загварыг боловсруулсан.

Жеффри Хинтон 1947 онд Лондоны нэр хүндтэй гэр бүлд төрж, шинжлэх ухааны янз бүрийн салбарт ажиллаж байжээ. Түүний элэнц өвөө, элэнц эмээ нь нээлтийн замд анх орж, алгебр, булийн функцийг судалсан нь хожим компьютерын ажиллах үндэс болсон юм. Эмээгийнх нь авга ах Жорж Эверест нь Энэтхэгийн газарзүйч, ерөнхий топографч байсан бөгөөд Эверестийг түүний нэрээр нэрлэжээ. Хилтоны аав Ховард алдартай шавж судлаач байсан бол ээж Ширли Гвендолин зохиолч байжээ.

Жеффригийн үеэлүүдийн нэг Жоан Хинтон нь цөмийн физикч бөгөөд анхны цөмийн зэвсгийг бүтээсэн Манхэттэний төсөлд ажиллаж байсан цөөхөн эмэгтэйчүүдийн нэг юм.

Ж.Хинтон хүүхэд байхдаа компьютер, математикт сонирхолтой байсан. Бага наснаасаа эцэг эх нь түүний сурах хүслийг өдөөж байв. Аав нь "Их шаргуу ажилла, магадгүй чи надаас хоёр дахин наслах юм бол хоёр дахин сайн байх болно" гэж сануулдаг байжээ. Хинтон Кембрижийн их сургуульд суралцахаар Их Британиас АНУ руу нүүжээ. Тэрээр 1970 онд туршилтын сэтгэл судлалын зэрэг авахаасаа өмнө физиологи, философи, физикийн чиглэлээр суралцсан байна. Дараа нь Эдинбургийн их сургуульд суралцаж, 1978 онд хиймэл оюун ухааны чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалжээ.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ АРАВДУГААР САРЫН 16. ЛХАГВА ГАРАГ. № 200 (7444)

 

Базарбямбын НЯМСҮРЭН

Шинжлэх ухаанд шинийг санаачилж, нээлт хийсэн салбар бүрийн манлайлагч эрдэмтэд болон нийгмийн зүтгэлтнүүдийг алдаршуулдаг Нобелийн шагналын эздийг жил бүрийн аравдугаар сарын дунд зарладаг уламжлалтай. Энэ жилийн хүндтэй шагналын эзэд тодорсоор байна. Физик, химийн салбарын эрдэмтдээс энэ жилийн шагналын салхийг хагалж байсан бол Утга зохиолын болон Энх тайвны шагналын эзэд мөн тодорчээ. Хэдхэн хоногийн өмнө Өмнөд Солонгосын зохиолч Хан Кан яруу найраг, утга зохиол хосолсон өвөрмөц бүтээлээрээ Утга зохиолын шагналыг хүртээд байсан бол Энх тайвны шагнал мөн л Ази тивд ирэхээр болжээ. Энхтайвны шагналыг Японы “Nihon Nidankyo” байгууллагад олгох болсноо Норвегийн Нобелийн хороо баасан гарагт зарлалаа.

Тэртээ 1901 оноос эхлэн жил бүр уламжлал болгон олгох болсон энэхүү хүндтэй шагналыг эрдэмтэн Альфред Нобелийн гэрээслэлийн дагуу  физик, хими, биологи, физиологи анагаахын шинжлэх ухаан, уран зохиол, энхтайвны үйлст гаргасан ололт амжилт болон үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан хүмүүст олгодог.

Сонирхуулахад, Нобелийн физик, хими, эдийн засгийн салбарын шагналыг Шведийн Хатан хааны шинжлэх ухааны академи, биологи-анагаах ухааны салбарын шагналыг Каролинскагийн институт, уран зохиолын шагналыг Шведийн академи шалгаруулдаг. Харин Энх тайвны шагналыг Норвегийн парламент тодруулдаг аж.

Жил бүрийн арванхоёрдугаар сарын 10-нд буюу Альфред Нобелийн нас барсан өдрөөр шагналыг гардуулдаг уламжлалтай.

Энхтайвны салбарын шагналаас бусад таван шагналыг Шведийн нийслэл Стокхольм хотод, Энхтайвны шагналыг Норвегийн нийслэл Ослод гардуулдаг.

Нобелийн шагналыг дагалддаг мөнгөн дүн нь Нобелийн сангийн тухайн жилийн орлогоос хамаардаг байна. Шагналыг нэгээс олон шагналтанд олгосон бол мөнгийг тэдний хооронд тэнцүү хуваадаг ажээ.

“Зууны мэдээ” сонин 2024 оны Нобелийн шагналтнуудыг танилцуулж байна.

 

Физикийн салбар:

Бид энэхүү нэр хүндтэй шагналыг нэрт эрдэмтэн өөрийн гэрээслэлдээ баталгаажуулан үлдээсэн байдгийг мэднэ. Тэгвэл физикийн салбар бол Альфред Нобелийн 1895 онд гэрээслэлдээ бичиж үлдээсэн хамгийн эхний шинжлэх ухааны салбар юм.

АНУ-ын эрдэмтэн, Princeton их сургуулийн профессор John Hopfield болон Их Британийн эрдэмтэн, Канадын Торонтогийн их сургуулийн профессор Geoffrey Hinton нар энэ жилийн Физикийн салбарын шагналыг хүртсэн. Шагналыг олгох мэдэгдэлд “....хиймэл мэдрэлийн сүлжээ бүхий машин ажиллах боломжийг олгох шинэ нээлт хийсэн учир” хэмээн онцлон тэмдэглэжээ.

 

Химийн салбар:

Химийн салбар бол Альфред Нобелийн хамгийн их шимтэн дурладаг байсан салбарын нэг. Тэгвэл энэ салбарын шагналтнаар 2024 онд гурван эрдэмтдийг нэрлэн бүтээлийг нь алдаршуулсан. David Baker, Demis Hassabis, John Jumper нарыг хүний амин чухал үзүүлэлт болох уургийн талаар нарийвчлан судалж, шинэ нээлт хийснийг онцлон тэмдэглэжээ. Тухайлбал, эрдэмтэн David Baker цоо шинэ төрлийн уургийн бүтцийн тооцооллоор энэхүү амжилтад хүрсэн бол Demis Hassabis, John Jumper нар уургийн цогц бүтцийг урьдчилан таамаглах асуудлыг хиймэл оюун ухаантай хослуулах санаачилга гаргасан байна.

Физиологи анагаахын шинжлэх ухаан:

Эрдэмтэн Victor Ambros, Gary Ruvkun нар бичил RNA болон түүний генд нөлөөлөх нөлөөллийн талаар судалгаа хийснээрээ Нобелийн шагналыг хүртсэн байна.

 

Утга зохиолын шагнал:

БНСУ-ын зохиолч Хан Кан Нобелийн Утга зохиолын шагналыг гардан авсан анхны ази эмэгтэй болж түүхэнд бичигдэж байна. Мөн энэхүү шагналыг хүртсэн 18 дахь эмэгтэй юм.

1970 онд төрсөн Хан Кан 1993 оноос уран зохиолыг сонирхож эрчимтэй уран бүтээл туурвиж эхэлсэн. 2007 онд “Цагаан хоолтон” номыг бичсэн нь дэлхийн уран зохиолын өв санд томоохон шинэчлэл хийсэн онцлох бүтээл болсныг утга зохиол судлаач, шүүмжлэгчид дүгнэдэг. Энэхүү зохиол нь түүний хувьд англи хэлнээ орчуулагдсан анхны бүтээл боловч асар их амжилт дагуулж 2016 онд International Booker Prize олон улсын шагналыг анх удаа эх орондоо авчирч байжээ. Хан Кан “Цагаан хоолтон”-оос гадна “The White book”, “Human acts” зэрэг бүтээлийг туурвисан нь хүний бие мах бодь, сэтгэл зүй, оюун санааны хоорондын холбоо хамаарлыг өвөрмөцөөр илэрхийлсэн онцгой ач холбогдолтой хэмээн үнэлэгддэг. Сонирхуулахад, түүний аав Хан Сьён Вон мөн алдартай зохиолч аж.

 

Энх тайвны шагнал:

Нобелийн таван шагналаас зөвхөн Энх тайвны шагналыг хувь хүн эсвэл байгууллагад олгож болох журам бий. Тэгвэл өнөө жилийн энх тайвны шагналыг Японы “Nihon Nidankyo” байгууллагад олгох болсон. Тус байгууллага нь 1945 онд Хирошима, Нагасаки хотуудад болсон цөмийн бөмбөгдөлтөөс амьд үлдэгсдийг хамгаалах, цөмийн аюулыг дэлхий дахинд таниулан ойлгуулахаар олон жилийн турш үйл ажиллагаа явуулж ирсэн сайн дурын байгууллага юм. Норвегийн Нобелийн хорооноос утсаар холбогдож, сэтгэгдлийг нь хуваалцах үеэр тус байгууллагын төлөөлөл болох хатагтай Масака Вада “Энэхүү нэр хүндтэй шагналыг манай байгууллагад олгох болсонд маш их баяртай байна. Цөмийн гамшиг хүн төрөлхтөнд ямар их гай гамшиг учруулсныг өөрийн биеэр мэдэрсэн хүний хувьд хэлэхэд өнөө үед дэлхий ертөнцөд хэрэгтэй хамгийн чухал зүйл бол цөмийн аюулгүй, энх тайван эв нэгдэл гэдгийг зөрчил мөргөлдөөнд байгаа улс орнууд ойлгож ухаараасай гэж хүсч байна” хэмээн сэтгэгдлээ илэрхийлжээ.

 

Нобелийн дурсгалд зориулсан Эдийн засгийн шагнал:

Альфред Нобелийн гэрээслэлд байгаагүй ч 1968 онд Шведийн төв банк Альфред Нобелийн дурсгалд зориулан Эдийн засгийн шинжлэх ухааны салбарын шагналыг санаачилжээ. Шагналыг Нобелийн сангаас 1968 онд Шведийн төв банкны 300 жилийн ойд зориулан цугласан хандивын үндсэн дээр анх удаа олгосон нь өдгөө уламжлал болон тогтсон байна. Шагналын хэмжээ нь Нобелийн шагналынхтай адил ажээ. Эдийн засгийн шинжлэх ухааны анхны шагналыг 1969 онд Рагнар Фриш, Ян Тинберген нар хүрсэн байна. Харин 2024 оны Эдийн засгийн ухааны шагналын эзнийг хараахан нэрлээгүй байгаа юм. Эдийн засгийн шинжлэх ухааны салбарын шагналыг бусад Нобелийн шагналуудын адил зарчмын дагуу Шведийн Хатан хааны шинжлэх ухааны академи шалгаруулдаг аж.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ АРАВДУГААР САРЫН 14. ДАВАА ГАРАГ. № 198 (7442)

/BBC/. Энэ оны физиологи, анагаах ухааны салбарын Нобелийн шагналын эзнээр Америкийн эрдэмтэн Виктор Эмброс, Гэри Равкан нар тодорлоо. Уг шагналыг генийн үйл ажиллагааг зохицуулдаг микроРНХ-г нээснийх нь төлөө тэдэнд олгосон байна.

Өдгөө 72 настай Гэри Равкан молекул биологи, ген судлалын чиглэлээр судалгаа хийдэг. Тэрбээр АНУ-ын Үндэсний Шинжлэх Ухааны Академи, Анагаах Ухааны Академи, Философийн Нийгэмлэгийн гишүүн юм.

Харин Виктор Эмброс бол АНУ-ын Үндэсний Шинжлэх Ухааны Академи, Америкийн Урлаг, шинжлэх ухааны академийн гишүүн юм. Өдгөө 70 настай тэрбээр микроРНХ судлаач гэдгээрээ алдартай бөгөөд Гэри Равкантай олон судалгаа хийжээ.

Нобелийн хорооны мэдээлэлд дурдсанаар, уг шагналыг генийн үйл ажиллагааг зохицуулах үндсэн зарчмыг нээснийнх нь төлөө олгосон байна.

Бидний хромсомуудад хадгалагддаг мэдээллийг бидний бие махбодын бүх эсийн үйл ажиллагааны заавартай зүйрлэж болно. Эс бүр ижил хромосом агуулдаг тул эс бүр яг ижил генийн багц, яг ижил зааварчилгаатай байдаг. Гэхдээ эсүүд нь огт өөр шинж чанартай байдаг. Эдгээр ялгааг эс бүр зөвхөн шаардлагатай зааврыг сонгох боломжийг олгодог генийн зохицуулалтаар тайлбарладаг бөгөөд ингэснээр эсийн төрөл бүрд зөвхөн зөв генүүд идэвхтэй байдаг.

Харин В.Эмброс, Г.Равкан нар янз бүрийн эсүүд хэрхэн хөгжиж байгааг судалжээ. Тэд генийн зохицуулалтад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг РНХ молекулын шинэ төрөл болох микроРНХ-г илрүүлсэн байна.

 

Тэдний нээлт нь генийн зохицуулалтын цоо шинэ зарчмыг илрүүлсэн бөгөөд энэ нь олон эсийн организм, тэр дундаа хүний хувьд маш чухал нээлт болжээ. Хүний ген нь мянга гаруй микроРНХ-г кодолдог. Тиймээс микроРНХ нь организмын хөгжил, үйл ажиллагаанд чухал ач холбогдолтой юм.

Генийн үйл ажиллагааг хянахын тулд эсүүдэд ашиглагддаг амин чухал зохицуулалтын механизмыг нээсний төлөө Нобелийн шагналыг эрдэмтэд хүртжээ.

/Xinhua/. Саран дээр буух Хятадын анхны сансрын нисгэгчийн хувцсыг тус улсын Сансрын жолоодлогот нислэгийн хөтөлбөрийн газар /CMSA/ бямба гарагт танилцуулж, нэр өгөх кампанит ажлыг олон нийтийн дунд эхлүүлжээ.

Саран дээр буухад зориулан зохион бүтээсэн уг хувцас нь цагаан өнгөтэй, улаан судлуудаар чимэглэгдсэн бөгөөд Чунцин хотод орших Хятадын сансрын нисгэгчдийг бэлтгэх сургалт, судалгааны төвөөс зохион байгуулсан сансрын хувцасны технологийн 3-р форумын үеэр танилцуулсан байна.

CMSA-ын мэдээлснээр, сансрын нисгэгчийн хувцсыг Сарны дулаан орчин, Сарны тоосонцроос хамгаалдаг материалаар хийжээ. Түүнчлэн удирдахад хялбар, олон үйлдэлт нэгдсэн хяналтын самбараас гадна ойрын болон холын зайн зураг авах камер суурилсан байна.  Мөн уян, удаан эдэлгээтэй материалаар хийсэн бээлий, хурц гэрлээс хамгаалдаг дуулганы хаалт, таталцлын хүч бага нөхцөлд ажиллахад тохирсон нугас зэргээр тоноглогджээ. Сансрын хувцасны ерөнхий загвар нь хөнгөн бөгөөд Сарны гадаргуу дээр ажиллахад тохиромжтой.

Сансрын нисгэгч Жай Жиган, Ван Япин нар Сарны хувцасны загвар өмсөгчөөр гарчээ. Сарны хувцас өмссөн тэд алхах, тонгойх, бөхийх, өвдөг сөгдөх, шатаар авирах зэрэг янз бүрийн хөдөлгөөнийг хийж үзүүлсэн байна.

Сансрын нисгэгчдийг бэлтгэх сургалт, судалгааны төвийн ажилтан Ли Мэн хэлэхдээ, хөнгөн, авсаархан, маш найдвартай, аюулгүй сарны хувцас бүтээх зорилгоор Саран дээр буух хувцас зохион бүтээх ажлыг 2020 онд эхлүүлсэн гэв. Хувцсыг зохион бүтээх явцад технологийн олон чухал нээлт хийжээ.

Энэ төвийн ажилтан Лю Дунюэ хэлэхдээ, одоогийн байдлаар Хятадын нэг болон хоёрдугаар үеийн "Фэйтиан" хэмээх сансрын хөлгийн гадна талд өмсдөг хувцаснуудыг 17 сансрын нисгэгч 17 удаа задгай сансарт гарахдаа өмссөн нь Хятадын сансрын станцыг барьж, өндөр үр ашигтай ажиллуулах боломжоор хангасан байна.

Жай Жиган бол "Шэнжөү-7" нислэгийн багийн гишүүн бөгөөд задгай сансарт гарсан Хятадын анхны сансрын нисгэгч болж, түүхэнд бичигджээ. Тэрбээр мөн "Шэнжөү-13” хөлгийн багийн гишүүн юм.

Ван Япин бол "Шэнжөү-10", "Шэнжөү-13" нислэгийн багийн гишүүн бөгөөд Хятадын сансрын станцад ажилласан анхны эмэгтэй сансрын нисэгч юм.

Хятад улс 2030 он гэхэд Саран дээр хүн буулгах зорилгоор Сар руу жолоодлогот нислэг үйлдэх хөтөлбөрийн шинэ үе шатыг эхлүүлээд байна. Саран дээр буух сансрын хувцсыг танилцуулснаар сансрын хувцсыг зохион бүтээх дотоодын технологийн хөгжилд томоохон ахиц дэвшил гарч байгааг харууллаа.

Антарктидаас Японы судлаачдын багийн олж илрүүлсэн “Ангараг гаргийн чулууг” 2025 онд Осака хотод болох “Дэлхийн Экспо” үзэсгэлэнгийн үеэр анх удаа олон нийтэд үзүүлнэ гэж тус улсын засгийн газраас өнөөдөр мэдэгдлээ.

Уг солирыг Японы Туйлын судалгааны үндэсний хүрээлэнгийн судлаачид 2000 онд олсон бөгөөд Ангараг гаргийн гадаргууг астероид мөргөсний улмаас сансарт шидэгдсэн болохыг тогтоожээ. Нийт 29 см урт, 22 см өргөн, 16 см өндөр, 13 кг жинтэй энэ солир нь Дэлхий дээрээс олдсон хамгийн том солируудын нэг юм. Солирын дотор агуулагдаж байсан хийг шинжилснээр гарал үүслийг нь тогтоосон байна.

Эл чулуунд устай урвалд ордог эрдэс бодисууд агуулагдаж байсан нь Ангараг гараг ​​дээр урьд өмнө ус байсныг харуулж байгаа бөгөөд амьдралын үүслийн талаар ойлголттой болоход тус дөхөм болж магадгүй байна. Японы Засгийн газар солирыг Экспогийн урианд нийцэж байна гэж үзээд үзмэрийн тоонд оруулахаар шийдвэрлэжээ.

1970 оны “Осака Экспо”-гийн үеэр “Аполло 11” сансрын хөлгөөр авчирсан Сарны чулууг олон нийтэд дэлгэн үзүүлсэн нь үзэгчдийн сонирхлыг ихээхэн татаж байлаа. Засгийн газар ирэх дөрөвдүгээр сард эхлэх экспогийн үеэр уг чулууг дахин нэг удаа үзүүлэхийг АНУ-ын талаас хүссэн байна.

Шинжлэх ухааны сайд Машахито Морияма хэвлэлийн бага хурлын үеэр хэлэхдээ, солирыг үзүүлэх нь судалгааны экспедиц болоод Туйлын судалгааны үндэсний хүрээлэнгийн явуулж буй үйл ажиллагааны талаар хүмүүст мэдээлэл өгөх таатай боломж болно гэжээ.

Экспогийн үеэр мөн Ангараг гараг дээр нисгэгчгүй төхөөрөмж буулгах үйл явцыг шууд дамжуулан үзүүлэхээр төлөвлөж байсан боловч Японы Сансар судлалын агентлаг уг төхөөрөмжийг хөөргөх хугацааг 2026 онд болгон хойшлуулсан тул шууд дамжуулах төлөвлөгөөг цуцалсан байна.

Нарнаас саяхан цацагдсан плазмын урсгал Дэлхийг дайрсны дараа дөрөвдүгээр түвшний хүчтэй соронзон шуурга эхэлсэн тухай Оросын ШУА-ийн Сансрын судалгааны хүрээлэнгийн Нарны одон орон судлалын лабораториос мэдээлжээ.

“Плазмын үүлний зах хэсэг Дэлхийд хүрч 10 цаг болсны дараа ч Дэлхий плазмын урсгалын нөлөөнд автсан хэвээр байв. Дэлхийг хүрээлж буй сансрын хийн үзүүлэлтүүд Москвагийн цагаар 01:30 цаг орчмын үед огцом өссөн бөгөөд өглөөний 4:30 цагийн орчимд хамгийн хүчтэй өөрчлөлт гарсан. Энэ мөчид соронзон хэмжигчид 3.66 түвшний соронзон шуурга (таван шатлалаар дөрөв дэх түвшин) эхэлж байгааг бүртгэсэн" гэж тус лабораториос мэдээлжээ.

Одоогоор соронзон шуурга үргэлжилж байгаа боловч плазмын урсгал Дэлхийг дайраад өнгөрсөн тул удаан үргэлжлэхгүй байна. Соронзон шуурганы нөлөөгөөр Канад болон АНУ-ын хойд нутагт туйлын туяа ажиглагдаж байгаа ажээ.

Дэлхийн хамгийн өндөр барилга болох “Бурж-Халифа”-гийн өндөртэй тэнцэхүйц тэнгэр баганадсан дөрвөн барилгыг дээр дээрээс давхарлачихсан байна гээд төсөөл дөө. Энэ бол Калифорни муж улс дахь Шмидтийн нэрэмжит Далайн хүрээлэнгийн удирдсан далай судлаачдын шинээр олж илрүүлж, зураглалыг нь гаргасан усан доорх уулын өндрийн хэмжээ юм.

Номхон далайд Чилийн эргээс 1448 км зайд усан доор орших энэ уул 3109 м өндөр бөгөөд далайн хөвөн, эртний шүр, далайн ховор амьтдын амьдрах орчин болсон усан доорх нурууны нэг хэсэг ажээ. Шмидтийн нэрэмжит далайн хүрээлэнгийн эрдэмтдийн баг наймдугаар сард хийсэн 28 хоногийн судалгааныхаа явцад “R/V Falkor” хөлөг онгоцыг ашиглан тус бүс нутгийг судалжээ. Судлаачид хөлөг онгоцны их биеийн доор суурилуулсан дуу авианы локатор системийг ашиглан уулын зураглалыг буулгасан байна.

“Дууны долгион гадаргуу дээр өгсөж урууддаг бөгөөд түүний тусламжтайгаар хэмжилт хийдэг. Ингэснээр бид далайн ёроолын топографийн талаар мэдээлэл олж авдаг. Одоогийн байдлаар далайн ёроолын дөнгөж 26 орчим хувийн зураглалыг буулгаад байна. Далайн ёроол нь манай гаргийн гадаргуугийн 71 хувийг эзэлдэг” гэж тус хүрээлэнгийн гүйцэтгэх захирал Жётика Вирмани ярьжээ.

Далай судлаачдын тооцоолсноор, дэлхий даяар 1000 м-ээс дээш өндөртэй далайн уул хамгийн цөөндөө гэхэд 100 мянга байдаг гэнэ. Тэдгээр нь далайн янз бүрийн төрөл зүйлийн амьдрах орчныг бүрдүүлдэг. Шинээр илрүүлсэн усан доорх уул нь Грекийн Олимп уулаас /2917 м/ өндөр бол Японы Фүжи уулаас /3776 м/ намхан ажээ. Түүнчлэн Дубайн “Бурж-Халифа” цамхгийн /830 м/ өндрийг дөрөв дахин үржүүлсэнтэй тэнцэх ажээ.

Судлаачдын багийнхан усан доор ажилладаг робот ашиглан уулын нэгэн хярыг судалж, далайн биологийн төрөл зүйлээр баялаг бүс нутгийг олж нээсэн байна. Тухайлбал, сүнс шиг цагаан Каспер наймаалжийг баримтжуулсан бөгөөд уг амьтныг Номхон далайн өмнөд хэсэгт анх удаа илрүүлсэн тохиолдол нь энэ юм.

Тэд шинээр олдсон төрөл зүйлийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг далай тэнгист нуугдаж буй далайн амьтдыг бүртгэх зорилготой “Ocean Census” гэдэг төслийнхөнд хүргүүлнэ. Тус төсөл нь ойрын 10 жилд далайн үл мэдэгдэх 100 мянган төрөл зүйлийн амьтныг илрүүлэх зорилготой бөгөөд ингэснээр далайн гүний экосистемийг илүү сайн судалж, хамгаалах боломжийг олгох ажээ.

АНУ-ын Агаарын нислэг, сансрын уудмыг шинжлэн судлах үндэсний төвийн /НАСА/ "Perseverance" явагч аппарат Ангараг гараг дээр шинэ даалгаврыг эхлүүлжээ.

Тодруулбал, сүүлийн 3 жил хагасын турш Езеро тогооны ёроолоор хэрэн явж байсан зургаан дугуйт аппарат мягмар гаргаас дээш авирч эхэлсэн байна. Улмаар тогооны амсарт очиж дээж цуглуулахын тулд дээш 305 м өгсөх ажээ.

2021 онд Улаан нүдэн гараг ​​дээр газардсанаасаа хойш "Perseverance" нэгэн цагт дүүрэн устай байсан тогооны ёроолоос 22 чулуулгийн дээжийг цуглуулжээ.

Эдгээр дээж нь судлаачдад олон тэрбум жилийн өмнө уг гаргийн уур амьсгал ямар байсныг, мөн эртний амьдралын ул мөр байгаа эсэхийг олж мэдэхэд тус дөхөм болж магадгүй юм. НАСА одоо чулуулгийн дээжийг Дэлхийд авчрах арга замыг судалж байна.

Калифорни муж улс дахь НАСА-гийн лабораторийн ажилтан Стивен Ли хэлэхдээ, тогооны амсар дээрх чулуулаг нь Ангараг, Дэлхий зэрэг чулуурхаг гаргууд хэрхэн үүссэн талаарх мэдээллийг өгч магадгүй гэлээ. Гэхдээ аппаратын цаашид туулах зам тийм ч амар биш байх гэнэ. Уг аппарат судалгааны явцад ойролцоогоор 29 км замыг туулаад байгаа ажээ.

Дөрөвдүгээр сарын 8-ны даваа гарагт нар бүтэн хиртэх үзэгдэл тохиож, хойд Америкт ажиглагдана. Хиртэлтийн гол зурвас нь Мексик, Канад, АНУ-ыг дайран өнгөрөх юм. Нар бүтэн хиртэх үзэгдэл байнга гэхдээ тийм ч олон удаа тохиодоггүй. Дараагийн бүтэн хиртэлт 2026 онд болох хэдий ч Атлантын далайд илүү тод ажиглагдах ажээ.

Дөрөвдүгээр сарын 8-ны хиртэлт Номхон далайгаас эхлэх бөгөөд Күүкийн арлуудын бүрэлдэхүүнд ордог Пенрин арлын оршин суугчдад хамгийн түрүүнд ажиглагдана. Дараа нь Нарыг бүрхсэн Сарны сүүдэр далай дээгүүр 2500 гаруй км/ц-ийн хурдтай өнгөрч, орон нутгийн цагаар 11:07 цагт Мексикийн эргээр, 20 минутын дараа Мексик, АНУ-ын хилээр өнгөрөх бол, хиртэлтийн гол зурвас хэдэн цагийн дараа Хойд Америкийг бүхэлд нь бүрхэж, Сарны сүүдэр Атлантын далайд туссанаар хиртэх үзэгдэл дуусна.

Хиртэлт гэж юу вэ, ямар төрлийн хиртэлтүүд байдаг вэ?

Нар, Сар, Дэлхий гурав нэг шугам дээр байрлах үед энэ үзэгдэл тохиодог. Хэрэв дэлхий дунд нь байрлавал түүний сүүдэр Саран дээр тусах бөгөөд энэ бол Сарны хиртэлт юм. Хэрэв Сар дунд хэсэгт байрлавал Нарыг халхалж, Нарны хиртэлт тохионо.

Харин хиртэлт хагас эсвэл бүтэн байх эсэх нь нэг шугам дээр хэр шулуун дарааллаар байрлаж байгаагаас шалтгаалдаг ажээ. Нарны хиртэлтийн хувьд хагас эвсэл бүтэн байх эсэх нь Сар бага зэрэг сунасан тойрог замын хүрээнд Дэлхийгээс хэр ойрхон эсвэл хол байгаагаас хамаарна.

Цагариг хэлбэрийн нарны хиртэлтийн үед Сар дэлхийгээс хамгийн хол зайд байрладаг тул Нарыг бүрэн халхалдаггүй байна.  Нарны ээлжит цагариган хиртэлт энэ оны 10 дугаар сарын 2-нд тохиох бөгөөд Өмнөд Америкт ажиглагдах юм. Энэ үзэгдэл Өмнөд Америкаас гадна Хойд Америк, Номхон далай, Атлантын далайд хэсэгчлэн ажиглагдах ажээ.

Нар хиртэх үзэгдлийг зөвхөн тусгай, маш бараан шилээр эсвэл тусгай төхөөрөмжөөр харж болно. Эс бөгөөс нүдний хараа муудаж болзошгүй. Өнөөдрийн бүтэн хиртэлтийн хамгийн удаан үргэлжлэх хугацаа нь 4 минут 28 секунд байх болно.

“Зууны мэдээ” сонин салбар, салбарын тэргүүлэгчид, шинийг санаачлагдыг “Leaderships forum” буландаа урьж, Монгол Улсын хөгжлийн гарц, боломжийн талаар ярилцаж, тэдний сонирхолтой шийдэл, санаануудыг уншигчидадаа хүргэдэг билээ. Энэ удаад ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний ажилтан Э.Энхбадрахыг урилаа.

Судалгааны бүтээлүүд гурван зууныг дамнан гарч байна

Дэлхийн олон хэлийг гарал үүслийн талаас нь ангилан хуваах ерөнхий онолд тулгуурлан, түрэг, монгол, манж-түнгүс хэлийг нэг хэлнээс салбарлан гарсан гэж үздэг. Эдгээр хэлтнүүд Алтайн уулс орчмоор нутаглаж байсныг нь үндэс болгон “Алтай хэлнүүд” хэмээн нэрлэж, судалгааны олон бүтээл гарсан. Гэвч энэ онолыг эсэргүүцэх хүмүүс нэг хэлнээс салбарлан гараагүй, хэв шинжийн хувьд ижил төстэй гэж үзэх нь бий. Алтай хэлний онолыг зөвшөөрөгч, үл зөвшөөрөгчдийн аль аль нь дээрх угсаатнуудын хэлэнд буй нийтлэг зүйлийг дуу нэгтэйгээр хүлээн зөвшөөрдөг. Алтай хэл шинжлэлийн судалгаа үүссэн цагаасаа хэлний тодорхой түвшин, авиа зүй, үг зүй, үгийн сан, өгүүлбэр зүй гээд өргөн хүрээг хамарсан бүтээлүүд гарчээ. Түүнчлэн тус хэлний бүлгийг солонгос, япон хэлээр өргөжүүлэн, макро-алтай хэл хэмээх ойлголтыг Г.И.Рамстедт тэргүүтэй эрдэмтэд гарган тавьж, чамгүй бүтээлийг туурвисан бөгөөд түрэг, монгол, манж-түнгүс хэлний хүрээнд судлах чиглэлийг микро-алтай хэлний онол хэмээн нэрлэдэг. Хэл шинжлэлийн энэхүү сонирхолтой салбар XX зууны эхээс дунд үе хүртэл эрчимтэй хөгжсөн. Ингэхдээ бүтээл туурвиж байсан өрнө дахин, тэр дундаа Оросын голдуу эрдэмтдийн нуруун дээр явж ирсэн. Тус салбарт үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан эрдэмтэд тус онолыг хүлээн зөвшөөрсөн нэгэн бүлэг, эс хүлээн зөвшөөрсөн бүлэгт хуваагдсанаар алтаист хийгээд антиалтаистууд гэсэн хоёр дэг сургууль бий болсон гэдэг. Гэсэн хэдий ч аль аль чиглэлийнхэн нь “алтай хэлнүүд” гэх нэр томьёоноос татгалзсангүй. Тиймээс ч энэ чиглэлийн судалгааны бүтээлүүд гурван зууныг дамнан тасралтгүй гарсаар байгаа билээ.

Түрэг, монгол хэлний баримтад тулгуурлан үргэлжилнэ

Блиц:

Боловсрол:

2012 он: МУИС-ийн Монгол хэл соёлын сургуулийг Монгол хэл, уран зохиол судлаач мэргэжлээр бакалавр

2014 он: Шинэ иргэншил дээд сургуульд Монгол судлалын магистрын зэрэг хамгаалсан.

2016 он: ОХУ-ийн Казанийн Их Сургуулийн Хэлний бэлтгэлийн сургуулийг төгссөн.

2016-2019 он: ОХУ-ын Новосибирскийн Их Сургуулийн Хүмүүнлэгийн институтийн Хэл шинжлэл, утга зохиолын аспирантурт суралцсан.

Ажилласан байдал:

2012 онд: МУИС-ийн Монгол судлалын хүрээлэн, МУИС пресс хэвлэлийн газрын ажилтан.

2017-2019 онд: ОХУ-ын Новосибирскийн Их Сургуулийн Хүмүүнлэгийн ухааны лабораторийн эрдэм шинжилгээний ажилтан

2012 оноос: ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний ажилтан

Бүтээлийн тойм байдал: Эрдэм шинжилгээний хамтын таван бүтээлд зохиогчоор ажиллаж, дотоодын болон олон улсын эрдэм шинжилгээний сэтгүүлд 40 өгүүлэл хэвлүүлсэн. Олон улсын болон дотоодын эрдэм шинжилгээний хуралд 40 гаруй илтгэл хэлэлцүүлсэн байна.

Алтай хэл шинжлэлийн өнөөг хүртэлх судалгааны үр дүнгүүдээс үзвэл тус онолыг баталж чадах, эс чадах байсан ялгаагүй, гол түлхүүр болох тулгуур хоёр хэл нь түрэг хийгээд монгол хэл болох нь тодорхой болсон. Солонгос, Япон хэлийг хамруулсан макро-алтай хэлний онол төдий л хол явахгүй нь тодорхой болсон.

Эдгээр хэлийг монгол, түрэг хэлний тодорхой элементүүдтэй харьцуулан зэрэгцүүлж судлах ажил улам дэлгэрсээр байгаа нь сайшаалтай. Манж-түнгүс хэлний монгол, түрэг хэлтэй нийтлэг гэгдэх элементүүдийн дийлэнх нь монгол хэлний нөлөөгөөр тайлбарлагдах болсон. Мөн алтайн ерөнхий онолд нөлөөлөхүйц баримт өнөөг хүртэл манж-түнгүс хэлний хөрсөн дээр хангалттай хэргэжсэнгүй. Учир нь алтай хэл шинжлэлийн цаашдын чиг хандлага түрэг, монгол хэлний баримтад тулгуурлан үргэлжилнэ. Энэ нь тус салбарын үндсэн баримжаа болно гэдэгт итгэж байна. Алтай хэл шинжлэл хөгжих нэгэн таатай суурь бол эртний түрэгийн орхон (руни) бичгийг тайлан уншсан явдал. Гол төлөв Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээс томоохон дурсгалууд олдсон.

Бичгийн дурсгалыг судлаачид “Эртний түрэг бичиг”, “Эртний руни бичиг”, “Орхон, Сэлэнгийн руни бичиг”, “Орхон Енисейн бичиг”, “Орхон бичиг”, “Монголын руни бичиг” гэж олон янзаар нэрлэдэг. Томоохон дурсгалууд нь голдуу Орхоны хөндийгөөс олдсонд үндэслэн “Орхон бичгийн дурсгал” хэмээн нэрлэсэн эрдэмтдийн саналыг баримтлах нь зүйтэй гэж үздэгээ тэмдэглэвэл зохистой.

Орхон бичгийн дурсгалыг тайлан уншиж, энэ чиглэлийн судалгаа хөгжсөний үр дүнд тус бичгийн дурсгалуудын үгийн санг боломжит хэмжээгээр бүрэн хамруулсан томоохон толь бичгүүд гарсан нь алтай хэл шинжлэлд маш чухал хэрэглэгдэхүүн болж байна. Эдгээрээс Оросын эрдэмтэн В.М.Наделяев нарын арван зохиогч, редактор бүхий “Эртний түрэг хэлний толь”, алдарт антиалтаист эрдэмтэн Ж.Клосоны “XIII зуунаас өмнөх турк хэлний гарлын толь” багтана. Мөн Оросын эрдэмтдийн хамтран туурвиж ирсэн “Түрэг хэлнүүдийн үгийн гарлын толь” нь өнөөг хүртэл найм дахь боть нь гараад буй бүтээлүүдийг онцлон нэрлэх учиртай. Түүнчлэн орхон бичгийн дурсгалыг судалсан нэрт эрдэмтэн С.Е.Малов, В.В.Радлов нарын алдарт атласууд хийгээд бусад олон арван ном, судалгааны өгүүллүүд яахын аргагүй ганц түрэг судлалаар зогсохгүй, нийт алтай хэлний онолын судалгааны чухал хөдөлгөх хүч болсон. Дээр онцлон өгүүлсэн чухал бүтээлүүдийг залгамжлан үргэлжлүүлж шинэ зуунд гарсан нэгэн чухал бүтээл бол Оросын түрэгч эрдэмтдийн хамтарсан “Түрэг хэлнүүдийн харьцуулсан хэлний зүй” /Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков/ цувралын “Үгийн сан /Лексика/”-гийн ботийг алтай хэлнүүдийн гарлын толиудаас гадна судалгааны эргэлтэд орсон, одоо үлгэрлэн үзвэл зохих томоохон бүтээлд зүй ёсоор багтана. Тус бүтээлд түрэг хэлнүүдийн үгийн сангийн нэгжүүдийг утгын тодорхой категориудад хувааж, тэдгээр тус бүрээ гарлын үүднээс тайлбарлаж, эртний хэлбэрийг сэргээн тогтоож, иж бүрэн судалгааны ажил болгохыг зорьсон байна. Тус бүтээлд монгол болон манж-түнгүс хэлтэй гарлын хувьд холбогдох үгсийг зохих хэмжээнд харгалзуулан тайлбарласан боловч ихэнх тохиолдолд тэдгээрийг түрэгээс бусад хэлэнд орсон зээллэг гэж үзэх хандлага давамгайлсан.

Зарим тохиолдолд монгол, манж-түнгүс хэлний үгстэй холбоотой үгсийн судалгааг өргөн хүрээнд авч үзэлгүй, зөвхөн түрэг хэлний хөрсөн дээр тайлбарласан зэрэг анхааран үзүүштэй дутагдалтай тал байгааг тэмдэглэх ёстой. Энэ нь ерөөс алтай хэл шинжлэл, тэр дундаа монгол, түрэг хэлний үгийн сангийн харьцуулсан судалгааны асуудал хэзээнээс түрэг төвт үзэлд суурилжээ.

Нөгөөтээгүүр монгол хэлт судлаачид тус салбарт идэвхтэй судалгаа хийж ирээгүйтэй шууд холбоотой гэж үзэж болно. Алтай хэл шинжлэлийн өнгөрсөн үеийн эрдэмтдийн бүтээл, ололт амжилт зэрэгт суурилан үзэхэд монгол, түрэг, цаашлаад алтай хэлнүүдийн үгийн сангийн харьцаа холбооны асуудлыг тодруулан судаллаа. Цаашид монгол хэлийг тээгч, монгол эрдэмтэд нэн тэргүүн анхаарах зүй ёсны шаардлагатай болсон гэж ойлгож болно. Ингэж хэлэх олон шалтгаан байж болох ч зөвхөн хоёр зүйлээр жишээлж арай ойлгомжтой болгохыг хичээе. 1969 онд антиалтаист эрдэмтэн Ж.Клосон археологийн шинжлэх ухааны он цаг тогтоох радионүүрстөрөгчийн арга хийгээд статистик судалгааны аргад суурилан төрөл хэлнүүдийн үндсэн үгийн сангийн статистик судалгааг амжилттай хийсэн. Америкийн эрдэмтэн М.Свадешийн онолд суурилан монгол, түрэг, манж хэлний 200 үндсэн үгийг харьцуулан судалсан “Алтай хэлний онолын үгийн сангийн бүртгэл зүйн дүн” гэсэн өгүүлэл хэвлүүлсэн байдаг. Энэ арга нь хоёр болон түүнээс дээш хэл гарлын хувьд төрөл болохын эцсийн баталгаа нь эдгээр хэл нь ядаж л хангалттай тооны нийтлэг үндсэн үг /основное слово, basic word/-тэй байх ёстой гэсэн зарчимд суурилсан арга юм. Энэ судалгаандаа үндэслээд Ж.Клосон алтай хэлний онол бол үнэн зөв биш, эдгээр хэлнүүд төрөл биш юм байна гэж дүгнэсэн байдаг юм. Уг өгүүлэл гарснаас хоёр жилийн дараа Мажарын эрдэмтэн Л.Лигети “Алтай хэлний онол ба үгийн сангийн бүртгэл зүй” гэсэн шүүмж өгүүллээ хэвлүүлсэн. Ж.Клосоны бүртгэлд гарсан дутагдалтай талуудыг илрүүлэн шүүмжилж, зарим үгийн гарлын талаарх сонирхолтой саналаа дэвшүүлсэн байдаг. Бид эдгээр өгүүллийг ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгээс эрхлэн хэвлүүлдэг “Altaica” сэтгүүлийн 15, 16 дахь ботид орчуулан хэвлүүлсний гадна тус бүртгэлд хамруулсан үгсийг судалсан дүнгээ судлаачдад танилцуулсан юм. Манж-түнгүс хэлний баримтыг нь эс хэлэлцэн, монгол, түрэг хэлний 200 үгийг хэрхэн судалсныг авч үзвэл Ж.Клосон ердөө дөрвөн үг л тус хоёр хэлэнд гарал нэгтэй гэж үзсэн бол Л.Лигети үүн дээр дахин 11 үгийг гарлын холбоотой гэж үзжээ. Бидний нягтлан үзсэнээр эдгээр судлаачдын 15 нийтлэг үг даруй 38 үгээр нэмэгдэж, нийт 50 гаруй үг нэг гаралтай болж байна. Тэгэхээр үгийн сангийн статистик судалгааны аргын ёсоор монгол, түрэг хэлнүүд нэг гаралтай болж таарсан. Энэ нь бидний онцлон хэлээд байгаа монгол хэлт судлаачид тус салбарт хүчээ нэгтгэж, хамтран ажиллах шаардлагатай гэдгийн нэг тод баримт боллоо.

Монгол, түрэг хэлний үгийн сангийн харьцуулсан судалгаа чухал

Тиймээс монгол, түрэг хэлний үгийн сангийн харьцуулсан судалгааг гүнзгийрүүлэн авч үзэх нь алтай хэл шинжлэлийн цаашдын хөгжилд ихээхэн ач холбогдолтой. Монгол, түрэг хэлний мал аж ахуйн холбогдолт үгсийг харьцуулан судлах зорилгыг хэдэн жилийн өмнө тавьж, энэ чиглэлээр хэд хэдэн судалгааны өгүүлэл хэвлүүлээд байна. Цаашид утгын олон категорийн хүрээнд үгийн сангийн харьцуулсан бүрэн судалгааг хийснээр алтай хэл шинжлэлийн асуудалд дорвитой үр дүн гарах болов уу. Одоогоор бүрдүүлээд буй хэрэглэгдэхүүн буюу монгол, түрэг угсаатны эртний түүхийн гол гэрч болсон мал аж ахуйн холбогдолт, тус хоёр хэлний нийтлэгийг гэрчлэх нэг язгуурт үгс даруй 120 гаруй байна. Бидний судалгааны урьдчилсан дүнгээс үзвэл дээр онцлон дурдсан бүтээлүүдэд түрэг төвт үзлийн үүднээс хандаж, түрэг хэлнээс монгол хэлэнд орсон үг гэх хандлагаар судалхад олон үгийн гарлын асуудал тодорхой болж байна. Тодруулан хэлбэл, урьд өмнө түрэг хэлнээс монгол хэлэнд орсон гэж үзэж ирсэн олон үгийн гарлын асуудлыг тодруулснаар аль нэг хэлнээс нөгөөдөө зээлсэн гэж үзэх үндэслэлгүй. Харин нэгэн өвөг хэлнээс гаралтай гэж тайлбарлагдах төдийгүй түрэг, монгол хэлний дундын гэх томьёололд багтах үгс дийлэнх байгаа нь цаашид энэ чигийн судалгааг улам эрчимжүүлэх шаардлагатай буйн нэг бодит баримт болж байна. Энэ мэтээр цаашид монгол, түрэг хэлний үгсийг утгын категориор нарийвчлан судалж, гарлын асуудлыг монгол хэлт судлаачийн өнцгөөс шинэ тутам тодруулан судлах нь алтай хэлнүүдийн харьцааны асуудлыг тодруулахад, алтай хэл шинжлэл хэмээх ээдрээтэй салбар ухааныг тодорхой шийдэлд хүрэхэд бодит үр дүн болно. Шинэ зууны алтай хэл шинжлэлийн цаашдын чиг хандлага чухам энэ зүг рүү чиглэх учиртайг онцлон дахин онцолмоор байна. Ерөөс алтай хэл шинжлэлийн гол тулгуур болсон монгол, түрэг хэлний харьцуулсан судалгааны цаашдын хөгжил нь үгийн сангийн түвшинд голлон суурилж, эдгээр хэлнүүдийн нийтлэг элементүүдийг бүртгэх, гарлыг тодруулах, эртний хэлбэрийг сэргээн тогтоох зэргээр уламжлал шинэчлэлийн зохистой харьцаанд үндэслэж, тууштай судалгаа хийх ажил монгол хэлт судлаачдын “нуруун дээр” явж иржээ.

Баатарын НЯМСҮРЭН

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин