Америкийн мэдрэлийн физиологичид саажилттай хүмүүсийн бодлыг уншиж, бодит цагийн горимоор компьютерийн дэлгэц дээр харуулах эсвэл мэдрэлийн эсийн сүлжээнүүд ба чанга яригчийг ашиглан хамгийн бага сааталтайгаар дуу авиагаар илэрхийлдэг мэдрэлийн интерфэйсийг зохион бүтээжээ. Эрдэмтдийн бүтээлийн талаарх өгүүлэл "Nature Neuroscience" сэтгүүлд нийтлэгдсэн байна.

“Хэл ярианы дуу авиаг үүсгэх үүрэгтэй тархины хальсны бүсүүдээс (motor cortex) ирсэн дохиог тайлах чадвартай системийг бид бүтээлээ. Энэ систем нь мянга гаруй үгийг хамгийн бага сааталтайгаар таньж, дэлгэц дээр харуулахын зэрэгцээ чанга яригчаар дуугаргах чадвартай” гэж физиологичид бичжээ.

Саа өвчтэй хүмүүстэй харилцах энэхүү мэдрэлийн интерфэйсийг АНУ-ын Сан-Франциско хот дахь Калифорнийн их сургуулийн профессор Эдвард Чангаар ахлуулсан мэдрэлийн физиологичид зохион бүтээжээ. Судлаачдын онцолж байгаагаар, тэдний бүтээл нь бусад ижил төстэй төхөөрөмжүүдийн сул талуудыг арилгасан байна.  Тэдгээр төхөөрөмжүүд нь өвчтөний хэлэх гэсэн үг, илэрхийлэх гэсэн санаа бодлыг ихээхэн хоцорч таньдаг тул "амьд" харилцан яриа өрнүүлэх боломжгүй байдаг аж.

Харин Чангийн багийнхан өвчтөний хэлэх гэсэн үгийг уншихын тулд  motor cortex-оос ирж буй дохионуудыг хэдэн зуун электродын тусламжтайгаар бичиж авах замаар мэдрэлийн интерфейсийн ажиллах хурдыг нэмэгдүүлжээ. Эрдэмтдийн туршилтад 18 жилийн өмнө цус харвасны улмаас бүрэн саажилттай болсон, 47 настай нэгэн америк эмэгтэй сайн дурын үндсэн дээр оролцсон байна.

Мэдрэлийн физиологчид түүний тархинд 253 электродыг багцалсан төхөөрөмжийг суулгаж, хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг 1024 үгийг чангаар хэлж байна гэж төсөөлнө үү хэмээн эмэгтэйгээс хүссэн байна. Ингэж төсөөлөх үед нь судлаачид түүний тархины motor cortex-ын идэвхжил хэрхэн өөрчлөгдөж буйг ажиглаж, бичигдсэн өгөгдлүүдийг тэмдэглэн авч, тэдгээрийг RNN-T гэдэг мэдрэлийн сүлжээнд суурилан бүтээсэн, онлайн орчуулгад ашигладаг хиймэл оюуны системийг сургахад зориулсан мэдээллийн сан болгон ашиглажээ.

Энэхүү хиймэл оюуны систем нь туршилтад оролцогчийн бодлыг тасралтгүй уншиж, тэдгээрийг саатал, завсарлагагүйгээр дамжуулж байсныг дараа дараагийн туршилтууд харуулсан байна. Уг алгоритм минутад ойролцоогоор 48 үгийг тайлж унших чадвартай бөгөөд энэ нь өмнөхөөс хэд дахин олон гэсэн үг юм. Энэхүү ололт нь бүрэн саажилттай хүмүүс эргэн тойрныхонтойгоо чөлөөтэй харилцах боломжийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн мэдрэлийн интерфейсийн хөгжүүлэлтийг хурдасгана хэмээн эрдэмтэд найдаж байна.

Урд хоёр мөчиндөө ердөө хоёр хуруутай үлэг гүрвэлийн ер бусын шинэ төрөл зүйлийг палеонтологчид олж илрүүлжээ. Тодруулбал, урт хумстай, өвсөн тэжээлт, хоёр хөлт аварга теризинозаврын үлдэгдэл Монголын говиос олдсон байна.

Хурц хумстай гурван хуруутай бусад теризинозавраас ялгаатай нь гэвэл, энэхүү шинэ төрөл зүйл нь хоёр хуруутай ажээ. Биеийн онцлог бүтцээр нь уг шинэ төрөл зүйлийг “Duonychus tsogtbaatari” гэж нэрлэсэн байна.

“Duonychus” гэдэг нь грекээр “хоёр оронтой тоо” гэсэн утгатай бол “tsogtbaatari” гэдэг Монголын палеонтологич Хишигжавын Цогтбаатарын нэр юм. “Теризинозавруудын хувьд хоёр хуруутай төрөл зүйл олдсон нь гэнэтийн зүйл байсан” хэмээн судлаач Дарла Зеленицкая ярилаа. Уг үлэг гүрвэлийн урд мөч нь маш сайн хадгалдагдан үлдсэн бол хуруу, бугуйных нь яс нь бүрэн бүтнээрээ олдсон байна.

Теризинозаврууд бол Цэрдийн галавын сүүл үед (100-66 сая жилийн өмнө) одоогийн Ази, Хойд Америкийн нутагт амьдарч байсан үлэг гүрвэлүүд юм. Теризинозаврууд нь махчин үлэг гүрвэлүүд болох тероподуудын бүлэгт хамаардаг боловч өвсөн тэжээлтэн ажээ.

Эдгээр үлэг гүрвэл нь хадуур шиг хэлбэр бүхий аварга том хумстай бөгөөд зарим төрөл зүйлийнх нь хумс 50 см хүртэл урт ургадаг байжээ. Теризинозавр, Бейпиаозавр зэрэг өнөөг хүртэл олдсон бусад бүх теризинозавр гурван хуруутай байсан тул хоёр хуруутай “D. tsogtbaatari” бол ер бусын ховор олдвор юм.

"Теризинозаврууд хэдийн хамгийн ер бусын үлэг гүрвэлүүдийн нэгд тооцогдож байгаа боловч шинэ төрөл зүйл олдсон нь уг үлэг гүрвэлүүдийг улам сонирхолтой болгож байна" хэмээн Хоккайдогийн их сургуулийн палеонтологич Йошицугу Кобаяши онцоллоо.

"Монголоос саяхан олдсон энэ төрөл зүйл нь гурван хуруутай теризинозавруудаас хоёр хуруутайгаараа ялгаатай байгаа нь тероподын урд мөч хэрхэн хувьсан өөрчлөгдөж, хэрхэн дасан зохицсоныг илүү гүнзгий судлах боломжийг олгож байна. Гэхдээ энэ олдворыг үнэхээр сонирхолтой болгож байгаа зүйл бол хумс дээрх сайтар хадгалагдаж үлдсэн кератины бүрхүүл юм. Энэ нь дунд болон том хэмжээтэй теропод үлэг гүрвэлийн хувьд анхны тохиолдол юм” гэж Кобаяши тайлбарлалаа.

Д.Жаргал

Эх сурвалж: "Монцамэ" агентлаг

Манай гаргийн дотоод цөм 15 жилийн дараа эргэхээ больж, бүрэн зогсоно гэсэн дуулиант мэдэгдлийг АНУ, Хятад, Францын эрдэмтэд хийжээ.

Энэ талаарх судалгааны материал шинжлэх ухааны Nature сэтгүүлд нийтлэгдсэн байна.

Дэлхийн бөмбөрцгийн яг төвд буюу гадаргуугаас 5150 км-ийн гүнд 1300 км-ийн радиустай улайссан хатуу цөм оршдог ба никель ба төмрөөс тогтож, гадуураа шингэн цөмөөр бүрхэгддэг. Энэхүү гадаад цөм нь Дэлхийн гадаргуугаас 30 км-ийн гүнээс эхэлж, 2900 км-ийн гүн хүртэл үргэлжлэх манти давхаргатай холбогдоно.

Дотоод цөм нь манай гаргийн соронзон талбайг бий болгоход гол үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Цөмд явагддаг геодинамо гэдэг нарийн төвөгтэй үйл явцын дүнд эх Дэлхий маань соронзон хамгаалалтын хүчирхэг бамбайтай болсноор Нарны цацрагийн сөрөг нөлөөллөөс амьд бүхэн хамгаалагддаг ажээ.

Сүүлийн хэдэн арван жилийн хугацаанд хийсэн газар хөдлөлтийн сейсмик долгионы тархалтын судалгааны өгөгдлүүдэд дүн шинжилгээ хийсэн эрдэмтэд “1970-аад оны эхнээс Дэлхийн дотоод цөм баруунаас зүүн тийш эргэж байгаад 2009-2010 онд эргэлт нь гэнэт зогссон" гэх дүгнэлтийг хийж. Харин одоо дотоод цөм дахиад хөдөлгөөнд орсон бөгөөд өмнөхөөс эсрэг зүгт эргэж байгаа гэнэ.

Дотоод цөмийн динамик хөдөлгөөнд гарч буй ийнхүү өөрчлөлт гарч байгаа нь Дэлхийн соронзон талбайг үүсгэх үйл явцтай холбоотой байж магадгүй юм. Эрдэмтдийн тооцоолсноор, 2040 он гэхэд цөмийн эргэх хөдөлгөөн бүрэн зогсох бөгөөд хэсэг хугацааны дараа Дэлхийн эргэж буй чиглэлд дахин эргэж эхлэх ажээ.

Б.Адъяахүү

Практик бодлогуудыг бодож чадах бүрэн хэмжээний жинхэнэ квант компьютер ойрын 5-10 жилийн хугацаанд бий болно хэмээн Google корпорацийн Гүйцэтгэх захирал Сундар Пичаи таамаглаж байна. Тэрбээр Дубай хотод болж буй засгийн газруудын дээд түвшний уулзалтад оролцох үеэрээ ингэж мэдэгджээ. “Миний бодлоор квантын компьютерын хөгжлийн түвшин 2010-аад оны үеийн хиймэл оюун ухааны технологийг санагдуулж байна. Тэгэхээр 5-10 жилийн дотор квант компьютерыг практик хэрэглээнд нэвтрүүлэх боломжтой” гэж тэрбээр хэллээ.

Квант компьютер нь ердийн супер компьютеруудтай харьцуулахад тооцооллыг 100 сая дахин хурдан хийж чадах боловч түүний ажиллагаа нь тогтворгүй, хөргөхөд маш хүчтэй төхөөрөмж шаардлагатай байгаа юм. Гэхдээ квант технологийн хөгжил маш хурдацтай явагдаж байгаа бөгөөд тооцооллын асар их хүчин чадлыг ашиглах бизнесийн зах зээл ирээдүйд бий болох төлөв харагдаж байна.

Хамгийн хүчтэй супер комьютерууд Орчлон ертөнц оршин буй цаг хугацаатай тэнцэхээр хугацаанд бодох математикийн бодлогыг Google-ийн мэргэжилтнүүдийн зохион бүтээсэн квант машин 5-хан минутанд бодож чадсаныг тус компани 2024 онд мэдэгдэж байв. Квант комьютерын ирээдүйн зах зээлийг төрөөс зохицуулах нь одоохондоо эртдэнэ, гэхдээ засгийн газрууд шинэ төрлийн тооцооллын машин бий болсноос үүсэх үр дагаврыг одооноос тооцох хэрэгтэй гэдгийг С.Пичаи дурдав.

Б.Адъяахүү

Нэгдүгээр сарын 21-ний өдөр Сугар, Ангараг, Бархасбадь, Санчир, Тэнгэрийн ван, Далай ван гэсэн Нарны аймгийн зургаан гараг шөнийн тэнгэрт нэгэн зэрэг үзэгдэнэ гэж АНУ-ын сансар судлалын НАСА агентлаг мэдээлжээ.

Энэ өдөр Дэлхийд хамгийн ойр байрлах дөрвөн гараг энгийн нүдэнд үзэгдэх бол харагдахгүй цорын ганц гараг бол Буд юм. Харин хоёрдугаар сарын 28-ны орой одон орны ховор үзэгдэл тохиох бөгөөд Буд гаргийг оруулаад долоон гараг шөнийн тэнгэрт үзэгдэх ажээ.

Эл үзэгдлийг гаргуудын давхцал гэж нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл, хэд хэдэн гараг Нарны талаас 20-30 градусын хол хол зайтай шулуун шугамд байрлах үеийн одон орны үзэгдэл юм. Гаргуудын давхцалыг “гаргуудын жагсаал” гэж албан бусаар нэрлэх нь бий.

Гурваас дөрвөн гараг нэгэн зэрэг харагдах үзэгдэл ойр ойрхон тохиодог бол зургаа эсвэл долоон гаргийн давхцал ховорт тооцогддог.

Хэрэв долоон гараг нэг дор үзэгдэж байвал бүрэн хэмжээний жагсаал гэж нэрлэдэг. Ийм үзэгдэл 2025 оны гуравдугаар сарын 8-нд тохионо.

“Science” сэтгүүл шинжлэх ухааны ертөнц дэх энэ оны хамгийн чухал ололт амжилтуудыг нэрлэлээ.

Тус сэтгүүлийн редакц ХДХВ-ээс урьдчилан сэргийлэх “Ленакапавир” тарилгыг оны гол нээлтээр нэрлэжээ. Шинэ механизм бүхий уг тарилга нь ХДХВ-ийн халдвараас маш сайн сэргийлдэг болохыг туршилтын дүн харуулсан байна.

“Ленакапавир”-ыг онцолсон шалтгаан нь энэхүү тарилга өндөр үйлчлэлтэйгээс гадна ХДХВ-ийн капсид уургийн бүтэц, үйл ажиллагааны талаарх шинэ ойлголтыг нээж өгчээ. Шинжлэх ухааны ололт амжилтуудын энэ оны жагсаалтад мөн дархлааны тогтолцоо нь эд, эрхтнүүд рүү халдаж, архаг үрэвсэл, гэмтэл үүсгэдэг өвчин буюу аутоиммун өвчний CAR-T эсийн эмчилгээ, “Жеймс Уэбб” огторгуйн дуран авайгаар хийсэн анхны галактикуудын үүслийн механизмын талаарх нээлт, РНХ-д суурилсан пестицидийн шүршигч зэргийг оруулсан байна.

“Science”-ийн мэргэжилтнүүд мөн шинэ төрлийн соронзон чанар, Хятадаас олдсон 1.6 тэрбум жилийн настай маш жижиг хэмжээтэй, замагтай төстэй чулуужсан олдворууд, тив үүсэх үйл явцтай холбоотой гэгдэх мантийн долгионы онолыг онцолсон байна.

Түүнчлэн “Starship” сансрын хөлгийн нислэг, олон мянган жилийн өмнө амьдарч байсан хүмүүсийн ургийн модыг сэргээх боломжийг олгосон ДНХ-ийн нээлтийг оны амжилтаар нэрлэжээ. Эмори их сургуулийн (АНУ) эрдэмтэд “Ленакапавир” тарилгын эмнэлзүйн туршилтын гурав дахь үе шат дууссан тухай энэ сарын эхээр мэдээлсэн юм. ХДХВ-ээс урьдчилан сэргийлэх уг тарилга нь халдвар авах эрсдэлийг 99 хувь бууруулдаг болохыг туршилтын үр дүн харуулжээ.

Д.Жаргал

Эх сурвалж: "Монцамэ" агентлаг

АНУ-ын Агаарын нислэг, сансрын уудмыг шинжлэн судлах үндэсний төвийн /НАСА/ “Паркер” автомат станц Дэлхийгээс урьд өмнө нь илгээж байсан аппаратуудын дотроос Наранд хамгийн их ойртож очих төлөвтэй байна.

Нарыг судлах зорилготой “Паркер” зондыг 2018 онд хөөргөсөн бөгөөд Нарны титмийн дундуур нисэж байгаа уг аппаратын дараагийн зорилго бол Наранд хамгийн бага зайд ойртож очих юм. НАСА-гийн мэргэжилтнүүдийн төлөвлөсний дагуу “Паркер” мягмар гарагт Нарны гадаргуугаас 6 сая км-ийн зайд дөхөж очсоноор дээд амжилт тогтоох ёстой. Түүнээс хойш хэд хоногийн турш “Паркер”-тай холбоо тогтоох боломжгүй байх юм.

“Паркер” зонд нь өмнөх сансрын хөлөгтэй харьцуулахад Наранд долоо дахин илүү ойртох бөгөөд хамгийн их ойртох үедээ 690 мянган км/цаг хурдлах ажээ. Урьд хожид байгаагүй хамгийн хурдан сансрын хөлөг болох “Паркер” нь Цельсийн 1371 хэм хүртэл халууныг тэсвэрлэх чадвартай дулааны хамгаалалтаар тоноглогдсон байна.

Ингэснээр титэм нь яагаад гадаргуугаасаа хэдэн зуу дахин халуун байдаг, мөн Нарны салхи буюу Нарны титмээс ялгарах ионжсон бөөмсийн урсгал хэрхэн үүсдэг болохыг судлахаар төлөвлөж байна. Нарны цацраг нь дэлхий дээр амьдралыг бий болгодог. Үүний зэрэгцээ Нарны хүчтэй шуурга нь радио холбоо, эрчим хүчийг түр тасалдуулж болзошгүй. Нар одоогоор 11 жилийн мөчлөгийнхөө хамгийн оргил үедээ байгаа тул туйлын туяа урьд өмнө үзэгдэж байгаагүй газруудад үзэгдэх болжээ.

Ер нь хүмүүс, онцолж Та, бид анх хэзээ, хаана, хэрхэн үүссэн юм бэ? Оюун ухааныг маань хэн бидэнд бэлэглэсэн юм бэ? Бидэнтэй төсөөтэй амьтад, бидний өвөг дээдэс хаана байна вэ? Ийм асуултууд тавиад эрэлд гарцгаажээ. Энэ эрэл одоо ч гэсэн үргэлжилсээр байна. Хүн дүрстэй, хүн төрхтэй, зэвсэг хэрэглэдэг, оюун ухаантай, араатан биш, адгуус биш, хөдөлмөрч, бүтээлч-ийм шинжүүдтэй, бидний хэрийн өндөр ба жинтэй амьтныг л олох хэрэгтэй болжээ.

Хүн дүрстэй, босоо ч явж чаддаг, чулуу, модыг зэвсэг болгон аль нэг байдлаар ашигладаг, цээжиндээ хөхтэй, сүүгээр бойжигч амьтад-мичүүд бэлхнээ байж байв. Модон дээр амьдардаг, биедээ үстэй, муухай мичнээс хүн үүссэн гэж хэн ч бодоогүй ажээ.

Эрэл мухарджээ. Тэгээд л хүнийг бурхад бүтээсэн хэмээн цуурцгаажээ. Энэ цуурхал, номлол олон зуун жил ноёрхсон юм. Шашин болгон энэ үзэл номлолыг хөөрөгдөж, өөрсдөө бүгд л бурхдын элч, шадрууд болж хувирчээ. Бурхад дээд тэнгэрээс ч хүмүүсийг тэтгэдэг, хүн болж хувираад ч бидний дунд явж байдаг, гүнзгий сүсэглэж бурхдын заасан зам, мөрөөр тууштай замнах аваас хүмүүс бид ч бурхад болж тодрох, хойд төрөлдөө бурхдын оронд амьдрах мэтээр ч яригдах, сурталчлах болжээ. Чингэж хүний гарал, үүслийн асуудал шашны хариулалттайгаар хэдэн зуун жил орхигджээ. Гэвч мөнхүү төөрөгдөлд цэг тавих цаг ирсэн байна.

Амьтны хувьсал нь ажиглалт, судалгаагаар нотлогдох болсноор хүн дүрстэй амьтдын хувьслыг ч мөн судлах болжээ. Амьтан бол амьдрах орчин, нөхцөлөөсөө хамаардаг функц юм.

Ингэхлээр мичүүдийг хүн болтол нь өөрчилж чадсан байгаль-цаг уурын өөрчлөлт хаана, хэзээ урт хугацаагаар үргэлжилсэн болохыг мэдэх, тогтоох нь чухал байв. Эрэл, хайгуулын энэ чиглэлд анхаарсан, бүр тууштай анхаарсан, багш шавийн залгамжаар шинжлэн анхаарсан тохиолдол, жишээ, баримт харин алга байна. Энэ бол том дутагдал, алдаа, хийдэл юм. Өнөөдөр ч энэ алдаа хийдэл оршсоор л байна. Хүн болох чигт өөрчлөгдөж байсан мичүүдийн чулуужсан ясыг олох, судлахад л голчлон анхаарах болжээ. Чулуужсан яс олсон хэдхэн тохиолдол судлаачдыг “амбицад автуулж өвчлүүлчихжээ”. Тэдний яаран хийсэн дүгнэлтүүдэд өнөөдөр итгэхэд бэрх болов.

Олсон яс нь мичнийх үү, бичин хүнийх үү гэдэг нь ч яг тогтоогдсон биш юм. Чулуужсан ясны үлдэгдлийг өнөөгийн багаж хэрэгсэл, арга аргачлалаар эргэж нягталж ч чадаагүй байна. Энэнд олон шалтгаан байгаа нь ч үнэн юм...

Хүн дүрстэй, дээд хөгжилтэй болчихсон мичүүдийн амьдрах орчинд явагдсан урт удаан хугацааны өөрчлөлт, бэрхшээл л тэднийг бичин хүн, аажмаар хүн болгосон байх учиртай. Яг энэ болзлыг 100 хувь хангаж чадсан газар нутаг, цаг хугацаа, эрин, галав чухам хаана тохиосон юм бэ? Хүмүүс анх зүүн хойд Африкт үүссэн бол Африктаа л тархах байсан болов уу. Юу хийж Ази руу говь, цөлийг туулан шилжих билээ. Хүйтэн сэрүүн Европ руу бүр ч зүглэхгүй. Австрали руу ч очихгүй. “Хүн тааламжтай нутгийг, загас усны гүнийг л зорьдог” гэдэг дээ. Гэхдээ цаг уур нь байнгад дулаан, чийглэг, үр жимс ихтэй Африкт (Экваторын бүс нутаг, нар эгц тусдаг) мич модноос ч буухгүй, хувцас, оромж, чулуун зэвсэг, гал ч ашиглахгүй. Ингэхлээр хүн болж хувирахгүй. Африктай адилтгахаар дулаан, чийглэг, ой мод, үр жимс ихтэй байгаад (динозаврууд ч зүйл зүйлээрээ байсан) аажмаар сэрүүсэж, бүр эх газрын эрс тэс, уур амьсгалтай болж хахиршсан бүс нутаг бол Төв Ази юм. Энд л хүн үүсэх нөхцөл, орчин бүрэлджээ. Тоо нь өсөх хэрээр тархах таатай боломж, шаардлага мөн Төв Азид л байжээ.

Европ ч ойрхон, хуурай газраар явна. Хойг, арал дамжаад Австрали ч хүрчихнэ. Дээр үед Ази, Америк хоёр усаар ч, мөн өвөл нь мөсөөр ч хүн, амьтан ирж, очих боломжтой, зэргэлдээ байсан.

Хүн сүргийн анхны популяци байх боломжтой монголоид төрхийн хүмүүс (улаан арьстнууд) Америк тивд байсан шүү дээ. Австралийн уугуул, иргэд ч төрх байдлаараа монголоид хэв шинжтэй билээ. Африк, Австралийн таатай орчин, нөхцөлөөс шалтгаалж тийшээ шилжиж очсон популяцуудын хөгжил харин удааширчээ. Хүн үүсэх нөхцөл хаана, хэзээ бүрэлдсэн юм бэ? гэх асуулт бол тодруулах ёстой, маргаангүй хариулт өгөгдөх ёстой гол, зангилаа асуулт юм. Харин бичин хүнийх болов уу гэхээр чулуужсан яс хаанаас ч олдож болно. Хүн анх үүссэн газраас хаа хамаагүй хол, огт өөр газраас ч олдох магадлалтай. Тэр чулуужсан ясны бүлэгт хамаарах мич, бич нь хүн болж чадаагүй мөхсөн салаа, салбар ч байж мэднэ.

“Мич → хүн төрхтэй бич → бичин хүн → хомосапиенс” гэх хувьслыг нөхцөлдүүлсэн байгаль цаг уурын өөрчлөлт явагдсан тэр бүс нутаг, эрин, галавыг тогтоогоод, яг тэндээс чулуужсан яс эрэх нь хамгийн оновчтой арга юм.

Олдсон яснуудын хувьсал, мөн олдсон чулуун зэвсгүүд, бичин хүний амьдарч байсан агуй, тэнд үлдсэн ул мөр, үнс нурам, амьтны яс, ургамлын үр, сүг зураг мэт нь хавсралт болж, туслах материал болж, нотолгоо болж ашиглагдах ёстой. Гавлын яс, гарын яс, хөлний тавхайн яс үгүй бол мөнхүү чулуужсан ясанд тулгуурлан үнэнд ойрхон дүгнэлт хийх аргагүй юм. Иймэрхүү байр сууринаас үзэхэд л зүүн хойд Африкт хүн үүссэн гэх дүгнэлт 100 хувь худал байж ч болох талтай. Хүн үүсэх нөхцөл бүрдээгүй газар нутаг, тивд мич хүн болж хувирах боломжгүй. Харин бичин хүн, бичин хүний элдэв мөхсөн, устсан салаа, салбарын чулуужсан яс бол яг хүний өвөг дээдсийн яс биш юм. Халуун дулаан орны үр жимсээр баялаг ойд үүсэж тархсан хүн дүрстэй мичүүд хэчнээн ч сая жил тэндээ амьдраад хүн болж хувирахгүй. Онцын тааламжтай орчин, нөхцөлд мич хүн болох биш, харин хүмүүс мич болж хувирч болох юм. Таатай нөхцөл, тансаглал, аюулгүй орчин, дулаан цаг уур, бэлэн хүнс тэжээл хөхтөн амьтны хувьсал, хөгжлийг сааруулж царцаадаг. Одоогоос 20 орчим мянган жилийн өмнө тивүүдээр (Ази, Европ, Африк, Австрали, Америк) тархсан хүн сүргүүдийн хөгжил, амьдрах чадвар, чулуун зэвсгийн чанар, хувцас, оромж зэрэг нь тийм болохыг гэрчилнэ. Тааламжтай нөхцөл, орчинд аж төрж байсан хүн сүргийн хөгжил, бүтээсэн соёл нь бусдаасаа хоцрогдонгуй байжээ.Аргагүйн эрхээр модноос буух, олон идэштэн болох, босоо явах, мод, чулуу, ясыг зэвсэг болгох, арьс нөмрөх, агуйд орогнох, гал ашиглах зэрэг нь байгаль орчны нь шахаа, дарамт, амьд үлдэхийн эрхээр зайлшгүй хийх ёстой үйлдлүүд байв. Сүрэглэн явах нь ч аюулгүй байдлыг хангах арга юм. Яг л ингэж орчиндоо, байгаль-цаг уурт, араатан амьтны хүрээлэлд хавчигдаж, байгалийн шалгаралд тэсэж үлдсээр шимпанзегийн удмын нэгэн салаа хөгжин хөгжсөөр бичин хүн, улмаар хүн болж чаджээ. Яг л ингэж хэлж болох, яг л ингэж дүгнэж болох хувьсал Кайнозойн эриний антропоген галавын үед Төв Азид хэдэн сая жилийг дамнан явагдсан бололтой. Энэ эриний, энэ галавын үед Африкт ийм нөхцөл бүрдээгүй, ийм хувьсал явагдаагүй болно. Хүн дүрстэй мичүүд буй болсон нь хүн үүсэх болзлыг хэлбэр, хэмжээний хувьд хангасан гэж үзэх үндэстэй. Бие ба жингийн нь дундаж хэмжээ, модон дээрх хөдөлгөөнт амьдрал, урд хөлийг нь гар болгох шахсан хөгжил зэрэг нь чухал урьдач хүчин зүйл мөн болно.

Хүн дүрстэй мичүүд нь заан шиг том, хүнд байсан сан бол, шувуу шиг нисдэг байсан сан бол, хоёр нутагтан байсан бол, арслан шиг хүчирхэг (араатан) байсан бол хүн болтлоо хувьсаж, бас ухаажиж чадахгүй байв. Мөнхөд өвсөн тэжээлтэн байсан сан бол ч оюун ухаантай хүн болж чадахгүй байжээ.

Ийнхүү олон олон шинэ, чанарын уулзвар, давуу ба сул талуудын онцлог, олон идэштэн болсны физиологи, химийн үр өгөөж, уураг тархинд нь нөлөөлсний ач холбогдол зэргийн үр дүнд л хүний оюун ухааны чадавх буй болжээ. Монголчуудын өвөг дээдэс бол бусад бүх ард түмний нэгэн адил хомосапиенс. Монголчууд шар арьстай л болохоос биш оюун ухааныхаа хувьд цагаан арьстан европчуудтай ч адил, мөн хар арьстан негрүүдтэй ч ижил. Тэдэнд тэнгэрээс гэгдэх тусгай татаас, тэтгэлэг ч үгүй, бас босоо заяатай хэмээгдэх ер бусын шинж ч үгүй. Энэ бүхэн бол уран сайхны халил, дэврүүн сэтгэлийн бүтээл болохоос биш цаана нь, ард нь ямар нэгэн бодитой юм ер байхгүй. Товчхон хэлэх аваас байдаг л хүмүүс, жирийн л ард түмэн. Гэхдээ яг эх түүхийг нь үнэнээр нь өгүүлэх аваас тэд сонихон ч бас сондгой ч хүмүүс. Эхний түүхэн өвөрмөц онцлог бол монголчууд нь оюун ухаант хүн үүсэх үеийн анхны цөм сүргийн шууд удам (Хомосапиенсын анхдагч цөм сүрэг, тэр тусмаа яг анх үүссэн газраа үлдсэн хэсгийн нь удам судар гэх утгаар) байх хамгийн өндөр магадлал бүхий ард түмэн юм.

Хүн төрөлхтний шинж, үзүүлэлт нэг бүрийн нь дунджийг гаргаж үзэх аваас тэр бүх дундаж хэмжигдэхүүнд яг таг дүйцэх ард түмэн бол ердөө л монголчууд гэх нь үнэн болно. Өнгөний дундаж, өндрийн дундаж, жингийн дундаж, царай зүсний дундаж, гоо үзэмжийн дундаж, ярих хэлэлцэх байдлын дундчууд (аялгуу, чанга, сул, дохио зангаа гэх мэт), газар зүйн байрлалын дундаж, шүтэх бишрэх элдэв туйлшралын дундаж, бүх түүхийн нь уртаар дундажлах аваас ан агнуур, мал аж ахуй, газар тариалан, гар урлалыг эрхэлж ирсэн хэмжээ, түвшний дундаж, гэнэн цайлган хийгээд хүмүүнлэг сэтгэлийн дундаж, бодож бясалгах өвөрмөц арга, технологийн чадавхын дундаж гэх мэтээр хүмүүний (ард түмний, үндэстний) байж болох бүхий л үзүүлэлтийн дунджийг монголчуудаас олж үзэж мэдэрч болох ажээ. Тэгэх тэгэхдээ энэ бүх дундаж байдлыг монголчууд (соёл болохынх нь хувьд) өөрсдөө бүтээсэн байх юм. Унасан газар, угаасан усандаа, хөлд бас хэлд орсон байгаль-газар зүйн орчиндоо, өсөж өндийсөн нийгэм, иргэншлийн харилцаа, холбоондоо, сонсож, автагдаж, дуулж уярч өссөн тэр дуу, хөгжим, бүжиг, айзамдаа гайхмаар гүнзгий автагдсан байдаг монгол хүний өнөөгийн шинж, байдлаас харахад тэд эх орноо ер солиогүй, зоргоороо орхин огт холдоогүй, үеийн үед л эндээ хадагдсан мэт үлдэж, хаанаас ч гэсэн эргэн ирж, хожуу ч гэсэн мацан хүрч ясаа тавьж байсаар өнөөдрийг хүрсэн болов уу гэхээр санагддаг нь онцгой, сондгой гэхээс өөр аргагүй байна. Төв Азид анх оюун ухаант хүн үүссэнийг гэрчлэх уул нурууд ч буй, ус голууд ч буй, тал хөндий ч буй. Тэд ярьдаггүй, тэдэнд байгаа мэдээллийг бид ашиглаж чаддаггүй нь гачлантай юм даа. Одоогоос 10 гаруй сая жилийн өмнө байж л байсан Алтай, Хангай, Хэнтийн уулс ч, дэлхийн эртний 17 нуурын нэг, 7 сая гаруй жилийн настай Хөвсгөл нуур маань ч хүний үүслийг өөр дээрээ мэдэрцгээсэн гэрчүүд шүү дээ! Усанд мөр байдаггүй хэдий ч, уулсад нүд байдаггүй хэдий ч өнгөрсний ул мөр, үлдэгдэл олдох цаг ирэх байх, үнэнийг нотлох боломж ч гарах байх...

Судлаач, профессор Д.Чулуунжав

З.БАТЦЭЦЭГ

Нобелийн шагналыг Хопфилд, Хинтон нарт олгохоор болсон шалтгааныг эрдэмтэд Gazeta.Ru-д ийнхүү тайлбарлажээ.

Ж.Хопфилд шинжлэх ухаанд ч, өөр зүйлд ч нэг асуудалд удаан тогтож хэвшээгүй. Энэ чанар нь түүнийг сайн төгөлдөр хуурч, цаначин, теннисчин, гольфчин, дарвуулт завины тамирчин болоход нь саад болж байв. Гэсэн хэдий ч Ж.Хопфилд нейросет судлахад анхаарлаа төвлөрүүлж чадсан хэвээр байсан. Тэр ч байтугай ажлынхаа төлөө Нобелийн шагнал хүртжээ.

Хоёр дахь шагналтан Жеффри Хинтон багаасаа ялагдал хүлээх үү, академич болох уу гэсэн хэцүү сонголттой тулгарсан. Цаг хугацаа харуулсанчлан тэрээр хоёр дахь хувилбарыг илүүд үзсэн. Эдгээр эрдэмтэд яагаад 2024 онд физикийн салбарт Нобелийн шагнал хүртэх болов.

2024 онд физикийн салбарын Нобелийн шагналыг Жон Хопфилд, Жеффри Хинтон нар нейросет чиглэлээр хийсэн судалгааныхаа төлөө хүртжээ. Энэ тухай Нобелийн хорооны төлөөлөгчид ёслолын үеэр мэдэгдэв.

“Энэ бол физик, биологи, компьютерын шинжлэх ухааныг хавсарсан анхны Нобелийн шагнал юм. Хүн төрөлхтөн хүний тархи хэрхэн ажилладгийг ойлгохыг тууштай хичээж байна. Зарим хүндрэл бэрхшээлийг үл харгалзан нейросет нь олон салбарт тодорхой асуудлыг амжилттай шийдэж, гайхалтай үр дүнг харуулж байна. Энэ нь бид шийдэлд аль хэдийн ойрхон байгааг харуулж байгаа ч тархи хэрхэн ажилладгийг бүрэн ойлгож чадахгүй хэвээр байна. Тиймээс үүнийг илүү гүнзгий ойлгоход хувь нэмэр оруулдаг аливаа физик онол онцгой үнэ цэнтэй болдог. Чухамдаа энэ жил ийм шагналыг өгсөн юм” гэж MIPT хиймэл оюун ухааны төвийн ахлах шинжээч Игорь Пивоваров Gazeta.Ru-д ярьжээ.

Тархины нейросет нь синапсаар холбогдсон нейронуудын дараалал юм. Компьютерын нейросет бүтэц нь програмчлалын ертөнцөд биологиос шууд орж ирсэн. Үндсэндээ энэ нь цахилгаан импульсийн хэлбэрээр мэдээлэл дамжуулдаг олон тэрбум мэдрэлийн эсийг агуулсан хүний тархины бүтцийг машин тайлбарлах явдал юм. Энэхүү бүтцийн ачаар компьютер янз бүрийн мэдээллийг шинжлэх, санах, хуулбарлах чадварыг олж авдаг.

Гэхдээ энэ сүлжээг эхлээд сургах ёстой. Физикийн шагналыг 2024 онд компьютерын мэдрэлийн сүлжээг сургах арга зүйг хөгжүүлсний төлөө олгожээ. Машины сургалт нь өгөгдлийн хэв маягийг тодорхойлох алгоритмыг ашигладаг. Эдгээр загварт үндэслэн урьдчилан таамаглах өгөгдлийн загварыг бий болгодог. Ийм загвар нь илүү их өгөгдлийг боловсруулж, удаан ашиглах тусам үр дүн нь илүү нарийвчлалтай болно. Жон Хопфилд, Жеффри Хинтон нар 1980-аад оноос хойш энэ аргыг хөгжүүлж, энэ салбарт олон суурь нээлт хийсэн юм.

“Өнөө үед хиймэл оюун ухаанд ихээхэн анхаарал хандуулж байна. Мэдээж энэ чиглэлээр шинжлэх ухааны ололт амжилтууд бий. Гэсэн хэдий ч бидний мэдэж байгаагаар математикийн Нобелийн шагналыг олгодоггүй тул тэд энэ салбарын ололт амжилтыг бусад шинжлэх ухаантай, энэ тохиолдолд физиктэй холбохыг оролдож байна. Тиймээс өнөөдөр бид сургалтын сүлжээнд илүү амжилттай хөгжиж байгаа боловч физиктэй холбоогүй ч гэсэн ажиллахдаа физик зарчимд тулгуурласан загваруудын зохиогчдыг шагнаж урамшууллаа" гэж танин мэдэхүйн загварчлалын төвийн захирал Александр Панов тэмдэглэв.

Ж.Хопфилд, Ж.Хинтон нарын хөгжүүлэлт нь эрчим хүчийг багасгах зарчим дээр суурилдаг. Пановын хэлснээр, шагналын эзэд компьютер сурах, санах ой нь эрчим хүчний үндсэн физик ойлголттой нягт холбоотой болохыг нотолсон. Ж.Хопфилдийн нейросет нь тооцооллын функц юм. Энэ нь хүний оролцоогүйгээр, зөв хариултыг мэдэхгүйгээр тохируулсан хэд хэдэн параметрээс бүрдэнэ. Сонгодог нейросетээс ялгаатай нь хэв маягийг автоматаар таньж сурдаг бөгөөд үүнийг хяналтгүй сургалт гэж нэрлэдэг. “Сургалтын явцад нейросет нь өөрийн параметрүүдийг, тухайлбал нейрон хоорондын холболтыг тохируулж, энерги хэмждэг хийсвэр функцийг багасгадаг. Бид тодорхой хэв маягийг харж, тэдгээрийг мэдрэлийн эсүүдийн хоорондох холбоо нь хамгийн бага энергийг өгдөг байдлаар санаж байдаг. Үүний үр дүнд бид зургийг хадгалж, шаардлагатай бол сэргээх боломжтой" гэж А.Панов хэлэв.

Хоёр дахь шагналтан Жеффри Хинтон Хопфилд сүлжээг Больцманы машин гэх өөр техникийг ашигладаг шинэ сүлжээний үндэс болгон ашигласан. "Хопфилд санах ойн механизм (цээжлэх/мартах) дээр онцгойлон анхаарч, энгийн харилцан үйлчлэлийн үр дүнд нарийн төвөгтэй системүүд хэрхэн үүсдэгийг судлах чиглэлээр олон сонирхолтой ажил хийсэн. Хинтон өөрийн бүтээлүүддээ ийм концепцийн барилгын блокуудыг математикийн хувьд хэрхэн дүрсэлж, томьёо, код болгон хувиргаж, улмаар орчин үеийн нейросетийн барилгын блок болгон хувиргаж болохыг харуулсан. Энэ нь одоогийн "AI хувьсгал" -ын үндэс нь юм.

“Одоогоор Больцманы машин болон Хопфилдийн сүлжээ тийм ч их ашиглагддаггүй. Эдгээр нь тийм ч хуучирсан биш боловч сонгодог даалгаврууд дээр хамгийн сайн үр дүнг хараахан харуулаагүй байна. Том хэлний загвар (ChatGPT, GigaChat) эсвэл дүрсийг танихад ашигладаггүй" гэж А.Панов хэлэв.

Жон Хопфилд 1933 онд АНУ-д Польшийн физикч Жон, Хелен Хопфилд нарын гэр бүлд төржээ. Түүний хэлснээр түүний гэр бүлд хүрээлэн буй ертөнцийн талаарх шинжлэх ухааны үзэл баримтлал давамгайлж байсан бөгөөд үүний дагуу аливаа объект, үзэгдлийг судалж, тайлбарлаж болно. "Атом, тропосфер, цөм, шилний хэсэг, угаалгын машин, миний унадаг дугуй, фонограф, соронзон энэ бүхэн санамсаргүй судалгааны сэдэв байсан. Үндсэн санаа нь та аливаа зүйлийг салгаж, түүний хэсгүүдийн хоорондын хамаарлыг ойлгож, туршилт хийж, тэндээс түүний зан байдлын талаарх ойлголттой болох ёстой байв.

Физик бол бидний эргэн тойрон дахь ертөнцийг хүчин чармайлт, ур ухаан, хангалттай нөөц бололцоогоор урьдчилан таамаглах, тоон байдлаар ойлгох боломжтой гэсэн үзэл бодол байсан" гэж Ж.Хопфилд дурсав. Тиймээс хүүхэд байхдаа хэрхэн ажилладгийг ойлгохын тулд янз бүрийн эд зүйлсийг задалж, угсардаг байв. Тэрээр унадаг дугуй засаж, гал тогоо, хонгилд химийн туршилт хийж, планер барьж, энгийн радио зохион бүтээжээ. Хопфилд 1954 онд Свартмор коллежид бакалаврын зэрэг хамгаалсны дараа Корнелийн их сургуульд конденсацийн онолын физикийн чиглэлээр суралцаж, дараа нь 10 жилийн өмнө анхны транзисторыг зохион бүтээсэн "ATT Bell Laboratories"-ийн ажилтан болжээ. 1982 онд Хопфилд санах ойг ойлгохын тулд нейросетийн загварыг боловсруулсан.

Жеффри Хинтон 1947 онд Лондоны нэр хүндтэй гэр бүлд төрж, шинжлэх ухааны янз бүрийн салбарт ажиллаж байжээ. Түүний элэнц өвөө, элэнц эмээ нь нээлтийн замд анх орж, алгебр, булийн функцийг судалсан нь хожим компьютерын ажиллах үндэс болсон юм. Эмээгийнх нь авга ах Жорж Эверест нь Энэтхэгийн газарзүйч, ерөнхий топографч байсан бөгөөд Эверестийг түүний нэрээр нэрлэжээ. Хилтоны аав Ховард алдартай шавж судлаач байсан бол ээж Ширли Гвендолин зохиолч байжээ.

Жеффригийн үеэлүүдийн нэг Жоан Хинтон нь цөмийн физикч бөгөөд анхны цөмийн зэвсгийг бүтээсэн Манхэттэний төсөлд ажиллаж байсан цөөхөн эмэгтэйчүүдийн нэг юм.

Ж.Хинтон хүүхэд байхдаа компьютер, математикт сонирхолтой байсан. Бага наснаасаа эцэг эх нь түүний сурах хүслийг өдөөж байв. Аав нь "Их шаргуу ажилла, магадгүй чи надаас хоёр дахин наслах юм бол хоёр дахин сайн байх болно" гэж сануулдаг байжээ. Хинтон Кембрижийн их сургуульд суралцахаар Их Британиас АНУ руу нүүжээ. Тэрээр 1970 онд туршилтын сэтгэл судлалын зэрэг авахаасаа өмнө физиологи, философи, физикийн чиглэлээр суралцсан байна. Дараа нь Эдинбургийн их сургуульд суралцаж, 1978 онд хиймэл оюун ухааны чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалжээ.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ АРАВДУГААР САРЫН 16. ЛХАГВА ГАРАГ. № 200 (7444)

 

Базарбямбын НЯМСҮРЭН

Шинжлэх ухаанд шинийг санаачилж, нээлт хийсэн салбар бүрийн манлайлагч эрдэмтэд болон нийгмийн зүтгэлтнүүдийг алдаршуулдаг Нобелийн шагналын эздийг жил бүрийн аравдугаар сарын дунд зарладаг уламжлалтай. Энэ жилийн хүндтэй шагналын эзэд тодорсоор байна. Физик, химийн салбарын эрдэмтдээс энэ жилийн шагналын салхийг хагалж байсан бол Утга зохиолын болон Энх тайвны шагналын эзэд мөн тодорчээ. Хэдхэн хоногийн өмнө Өмнөд Солонгосын зохиолч Хан Кан яруу найраг, утга зохиол хосолсон өвөрмөц бүтээлээрээ Утга зохиолын шагналыг хүртээд байсан бол Энх тайвны шагнал мөн л Ази тивд ирэхээр болжээ. Энхтайвны шагналыг Японы “Nihon Nidankyo” байгууллагад олгох болсноо Норвегийн Нобелийн хороо баасан гарагт зарлалаа.

Тэртээ 1901 оноос эхлэн жил бүр уламжлал болгон олгох болсон энэхүү хүндтэй шагналыг эрдэмтэн Альфред Нобелийн гэрээслэлийн дагуу  физик, хими, биологи, физиологи анагаахын шинжлэх ухаан, уран зохиол, энхтайвны үйлст гаргасан ололт амжилт болон үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан хүмүүст олгодог.

Сонирхуулахад, Нобелийн физик, хими, эдийн засгийн салбарын шагналыг Шведийн Хатан хааны шинжлэх ухааны академи, биологи-анагаах ухааны салбарын шагналыг Каролинскагийн институт, уран зохиолын шагналыг Шведийн академи шалгаруулдаг. Харин Энх тайвны шагналыг Норвегийн парламент тодруулдаг аж.

Жил бүрийн арванхоёрдугаар сарын 10-нд буюу Альфред Нобелийн нас барсан өдрөөр шагналыг гардуулдаг уламжлалтай.

Энхтайвны салбарын шагналаас бусад таван шагналыг Шведийн нийслэл Стокхольм хотод, Энхтайвны шагналыг Норвегийн нийслэл Ослод гардуулдаг.

Нобелийн шагналыг дагалддаг мөнгөн дүн нь Нобелийн сангийн тухайн жилийн орлогоос хамаардаг байна. Шагналыг нэгээс олон шагналтанд олгосон бол мөнгийг тэдний хооронд тэнцүү хуваадаг ажээ.

“Зууны мэдээ” сонин 2024 оны Нобелийн шагналтнуудыг танилцуулж байна.

 

Физикийн салбар:

Бид энэхүү нэр хүндтэй шагналыг нэрт эрдэмтэн өөрийн гэрээслэлдээ баталгаажуулан үлдээсэн байдгийг мэднэ. Тэгвэл физикийн салбар бол Альфред Нобелийн 1895 онд гэрээслэлдээ бичиж үлдээсэн хамгийн эхний шинжлэх ухааны салбар юм.

АНУ-ын эрдэмтэн, Princeton их сургуулийн профессор John Hopfield болон Их Британийн эрдэмтэн, Канадын Торонтогийн их сургуулийн профессор Geoffrey Hinton нар энэ жилийн Физикийн салбарын шагналыг хүртсэн. Шагналыг олгох мэдэгдэлд “....хиймэл мэдрэлийн сүлжээ бүхий машин ажиллах боломжийг олгох шинэ нээлт хийсэн учир” хэмээн онцлон тэмдэглэжээ.

 

Химийн салбар:

Химийн салбар бол Альфред Нобелийн хамгийн их шимтэн дурладаг байсан салбарын нэг. Тэгвэл энэ салбарын шагналтнаар 2024 онд гурван эрдэмтдийг нэрлэн бүтээлийг нь алдаршуулсан. David Baker, Demis Hassabis, John Jumper нарыг хүний амин чухал үзүүлэлт болох уургийн талаар нарийвчлан судалж, шинэ нээлт хийснийг онцлон тэмдэглэжээ. Тухайлбал, эрдэмтэн David Baker цоо шинэ төрлийн уургийн бүтцийн тооцооллоор энэхүү амжилтад хүрсэн бол Demis Hassabis, John Jumper нар уургийн цогц бүтцийг урьдчилан таамаглах асуудлыг хиймэл оюун ухаантай хослуулах санаачилга гаргасан байна.

Физиологи анагаахын шинжлэх ухаан:

Эрдэмтэн Victor Ambros, Gary Ruvkun нар бичил RNA болон түүний генд нөлөөлөх нөлөөллийн талаар судалгаа хийснээрээ Нобелийн шагналыг хүртсэн байна.

 

Утга зохиолын шагнал:

БНСУ-ын зохиолч Хан Кан Нобелийн Утга зохиолын шагналыг гардан авсан анхны ази эмэгтэй болж түүхэнд бичигдэж байна. Мөн энэхүү шагналыг хүртсэн 18 дахь эмэгтэй юм.

1970 онд төрсөн Хан Кан 1993 оноос уран зохиолыг сонирхож эрчимтэй уран бүтээл туурвиж эхэлсэн. 2007 онд “Цагаан хоолтон” номыг бичсэн нь дэлхийн уран зохиолын өв санд томоохон шинэчлэл хийсэн онцлох бүтээл болсныг утга зохиол судлаач, шүүмжлэгчид дүгнэдэг. Энэхүү зохиол нь түүний хувьд англи хэлнээ орчуулагдсан анхны бүтээл боловч асар их амжилт дагуулж 2016 онд International Booker Prize олон улсын шагналыг анх удаа эх орондоо авчирч байжээ. Хан Кан “Цагаан хоолтон”-оос гадна “The White book”, “Human acts” зэрэг бүтээлийг туурвисан нь хүний бие мах бодь, сэтгэл зүй, оюун санааны хоорондын холбоо хамаарлыг өвөрмөцөөр илэрхийлсэн онцгой ач холбогдолтой хэмээн үнэлэгддэг. Сонирхуулахад, түүний аав Хан Сьён Вон мөн алдартай зохиолч аж.

 

Энх тайвны шагнал:

Нобелийн таван шагналаас зөвхөн Энх тайвны шагналыг хувь хүн эсвэл байгууллагад олгож болох журам бий. Тэгвэл өнөө жилийн энх тайвны шагналыг Японы “Nihon Nidankyo” байгууллагад олгох болсон. Тус байгууллага нь 1945 онд Хирошима, Нагасаки хотуудад болсон цөмийн бөмбөгдөлтөөс амьд үлдэгсдийг хамгаалах, цөмийн аюулыг дэлхий дахинд таниулан ойлгуулахаар олон жилийн турш үйл ажиллагаа явуулж ирсэн сайн дурын байгууллага юм. Норвегийн Нобелийн хорооноос утсаар холбогдож, сэтгэгдлийг нь хуваалцах үеэр тус байгууллагын төлөөлөл болох хатагтай Масака Вада “Энэхүү нэр хүндтэй шагналыг манай байгууллагад олгох болсонд маш их баяртай байна. Цөмийн гамшиг хүн төрөлхтөнд ямар их гай гамшиг учруулсныг өөрийн биеэр мэдэрсэн хүний хувьд хэлэхэд өнөө үед дэлхий ертөнцөд хэрэгтэй хамгийн чухал зүйл бол цөмийн аюулгүй, энх тайван эв нэгдэл гэдгийг зөрчил мөргөлдөөнд байгаа улс орнууд ойлгож ухаараасай гэж хүсч байна” хэмээн сэтгэгдлээ илэрхийлжээ.

 

Нобелийн дурсгалд зориулсан Эдийн засгийн шагнал:

Альфред Нобелийн гэрээслэлд байгаагүй ч 1968 онд Шведийн төв банк Альфред Нобелийн дурсгалд зориулан Эдийн засгийн шинжлэх ухааны салбарын шагналыг санаачилжээ. Шагналыг Нобелийн сангаас 1968 онд Шведийн төв банкны 300 жилийн ойд зориулан цугласан хандивын үндсэн дээр анх удаа олгосон нь өдгөө уламжлал болон тогтсон байна. Шагналын хэмжээ нь Нобелийн шагналынхтай адил ажээ. Эдийн засгийн шинжлэх ухааны анхны шагналыг 1969 онд Рагнар Фриш, Ян Тинберген нар хүрсэн байна. Харин 2024 оны Эдийн засгийн ухааны шагналын эзнийг хараахан нэрлээгүй байгаа юм. Эдийн засгийн шинжлэх ухааны салбарын шагналыг бусад Нобелийн шагналуудын адил зарчмын дагуу Шведийн Хатан хааны шинжлэх ухааны академи шалгаруулдаг аж.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2024 ОНЫ АРАВДУГААР САРЫН 14. ДАВАА ГАРАГ. № 198 (7442)