- Alsiinharaa.mn - https://alsiinharaa.mn -

Монголын нутгаас эртний буган чулуун хөшөөг урласан багаж хэрэгслийг олжээ

/ap22.ru/. ОХУ-ын Алтайн Их Сургуулийн археологичид өнгөрсөн есдүгээр сард Монголын нутагт хийсэн экспедицэд оролцжээ. Эрдэмтдийн баг буган чулуун хөшөөний 3D загварыг баримтжуулах зорилгоор экспедиц хийсэн байна. Буган чулуун  хөшөө нь олон жилийн турш МЭӨ хоёрдугаар зууны сүүл, нэгдүгээр  зууны эхэн үед амьдарч байсан эртний нүүдэлчин  овгуудын соёлыг судлах чухал эх сурвалж болж ирсэн билээ. Буган чулуун хөшөөнүүд дээр дүрслэгдсэн сүх, зоос, нум, чинжаал гэх мэт тус тусдаа зургуудыг тодорхойлж харуулах мөн зургийн зохиомжийг бүхэлд нь ойлгоход энэхүү шинэ технологи тус дөхөм болно.
Экспедицийн үеэр эрдэмтэд өмнө нь мэдэгдэж байсан хөшөөнүүдийг бүртгэж, мөн зарим мэдэгдээгүй байсан зургууд, шинэ буган хөшөөнүүдийг олж илрүүлжээ. Гол ажлыг Монголын төв нутагт хийжээ. Тодруулбал, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын нутагт байх дундад зууны эхэн үед түрэгүүдийн устгасан эртний дурсгалын цогцолборт хийсэн байна.
"Хамгийн гол нь бид буган чулуун хөшөөний суурийг анхны байрлалаас нь олсон. Археологийн шинжлэх ухаанд ийм нөхцөл байдалд "in situ" (байран дээр нь буюу байгаль дээрх анхан байдалд нь) хэмээх латин үгийг хэрэглэдэг. Энэ олдворыг бид сайтар баримтжуулж чадлаа. Хөшөөний суурь хэсэгт бамбайн дүрс хадгалагдан үлдсэн бөгөөд суурийн нүхнээс бид гайхалтай ховор олдворуудыг оллоо" гэж Алтайн Их Сургуулийн Археологи, угсаатны зүй, музей судлалын тэнхимийн эрхлэгч, профессор, түүхийн ухааны доктор Алексей Тишкин ярив.
сонин mn [1]
сонин mn [2]
Эртний дурсгалын цогцолборыг барьсан чулуун барималч, сийлбэрчид ажлаа дууссаны дараа багаж хэрэгслээ булсан нь тогтоогджээ. Янз бүрийн нүдүүр, зүлгүүр, төмрөөр хийсэн багаж хэрэгслийг хурцлах билүү, будагны аяга, чулуун бөмбөг, алх болон бусад эд зүйлсийг оролцуулаад 30 гаруй олдвор бүртгэгдсэн байна. Тэдний зарим нь эвдэрсэн боловч ихэнх нь бүрэн бүтэн байжээ.
"Монголоос хэн ч ийм зүйл олж байгаагүй. Хөшөөний дээд хэсгийн дүрсийг бид мөн илрүүлсэн боловч гол хэсгийн зургуудын зөвхөн зарим хэсэг үлдсэн байв. Гэхдээ энэ буган чулуун хөшөөг бүрэн сэргээх боломжтой” гэж Алексей Тишкин нэмж хэлжээ.
Хөшөөний суурийн нүхнээс мөн  шавар эдлэлийн хэлтэрхий, малын яс, адууны шүд олджээ. Тус экспедицийнхэн нийтдээ 100 гаруй буган чулууг бүртгэсэн байна. Судалгааны багийнхан цуглуулсан материалаа боловсруулж, дүн шинжилгээ хийхэд нэг сар гаруй хугацаа шаардагдах ажээ.
Д.Одон
Эх сурвалж: "Монцамэ" агентлаг

“Монголын нууц товчоон”-ыг дэлгэрэнгүй тайлбартайгаар бүтээлээ

Posted By Алсын Хараа On In Түүх | No Comments
Их эзэн Чингис хааны мэндэлсэн өдөр, “Монгол бахархлын өдөр”-ийг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн санаачилгаар бүтээсэн “Дэлгэрэнгүй тайлбартай Монголын нууц товчоон”-ы нээлт МУИС-ийн байранд боллоо. Ерөнхийлөгч номын нээлтийн ёслолд оролцон, Монгол судлалыг нэр төртэйгөөр залгамжлан хөгжүүлж, “Монголын нууц товчоон” судлалын түүхэнд өндөр үнэлэгдэх бүтээл туурвисан эрдэмтэн судлаач нарт талархал илэрхийлэв.
сонин mn [3]
Энэ бүтээл Чингис хаан болон түүний залгамжлагчдын бүтээсэн түүх, их өвийг алдаршуулан мөнхжүүлж, үндэсний эв нэгдлийг бататган бэхжүүлэхэд онцгой чухал хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэл төгс байгаагаа онцлов. Мөн түүхт энэ өдрийг тохиолдуулан их хааны насан туршдаа баримталж явсан зарчим, хөвгүүд, охид, шадар түшмэд, цэргийн жанждаас эхлээд ард иргэддээ бие, хэл, сэтгэлээ хэрхэн авч явах, төр улсаа хэрхэн засах зэргийг зааж сургасан билиг сургаалыг сурвалжлан эмхэтгэсэн “Чингис хааны билиг сургаал” бүтээлийг ард түмэндээ өргөн барьж байгааг хэлэв. Их Эзэн хааны билиг сургаалыг монголчууд бид үеийн үедээ ёс суртахуун, ажил, амьдралын мөрдлөг болгон дээдэлж явах учиртайг тэмдэглэв.
сонин mn [4]
“Дэлгэрэнгүй тайлбартай Монголын нууц товчоон”-ы удиртгал хэсэг  ерөнхий ойлголт өгөх мэдлэг, мэдээлэл агуулсан бол үндсэн хэсэгт уг зохиолын эхийг монгол бичиг болон кириллээр буулган хөрвүүлж, утга агуулгыг нь нийтэд ойлгомжтой байдлаар тайлбарлажээ.
Түүхэн үг хэллэг, 400 гаруй түүхт хүн, улс гүрэн, овог аймаг, цол, үйл явдал, ёс заншил, зэвсэг хэрэглэл, газар усны нэрд хамаарах 4,300 орчим тайлбарыг хэл шинжлэл, сурвалж судлал, түүх, угсаатан судлал, соёл судлал, газар зүй, нэр зүйн үүднээс боловсруулснаараа хамгийн олон талыг хамарсан, хамгийн олон тайлбартай “Монголын нууц товчоон” болж байна.
Монголын түүх, хэл, соёл, уран зохиол, сурвалж судлал, газар зүй, нэр судлал зэрэг салбарын 25 эрдэмтэн хамтран жил гаруй хугацаанд бүтээсэн бөгөөд түүхийн судалгааны багийг Ц.Цэрэндорж, хэлний судалгааны багийг Ш.Чоймаа нар удирджээ.
сонин mn [5]
“Монголын нууц товчоон” бол Их эзэн Чингис хаан, түүнийг залгамжлагчид хийгээд дөрвөн зуу гаруй түүхт хүмүүсийн амьдрал, үйл хэрэг, Их Монгол Улсын тулгар төр, гадаад харилцаа, байлдан дагуулал, нүүдэлчин ардын ахуй амьдрал, хэл яриа, шашин шүтлэг, зан үйл зэрэг Монголын төдийгүй Евроазийн түүхийн өргөн хүрээтэй асуудлыг яруу сайхнаар дүрслэн өгүүлсэн, түүх, хэл, соёлын үнэлж баршгүй сурвалж бичиг, утга зохиолын охь манлай, дахин давтагдашгүй үнэт бүтээл юм.
сонин mn [6]
Тиймээс 1989 онд “Монголын нууц товчоон” зохиогдсоны 750 жилийн түүхт ойг олон улсын хэмжээнд өргөн тэмдэглэн өнгөрүүлэхийг ЮНЕСКО-ийн Гүйцэтгэх зөвлөл уриалсан түүхтэй.“Монголын нууц товчоон”-ыг дэлхийн 30 гаруй оронд, англи, азербайжан, болгар, герман, испани, итали, казах, унгар, марати, орос, перс, польш, солонгос, төвөд, тува, турк, франц, хятад, чех, эсперанто, япон зэрэг 30 гаруй хэлээр орчуулж, давхардсан тоогоор 150 гаруй удаа хэвлээд байна. Их Монгол Улс, Эзэнт гүрний үед холбогдох судалгаа “Монголын нууц товчоон”-той салшгүй холбоотой учир хэл, түүх, соёл, аман зохиол, уран зохиол зэрэг олон талаас нь судлан шинжилсээр ирсэн юм.

Константин Барбу: Персээр бичигдсэн Чингис хааны алтан ургийн бичгийг эх хувиас нь хуулбарласан

Posted By Алсын Хараа On In Түүх | No Comments
Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр болон Чингис хаан одонт, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёогийн урилгаар Румыны академич, түүхч, яруу найрагч  Константин Барбу манай улсад ирж, “Улаанбаатарын үдэш” яруу найргийн наадамд оролцсоноос гадна Монголын тухай өөрийн судалгааны ажлаас танилцуулсан юм.
Монголын тухай 1000 боть хэвлүүлэхээр эх сурвалж байна
Константин Барбу нь Румыны түүхч бөгөөд Румыны нэвтэрхий толь хэмээн алдаршсан дэлхийд алдартай судлаачдын нэг юм. Мөн утга зохиол тэр дундаа яруу найраг сонирхдог бөгөөд Монголын зохиолч Г.Мэнд-Ооёотой анх шүлэг яруу найргаар дамжуулан танилцаж байжээ. Энэ үеэс Монголын түүхийг илүү сонирхож эхэлсэн бөгөөд манай улсын тухай дэлхийн 70 гаруй архивуудаар тарсан, нууцын зэрэглэлтэй байдаг түүхийн эх сурвалжуудыг уншиж, судалсан ажээ. Ялангуяа түүнд Их эзэн Чингис хаан болоод Монголын эзэнт гүрний асар их сурвалж байгаа гэж яруу найрагч Г.Мэнд-ооёо онцолж байсан юм. Түүний судалгааны ажлыг Монголд хэвлүүлбэл 1000 гаруй боть болох төлөвтэй байгаа гэнэ.  Жишээлбэл, алдарт Сударын чуулганы бүх гар бичмэл, Марко Пологийн тэмдэглэлүүд, Монголын XVI-XIX зууны үеийн газрын зураг, ном судар. Мөн Хубилай хааны захидлууд зэрэг ховор эх сурвалжуудыг онцолж болох юм. Түүхч Константин Барбу “Та бүхэнд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Намайг урьж ярилцаж байгаад баяртай байна. Миний бие Румыны түүхэн эх сурвалжуудыг судалж, цуглуулаад 1000 гаруй боть хэвлүүлсэн. Мөн дэлхийн болон Европын 74 архиваас 24 хэлээр цуглуулсан гар бичмэлүүдийг судалж, судалгааны эргэлтэд оруулах төслийн ажлыг долоон жилийн хугацаанд хийж дуусгалаа. Энэ хугацаандаа Европын бүх номын сан, судалгааны байгууллагууд, их дээд сургуулиар явсан. Энэ үед Монголын эзэнт гүрэн, түүхтэй холбоотой эх сурвалж, түүхэн баримт, гар бичмэлүүд монгол, төвд, санскрит, хятад, перс, япон зэрэг улсын хэл дээр хэвлэгдэн гарч, хадгалагдан байгааг олж мэдээд ихэд гайхаж байсан удаатай. Монгол гэхээр ямар улс болоод ийм их түүхэн эх сурвалж байгааг судлахаар шийдсэн. Ингээд Румыны 1000 ботийг хэвлүүлэх явцдаа судалгаагаа эхлүүлсэн. Гэтэл 1353 онд анх Румыны эзэнт гүрэн байгуулагдсан түүхэн он Монголын эзэнт гүрэн Европоос гарсан үетэй давхцаж байгаа нь их сонирхолтой санагдсан. Зарим эрдэмтэд өнөөгийн Европын орнуудыг энэ ертөнцийг цогцлоосон эзэнт гүрэн гэж үздэг нь няцаашгүй нэг үнэн гэж хэлж болно. Үүгээрээ би юу хэлэх гэж байна гэвэл Их эзэн Чингис хаан болоод Монголын түүхтэй холбоотой их олон сурвалж байгаа учир энэ бүхнийг ном болгож гаргах боломжтой. Дэлхийн болоод ялангуяа Европын орнуудад хадгалагдаж байгаа түүхэн эх сурвалжуудын өнгөт хуулбарыг эмхэтгэн дэвтэрлэж, ном болгож гаргаснаараа судлаачид тэдгээрийг чөлөөтэй үзэж, Монголыг судлах боломж нээгдэнэ” гэв.
Буддын шашны холбоотой 20 мянга гаруй гар бичмэл бий
Дэлхийн судлаачдын хувьд архивуудад орж ажиллах нь амаргүй байдаг. Тиймээс эдгээр эх сурвалжийг нэгтгээд ном болгочихвол дэлхий дахин Монголыг сонирхож, олон судлаач эрдэмтэд бидний түүхийг судалж эхэлнэ гэж яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо ярьж байв. Тэрбээр ялангуяа Их эзэн Чингис хаантай холбоотой асар их мэдээлэл, эх сурвалжууд дэлхий дахинаа тархсан байгааг онцлоод, тэдгээр эх сурвалж заавал Монголд ирэх ёстой гэсэн юм. Түүхч Константин Барбу “Хамгийн чухал ач холбогдол нь эдгээр түүхэн бүтээлүүдийг ном болгож, эргэлтэд оруулахад оршиж байна. Хоёрдугаарт, олон сурвалж дунд гадны аялагчдын Монголын тухай бичиж үлдээсэн гар бичмэлүүд тодорхой хувийг эзэлж байгаа юм. Тэдгээрт монголчуудын амьдралын онцлог болоод үнэ цэнийн тухай өгүүлсэн байдаг. Тиймээс эдгээр олон  тэмдэглэлийг хооронд нь харьцуулж, аль нь таарч, юу нь зөрж байгааг зэрэгцүүлж үзэх нь судалгааны ач холбогдолтой гэж үзэж байна. Жишээлбэл, алдарт Сударын чуулган гэхэд л хэд хэдэн хувилбар бий гэдэг. Зарим нь зургаан хувилбартай гэдэг ч би одоогоор есийг нь олчихоод байна. Эдгээр хувилбарууд нь дор бүрнээ урлагийн бүтээл гэж хэлж болохоор их уран яруу. Мөн эрдэмтэд Иранд байгаа гэдэг ч өдгөө Парист хадгалагдаж байгаа Чингис хааны алтан ургийн бичиг перс хэлээр бичигдсэн байсныг би эх хувиас нь өнгөт хуулбарыг нь авсан. Түүхээ мэднэ гэдэг нь тухайн улс орон илүү үндэсний дархлаатай, хүчтэй байх үндэс болдог. Тиймээс бид эх сурвалжуудыг өнгөт хэлбэрээр хувилан авснаар хойч үеийн залууст Монгол Улс, Чингис хаан  бүх цаг үеийн хамгийн хүчирхэг, том эзэнт гүрнийг байгуулж байсан гэдгийг нотолж үлдээж буй хэрэг юм.
Мөн Чингис хаантай холбоотой эдгээр эх сурвалжуудаас гадна 400 гаруй газрын зураг бий. Үүнээс гадна Буддын шашны холбогдолтой 20 мянга гаруй гар бичмэлийг би цуглуулсан” гэв.
Түүхч Константин Барбу Хубилай хаан Японы эзэн хаанд илгээсэн есөн захидлыг олжээ. Мөн эдгээр томоохон архивуудад байгаа Монголын тухай сурвалжуудыг эх хувиас нь хуулбарласан хэлбэрээр нь авчрах боломж бүрэн байгааг онцгойлон хэлж байсан юм. Тэрбээр эдгээр эх сурвалжийг Монголд хэвлүүлснээр Монгол Улс тухайн цаг үед өнөөгийн дэлхийн дэгийг тогтоосон, хамгийн том эзэнт гүрнийг байгуулж байсан бол  энэ цагт дэлхийн соёлын нэгэн чухал төв болох оюун санааны эзэнт гүрнийг байгуулах боломж нээгдэнэ гэж үзэж буйгаа ярилцлагынхаа төгсгөлд онцлов.
 Чойжилсүрэнгийн ГАНТУЛГА
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

"Чингис хаан: Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь" үзэсгэлэнгийн үеэр болох соёлын нэгдсэн үйл ажиллагаа

Posted By Алсын Хараа On In Түүх | No Comments

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Бүгд Найрамдах Франц Улсын Ерөнхийлөгч Эммануэл Макроны урилгаар төрийн айлчлал хийж байна.

Ерөнхийлөгч БНФУ-ын Парис, Нант хотод айлчлах бөгөөд энэ үеэр Монгол Улсын Морин хуурын чуулгын “Монголын сайхан орон” хүндэтгэлийн тоглолт, "Чингис хаан: Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь" үзэсгэлэн, “Монголын үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн худалдаа”, “Чингис хаан ба их талын нүүдэлчдийн эзэнт гүрнүүд” эрдэм шинжилгээний хурал зэрэг олон талт соёл, урлагийн үйл ажиллагаа зохион байгуулна.

Айлчлалын хүрээнд Монгол Улсын Морин хуурын чуулга Франц Улсын Версалийн хааны ордны Дуурийн театр, Нант хотын Консерваторын Дебюсси танхимд Монгол үндэстний онцлог уламжлал, төрийн хүндэтгэл бэлгэдлийг агуулсан “Монголын сайхан орон” хүндэтгэлийн тоглолтоо олон улсын өндөр зэрэглэлийн тайзнаа тоглох юм.

Хоёр орны ерөнхийлөгчийн ивээл дор Монгол Улсын Чингис хаан Үндэсний музей, ШУА-ийн Археологийн хүрээлэн, Хархорум музейн болон дэлхийн нэр хүнд бүхий Лувр /Louvre/, Сэвр /Sevres/, Азийн урлагийн Гимэй /Guimet/, Брэнли /Quai Branly/ музей болон Европын Холбооны улсын 20 музейн шилдэг үзмэрээс бүрдсэн "Чингис хаан: Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь" үзэсгэлэн  2023 оны 10 дугаар сарын 14-ний өдөр Франц Улсын Нант хотын Бретанийн Гүнгийн ордон буюу Түүхийн музейд нээлтээ хийнэ.

Үзэсгэлэнгийн нээлтийн үеэр Монгол Улсын соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг сурталчлах, соёлын өвд суурилсан бүтээгдэхүүнийг таниулах, олон улсын зах зээлд нэвтрүүлэх зорилгоор Монголын үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн худалдааг Бретанийн Гүнгийн ордон буюу Түүхийн музейн талбайд зохион байгуулна.

Үзэсгэлэн худалдаанд үндэсний аж ахуйн нэгж, жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн ноолууран хувцас хэрэглэл, арьсан эдлэл, эсгий бүтээгдэхүүн, монгол уран зураг, уран хатгамал бүхий эдлэл, шатар, үнэт эдлэл, үндэсний хувцас, бэлэг дурсгал, органик ахуйн хэрэглээний 8000 гаруй бараа бүтээгдэхүүнийг танилцуулах юм. Тус үзэсгэлэнгийн онцлог нь Нүүдэлчдийн ахуй соёлын илэрхийлэл, ЮНЕСКО-гийн соёлын биет бус өвийн Төлөөллийн жагсаалтад бүртгэгдсэн “Монгол гэр”-ийг үзүүлэн таниулна.

Түүнчлэн Чингис хаан болон монголын эзэнт гүрний үеийн түүх соёлыг судлах, судалгааны эргэлтэд оруулах, эрдэм шинжилгээний ажлыг шинэ түвшинд хүргэж, олон улсын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, соёлын дурсгалт зүйлийг хадгалж хамгаалах, хамтарсан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх зорилгоор Чингис хаан Үндэсний музей, Нантерын их сургууль, МУИС, Нантын түүхийн музей хамтран “Монголчууд болон дэлхийн тэлэлт” эрдэм шинжилгээний хурлыг тус тус зохион байгуулах аж.

8-р Богд Жавзундамбад эх оронч сэтгэл байгаагүй...

Posted By Алсын Хараа On In Түүх | No Comments
Цаг төрийн үймээн ба 8-р Богд Жавзундамба
19-р зууны эцэс, 20-р зууны эхэн үеийн дэлхий дахины нөхцөл, байдал, тэр дундаас Манж, Хятад, Орос, Японы Ар Монголд хандах ашиг, сонирхлын ил, далд санаархлыг үнэн мөнөөр нь таньж мэдээд тэдний эсрэг чухам ямар бодлого, тактик баримтлахын зохистойг олж тогтоосон улс төрийн нам, хүчин 1900 он гэхэд Хүрээ, Хийдийн хаана нь ч байсангүй. Ар Монголын ноёд, түшмэдүүд, лам нар Төв Азид бүрэлдээд байсан улс төр, цэрэг дайны нөхцөлтэй холбоотой мэдлэг, мэдээллээр тун ч маруухан байжээ.
Манжийн төр, засаглалын доройтол, түүний үр дагавар, Орос Японы зөрчил, дайн, Хятадын улс төрийн хүчнүүдийн санаархал, Ар, Өвөр, Баруун, Зүүн Монголын цаашдын хувь заяа, Орос Хятадын харилцааны төлөв байдал, 13-р Далай ламын улс төрийн үйл ажиллагаа, түүний Ар Монголд оргож ирсэн шалтгаан, зорилго, Монголын ноёд, лам нарт үзүүлсэн нөлөө гэхчилэн тоочих аваас үйл явдал тун өрнүүн, тун ээдрээтэй, тун олон талтай, хэний ч болов толгой эргэм, төөрөлдөм шинж, чанартай болчихоод байв.
Манж Чин гүрний зах хязгаарын хоцрогдсон бөглүү муж хэмээн тооцогдох болсон Ар Монгол, түүний ядуу, тархай, цөөн хүн ам нь ламын шашны суртал, зурхайн хуурамчлалд гүнзгий автаж мунхарсан, тэр цагийн үнэлгээгээр мөхөж байгаа угсаатны тоонд орчихсон монголчуудыг сэхэж сэргэнэ гэж хэн ч найдаж байсангүй. Гэвч монголчуудад нэгэн том үнэт зүйл байжээ. Тэр бол төр, ёсны түүхэн том уламжлал, эх түүх, түүний унтарч замхраагүй их инерци, эрч хүч билээ.
Хүннү улс, Хүннүгийн эзэнт гүрэн, Сүмбэ, Нирун улс, Их Монгол, Монголын эзэнт гүрэн, дэлхийг бүхэлд нь шахам эрхшээж байсан улс төрийн соёл, уламжлал монголчуудыг Хүрээ, хөдөөгүй, Хойно урдгүй угз татан босгожээ. Ингэж монголчуудын шинэ түүх эхэлжээ. Үндэсний эрх чөлөөний төлөө хөдөлгөөн, Тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, Автономит эрх, БНМАУ, НҮБ-ын гишүүн-ийм замыг итгэмээргүй богино хугацаанд туулжээ. Энэ бол XX зуун дахь нэгэн гайхамшиг байлаа. Гэхдээ энэ гайхамшгийг гадна, дотны нөхцөл, олон хүчин зүйл, адилгүй шинж, зорилготой олон хувьсгал, аз ёндооны гэхээр сонин, содон үзэгдлүүд хамтын хүчээр, “заяа тавилангийн эрхээр” бүтээжээ.
Энэ гайхамшигт үйл хэргийн хөдлөх хүч нь монголчууд өөрсдөө байсан нь түүхийн баримтуудаар он тоолол дарааалан нотлогдсоор байна. Гэхдээ харийн сонирхогч хүчнүүдийн оролцоо, найруулгын үүрэг, ач холбогдлыг үгүйсгэх, орхих аргагүй их байсан нь ч мөн түүхэн үнэн болно.
*  *  *
Ар, Өвөр, Баруун, Зүүн монголчуудыг эзэрхийлж, дарангуйлж, мөлжиж, ядууруулж, доройтуулж байсан хүчин зүйлүүд бол НЭГДҮГЭЭРТ: Манжийн Хаан, түүний ургийнхны дарангуйлал, эзэрхийлэл, ХОЁРДУГААРТ: Манжийн цэргийнхний хүчирхийлэл, ГУРАВДУГААРТ: Хятадын худалдаа-мөнгө хүүллийн мөлжлөг, ДӨРӨВДҮГЭЭРТ: Төвдийн шарын шашны оюун санааны боолчлол, мөлжлөг, ТАВДУГААРТ: Олон дэсийн монгол ноёд, түшмэдүүдийн дарлал, мөлжлөг, ЗУРГАДУГААРТ: Олон тооны сүм хийдүүд, лам нарын мунхруулга, мөлжлөг, ДОЛООДУГААРТ: Хариас зөөвөрлөгдөн орж ирсэн халдварт өвчнүүдийн хортой үр дагавар-товчилж хэлэх аваас ийм долоон давхар дарлал, мөлжлөгийг жирийн иргэд хүлээж, хүлцэж, гарцгүйдэн доройтсоор байжээ.
Монголын хөрс шороо, ашигт малтмал, ан гөрөө, хямд ажиллах хүчийг олж харсан Европ, Азийн капиталистуудын мөлжлөгийг өмнөх долоо дээр нэмэх учиртай.
Японтой байлдаад ялагдсан Оросын төр засаг Монголын газар нутгийг бамбай, түшиц, удаах дайны талбар болгон ашиглах гэсэн геополикийн санаархал, төлөвлөгөө нь Монголын талд ихээхэн хохирол учруулж ч болох нөхцөл бас бүрдээд байжээ.
Оросод дэгдсэн иргэний дайны хөлд өртөж хохирох аюул ч гэсэн бага буурай Ар Монголыг хүндээр нэрмэж бас чадах байлаа.
Доройтож аргагүйдсэн Манжийн төр засгийн шинэ шунахай бодлого, хятадын цэргийн эрхтэнгүүдийн өрсөлдөөн,бүгд найрамдахчуудын нь шинэ колончлолын санаархал, Японы генералуудын зүүн хойд Азируу чиглэсэн түрэмгийлэл зэрэг нь Ар Монголд яаж тусах, нөлөөлөх нь ч бас түгшүүр төрүүлсээр байв.
Өмнө өгүүлсэн гадаад, дотоод хүчин зүйлүүдийн сөрөг нөлөөний улмаас Ар Монголын газар нутаг багассаар, хүн ам цөөрсөөр, мал сүрэг хорогдсоор, ард иргэд ядуурсаар, эрчүүд лам болж өрх гэрийн тоо буурсаар, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд болон эцэггүй хүүхдийн тоо өссөөр, Хүрээ, хийд бараадсан үгээгүй ядуус олширсоор, мал амьтны гаралтай түүхийн эд, ашигт малтмал харьруу хямд төсөр зөөгдсөөр, нөхөн үржихүйн насны хүмүүс халдварт өвчинд өртсөөр, мухар сүсэгт автсан хүмүүс амь, амьдралаа ном, гүрэм, ерөөл, даллаганд даатгасаар, Далай лам, Банчин Богд нарын ойр дотны хүмүүсийн хүүхдүүдээс (арын хаалгаар) тодорсон төвд Богд Жабзундамба нар хүүхдээрээ, цэл залуугаараа эндсээр Монгол маань мөхөлрүүгээ ойртсоор л байлаа.
Төвдөөс тодорч (тэр үеийн Далай ламын шадар түшмэлийн хүү) Монголд залагдсан 8-р Богд (1870-1924) л хамгийн урт насалсан хүн юм. Тэрээр 1874 онд 4 настайдаа Монголд залагдан шарын шашны тэргүүн болжээ. Лхаст төрж Да Хүрээнд өөд болсон ажээ.
Төвд орон олон ламтай, олон сүм хийдтэй. Сүм хийдүүдийн үйл ажиллагаа болон ашиглалтын зардал, олон зуун мянган лам нарын хоол, хувцас, орон байрны зардлыг төвдүүд шашин, бурхны холбогдолтой ном судар, бүрээ бишгүүр, хонх, дамар, бурхны хөрөг зураг, баримал, элдэв сахиус, үрэл, зулын цөгцнүүд, очир, элдэв очир мэтийн олон эд барааг экспортлох аргаар олж бусад орныг мөлжиж байжээ. Ингэж олсон алт, мөнгөөр сум хийдүүдийнхээ багана, ганжируудыг ч өнгөлж байв. Гол хэдэн сүм хийд нь шижир алтан ганжиртайг магтсан дуу байдаг. Тэр дуу Монголд ч мөн дуулагдаж байв. Түүнд Зонховын санаачлан барьж босгосон гол гурван сүм хийдийн нэр дурдагддаг ажээ.
Зонховын шашин өөрийн нь амьд дээр яаж түргэн, өргөн дэлгэрч, ямар их үнэт зүйлийг Бурхад, хутагтуудын нэр сүрээр татаж төвлөрүүлснийг энэ баримт үзүүлж буй. Төвдүүд шашин, лам, хутагт, хувилгаад, ид шидэд найдсаар, төр засаг, батлан хамгаалах үйлсээ ч умартаж гоомойдсоор, тусгаар тогтнолоо ч алджээ. Энэ бол түүхийн үнэн, нотолгоотой баримт болно.
Чин үнэнийг хэлэх аваас 8-р богд бол мэдлэг, чадвараар бусдаас онцгойрох юмгүй, эрүүл мэндээр ч сул дорой, жирийн л нэг төвд лам байлаа. Монголын үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө амь, бие хайргүй тэмцэх хүсэл, зориг, эх орон ч сэтгэл түүнд байгаагүй. Байх ноцтой шалтгаан ч үгүй билээ.
Богдтой зэрэгцүүлэн, жишин үзэх, үнэлэх аваас Монголын хан нар, сурвалжит ноёдын олонхи нь хоёр зууны туршид Манжийн төрийн дарангуйллыг зүсэн зүйлээр амсаж эдэлсэн, амь нас, бие сэтгэл, эд хөрөнгө, нэр төрөөр хохирч хэлмэгдсэн, улс үндэстнийхээ ирээдүйн хувь заяанд сэтгэл зовниж, гарц хайж байсан эх орончид, тэмцэгчид байв. Манжийн бас Хятадын төрийн дарангуйллыг ар монголчуудаасаа илүү ихээр, эн тэргүүнээ амсаж, хэлмэгдэж, мөлжигдөж байсан Өвөр Монголын эх орончид, тэмцэгчид 1910-аад оны дундуур гэхэд бүр зэвсэгт тэмцэлд шуудран орцгоосон байна. Тэдний гавьяа, зүтгэл өнөөдрийг хүртэл бага дурдагддаг, дутуу үнэлэгддэг нь харамсмаар, бас шудрага ёсонд үл нийцэх баримт мөн юм. 
1910-1919 он, мөн 1919-1924 онд Монгол даяар, эн тэргүүнээ Ар Монголын хувьд улс төрийн ямар нөхцөл, тохироо, ирээдүй бэлтгэгдээд байгааг Богд гэгээн үнэн, зөвөөр ухаарч ойлгож байсангүй. Өөрийн нь хувь заяа, амь насанд Оросын улаантнууд, тэдний нөлөөнд автсан хувьсгалчдын зүгээс ямар заналхийлэл, эрсдэл үүсээд байгааг ч тэрээр ойлгож, тооцож, бултаж зайлсхийж ч чадаагүй юм.
Эзэн хаанаа гэр бүл, үр хүүхэд, хувийн эмчтэй нь цуг хоморголон хөнөөсөн, зарим том санваартнаа ч мөн алж, цөлсөн Оросын улаантнууд Монголын шашин, сум хийд, хутагт хувилгаадыг зүгээр орхихгүй гэдгийг урьдчилан ойлгох, тооцох чадавх Богд гэгээнд ч, мөн тамгатай, тамгагүй хутагтуудад ч байсангүй.
Улс төрийн үүмээн, самуунтай хүнд бэрх нөхцөлд цэрэг зэвсгийн хүчээр л өөрийгөө хамгаалах, авч үлдэх ганцхан боломж буйг ойлгоогүйн улмаас Богд гэгээн наян тохой өндөр Жанрайсиг, нэг мянган Аюуш бурхан мэтсийг Хятад, Польшид захиалж өндөр үнээр хийлгэхийн оронд Ар, Өвөр Монголын нэгдсэн том арми байгуулж, зэвсэглэж ч болох байлаа. 
Бурхан, шашны гэх нэр, хэргээр Төвдрүү аялан одож амь насаа аврах боломжийг ч тэрээр ашиглаж чадаагүй байна. Богд гэгээн эргэл мөргөлөөр Төвдрүү аялан яваад тэндээ үлдэж болох байв.
Манжийн төр мөхөж, Хятадын дотоодод улс төрийн хямрал үүсээд ужгиран, Хаант Орос гадна, дотны хямралд автаж хөрөнгөтний болон социалист хувьсгалд угсран өртсөн, Японы цэрэг зэвсэг Хятадруу түрэмгийлэн орсон тэр эгзэгтэй нөхцөлд Богдын засгийн газар ядаж л Ар Монгол, Өвөр Монгол, Барга, Буриадын эх орончдын хүчийг нэгтгэж, төвлөрүүлж чадаагүй билээ. Тэр ч бүү хэл Ар Монголдоо хар ба шар феодлуудын хүчийг зангидан хослуулан ажиллаж, нэгдмэл байлгаж ч дөнгөөгүй юм. Дээр дурдсан хямралтай нөхцөлд авъяаслаг, чадварлаг, алсын хараатай хаан болон жанжин хүн том зорилго тавьж, биелүүлж ч болохоор байсан нь үнэн болно.
8-р Богд бол улс төрийн боловсрол, мэдлэг, мэдрэмжгүй, шийдэмгий бус, зөвхөн л гэгээнтэн, хутагт, амьд бурхан гэсэн нэр, титэмдээ итгэж төөрөлдсөн сул дорой төвд лам гэдгээ харуулжээ.
Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогнолын төлөө эрслэн боссон, тэмцсэн шудрага, шийдэмгий эх орончид Өвөр Монгол, Ар Монгол, Баруун, зүүн Монголд олон байсан боловч олонхи нь харийнхны урт гар, дотоодын урвагчдын хорлолд өртөж хөнөөгджээ. 
*  *  *
Сүүлийн гурван мянган жилийн гурвууланд нь монголчууд том үндэстэн байв. Угсаатан, үндэстний том бага нь олон, цөөнөөрөө хэмжигддэггүй, түүний нөлөө, үүрэг, манлайллаар хэмжигддэг ажээ. Нийтийн тооллын өмнөх мянганы сүүлч гэхэд Хүннү улс томрон томорсоор Хүннүгийн эзэнт гүрэн болж Хятадын их Цинь, Хань гүрэнтэй чацууран, өрсөлдөн байх болжээ. Евро-Азийн нүүдэлчдийг Хүннү гүрэн манлайлж, нэгтгэж, захирч байв.
Нийтийн тооллын эхний мянганд Хүннүчүүдийн нэг хэсэг нь баруун тийш нүүдэллэн Зүүн Европ хүрч, улмаар Ромын эзэнт улсын задрал, мөхөлд маш томоор нөлөөлжээ. Нөгөө нэг томоохон хэсэг нь Өмнөд Азируу шилжсээр, хүчирхэгжсээр Энэтхэг хүрч Моголын эзэнт гүрнийг байгуулжээ. Төв Азидаа үлдсэн Хүннүчүүдийн өмнөд хэсэг нь Хятадад уусаж, умард хэсэг нь Монгол Сүмбэ гүрнийг, мөн Монгол Нирун аймгийн манлайллаар Монгол Нирун гүрнийг байгуулж байв. Энэ хоёр гүрний бүрэлдэхүүнд түрэг угсааны олон аймаг орж, захирагдаж байжээ.
Нийтийн тооллын хоёрдугаар мянганы эхээр монгол угсааны бүх аймаг, ханлигууд нэгдэж Их Монгол улсыг байгуулж нэн ихээр хүчирхэгжжээ. Чингис хааны аян дайн амжилтанд хүрч Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсанаар тэр үеийн дэлхий дахины ихэнх хэсэгт Монголын эзэнт гүрний хараа захиргаа, нөлөө тогтжээ. Даярших үйл явц ийнхүү эхэлсэн түүхтэй. Чухамхүү энэ үед дэлхий дахин гэгдэх том нийтлэг буй болж бүх угсаатан, ард түмэн нэгэн хөлөг онгоцны зорчигчид болжээ. Ийнхүү сүүлийн гурван мянган жилийн гурвууланд нь монгол угсааны аймгууд, улс, гүрэн тодорч, товойж, нөлөө, хамаарлаа бүс нутагдаа, тивдээ, бүр дэлхийн хэмжээнд тогтоож, манлайлж ирсэн билээ. Монголчууд цөөхөн ч гэсэн том угсаатан, том үндэстэн гэх үнэлгээ, дүгнэлтийн учир ийм ажээ.
Бүх шашны эерэг бүхэнд нь, бүх угсаатны хүмүүст, хар, цагаан, шар арьстай бүх иргэнд ижил, тэгш харьцаж чадсан анхны хаан, жанжид ч монгол хүмүүс билээ. Ингэхлээр монголчууд нь ёс суртахууны хувьд, хүмүүнлэг чанараараа бусад угсаатан, үндэстнүүдээс хавьгүй дээгүүрт орох нь ч тодорхой юм.
Монголын эзэнт гүрний эрхшээл, хамааралд орсон Ази, Европын олон арван улс, үндэстнүүд бүгд л томорч, төвлөрч үлджээ. Дэлхий дахин гэх том нийтлэг, гурван зууныг дамнасан харьцангуй тайван амьдрал, хөгжил, Европ Азийг холбосон далайн замууд, шашин хоорондын дайн, самууны намжмал байдал, Европ Азийн орнуудын хоорондох бүх талын хэлхээ, холбоо, мэдлэг, туршлага солилцолт хүн төрөлхтөнд сэргэн мандалт болон соён гэгээрлийн эринийг авч иржээ. Ийм дэвшилтэт үйл явцад хөтлөн хүргэсэн олон хүчин зүйлийн нэг томоохон нь Монголын эзэнт гүрний улс төр-цэрэг дайны үзүүлсэн олон талын нөлөө, эерэг үр дүн мөн байв. Олон орны түүхчид, улс төрчид эдүгээ энэ нөлөө, үр дагаврыг цохон, онцлон тэмдэглэх болжээ. Дэлхий дахины түүх түүхэн үнэнрүүгээ ойртсоор байна. Аливаа бүхэн, бүх зүйл үнэн мөнөөрөө байх шиг сайхан юм хаа байх билээ. Монголчууд бол бүр эцэг өвгөдөөсөө нааш л түүхэн үнэнд элэгтэй явж ирсэн ард түмэн мөн юм.
Судлаач, профессор Д.Чулуунжав

Францын “Historia” сэтгүүлийн тусгай дугаарт Монголын эзэнт гүрний талаар нийтэлжээ

Posted By Алсын Хараа On In Түүх | No Comments
Бүгд Найрамдах Франц Улсын Нант хотын түүхийн музейд “Чингис хаан- Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь” үзэсгэлэнг тун удахгүй толилуулна. Үүнтэй холбогдуулан Монголын эзэнт гүрэн, Чингис хаан болон Чингис хаан музейн талаар франц хэлтэн орнуудын соёл урлаг, түүхийн салбарт нэр хүндтэй “Historia” сэтгүүлийн 9-11 дүгээр сарын (№69) тусгай дугаарт олон сонирхолтой нийтлэл хэвлэлээ.
сонин mn [7]
Эрдэм шинжилгээ, түүх, соёлын чухал ач холбогдолтой энэ төсөл нь олон хүний уйгагүй хамтын ажиллагааны үр дүнд ажил хэрэг болжээ. Тухайлбал, Монгол судлаач, Нантеррийн их сургуулийн профессор, “Чингис хаан- Монголчууд дэлхийг өөрчилсөн нь” үзэсгэлэнгийн шинжлэх ухааны куратор хатагтай Мари Фабру, олон улсын эрдэмтэд хамтран ажиллаж үнэтэй хувь нэмэр оруулсныг Гадаад харилцааны яам мэдээлэв.
сонин mn [8]

Ватиканы нууц архиваас Монголын талын хуулбарлан авсан захидлууд

Posted By Алсын Хараа On In Онцлох,Түүх | No Comments
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Гэгээн Ширээт Улсын Төрийн тэргүүн Пап Францис манай улсад энэ сарын 31-нээс есдүгээр сарын 4-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийх гэж байна.
Энэхүү түүхэн айлчлалтай холбогдуулан Монгол, Гэгээн Ширээт Улсын түүхэн харилцаанд хамаарах Ватиканы нууц архивт хадгалагдах, хожмоо Монголын талын хуулбарлан авсан захидлуудыг танилцуулж байна.
Ватиканы нууц архивыг 1612 онд Пап Тавдугаар Полын шийдвэрээр байгуулсан. Пап нарын төрийн болон шашны хэргийг эмхэтгэн хадгалах хувийн архивын зориулалттай. Архивыг 1979 он хүртэл зөвхөн дотоод ажлын түвшинд ашиглаж байсныг Пап Хоёрдугаар Ион Паул олон нийтийг үзэж сонирхох, хадгалагдаж буй баримт материалтай танилцах, судлах боломжийг бүрдүүлэх, нээлттэй болгох шийдвэрийг гаргасан юм.
Олон нийтэд ил болгох үйл явц удаан хугацаанд үргэлжилсэн бөгөөд 2006 оноос хойш эрдэмтэн судлаачдын судалгаанд зориулан 16 сая хуудас материалыг өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд эмхэтгэсэн байна.
Тус архив нь нийт 85 километр урт бүхий зориулалтын тавиуртай бөгөөд 35 мянга гаруй боть материалын сантай. Түүнчлэн Пап нарын захидал харилцааны хэсэг байдаг бөгөөд Пап Наймдугаар Ионы 872-882 онд бичиж байсан захидал хамгийн эртнийх гэж тооцогддог. Ватиканы нууц архивын каталогийн бүртгэлд орсон баримт материалыг ашиглах зориулалттай гэрээний үндсэн дээр хуулбарлан авах, хэвлэн нийтлэх эрх хүн бүрд нээлттэй байдаг.  Монголын тал өнөөдрийн байдлаар дараах захидлыг Ватиканы нууц архиваас хуулбарлан авсан. Үүнд: 
сонин mn [9]
Ватиканы нууц архивд хадгалагдаж буй Монгол хаадаас Пап нарт илгээсэн захидал эхээрээ, харин Пап нараас Монгол хаадад илгээсэн захидлууд нь архивын зориулалтаар захидлын бичвэр, он сар, хүлээн авагчийн мэдээллийн сан байдлаар хадгалагддаг. Эдгээр захидлаас Пап IV Инносентийн 1245 оны захидал, түүний хариу болох Гүюг хааны 1246 оны захидал нь Монгол Улс, Гэгээн Ширээт Улс хооронд 13 дугаар зуунд харилцаа холбоотой байсныг нотлох баримт юм. Мөн Гүюг хааны захидалд Их эзэн Чингис хааны тамга 2 удаа дарагдсан бөгөөд энэ нь одоогоор олдоод буй хамгийн эртний төрийн тамга гэж судлаачид үздэг. Пап IV Инносент 1245 онд Монголын их хаанд илгээсэн захидлаа Плано Карпини-гаар хүргүүлсэн. Уг захидалд Их хааныг Европын орнуудыг эзлэн түрэмгийлэхээ зогсоохыг тэнгэр бурхны нэрийг барьж гуйсан төдийгүй монголчуудыг найрамдаж, хойшид хэрхэхээ дуулгахыг хүссэн байна. Мөн Плано Карпини монголчуудыг христийн шашинд орох ятгалгыг Гюүг хаанд амаар хэлсэн гэж түүхчид үздэг.Гүюг хаан үүний хариу болгож, 1246 онд Пап IV Инносент-д илгээсэн захидал дараах агуулгатай. Үүнд: 
“Зарлигийг минь шашны их хаан ухаартугай. Корал хэмээх газар хуралдай хийж ахуйд та нар элч томилон гуйчлуулав. Гуйчлалыг чинь элчдэн сонсов. Та нар хэрвээ өөрийн үгэндээ суух болбол шашны их хаан чи биеэр ирж бидэн лүгээ учрах хэрэгтэй бөгөөд би та нарт засагт дурдаж бүхий зарлиг бүхнийг сонсгосугай.
Бас надад угаалын ёсыг хүлээлгэх нь сайны ёс хэмээн та нар хэлэв. Та нар элч томилон гуйчилсан нь цэцэн болой. Гэвч бид таны гуйчлалыг ойлгоогүй болой. Бас та нар элч томилж, Та нар бүх Мажар ба Христосын мөргөлтний орныг эзлэв хэмээнэ. Би ихэд цочив. Бидэнд авч хэлбэл энэ нь аль хэр буруу аж? хэмээн надад хэлүүлэв. Эдгээр үгийг тань бид үл ойлгов. Чингис хаан хийгээд хаан миний бие басхүү элч томилон тэдгээр хоёр хүмүүсийг тэнгэрийн бошгыг дагатугай хэмээв. Гэвч тэдгээр хүмүүс тэнгэрийн бошгыг эс дагав. Чиний өгүүлэн бүхий тэдгээр хүмүүс их чуулган цуглаж, ихэд дээрэнгүй аашилж, манай элчийг алав. Тиймээс мөнх тэнгэрийн хүчинд, тэдгээр орны хүмүүсийг алсан бөгөөд устгасан болой. Харин зарим хүмүүсийг тэнгэрийн бошго ба түүний хүчээр аврав. Энгийн иргэдийг хэрхэн барих ба алах вэ?
Чи өгүүлсэн биш үү? Би бол Христос мөргөлтөн. Дээд тэнгэрийг хайрлана. Байлдааныг жигшинэ. Гэтэл дээд тэнгэр чинь эл нүгэл хийсэн атал бас энэрэхүй сэтгэлийг өвөрлөнө гэснийг чи мэдэх үү? Чи ийм үг өгүүлсэн бөгөөтөл дээд тэнгэрээ хэрхэн таних вэ?
Наран мандах орноос, наран шингэх орон хүртэлх бүх ертөнцийн тэнгэрийн хүчин маныг ивээв. Тэнгэрийн бошгоос гадуур хэн ч дураар үйлдэж үл болно. Одоо та нар бид болбол танай харьяат албат, эд хөрөнгийг дуртай өргөнө хэмээн үнэн сэтгэлээсээ хэлэх хэрэгтэй бөгөөд чиний харьяат ван нараа дагуулан нэг ч хоцролгүйгээр бидэнд бууж өгөх хэрэгтэй. Ийм болбол бид та нарыг эеэр дагагч хэмээн үзнэ. Хэрвээ та нар тэнгэрийн бошгыг үл даган, зарлигийг минь эсэргүүцвээс даруй дайсан хэмээнэ. Дээр дурдсан аливаа зарлиг бүхнийг ухаартугай. Хэрвээ буруу санаа өвөрлөвөл хэрхэхийг тэнгэр мэднэ” гэжээ.
сонин mn [10]
Гүюгээс Ромын Пап IV Инносентэд илгээсэн перс хэлээр бичсэн захидал. 1246 он
сонин mn [11]
Ил хаан Газанаас Католик шашны Пап лам  VII Бонифаст илгээсэн захидал. 1302 он
сонин mn [12]
Ромын Пап 4 дүгээр Инноcентээс илгээсэн Захидал. 1245 он
Архивын бүртгэлийн мэдээлэл
сонин mn [13]

II Мянганы суут хүн, аугаа их жанжин Чингис хаан

Posted By Алсын Хараа On In Түүх | No Comments
XIX, ХХ зууны Орос, Монголын түүхчид “өвөг Монголчуудыг XI-XII зуунд анх бүрэлдсэн шинэ залуу угсаатан юм” гээд Монголчуудын гарвал, түүхийг Чингис хааны үеэс л эхлүүлэн үзэх болсноор олон олон гажуудлын үүд хаалгыг нээжээ. Түүхийн шинжлэх ухаан худлаар дүүрчээ. Монгол угсааны овог, аймгийн НТӨ II мянганы дунд үед нэгдэж Хүннү улсыг анх байгуулсан гэх аваас Монгол төр улсын түүхийн 65 орчим хувь нь орхигдож байв. Өөрөөр хэлбэл Бөртэй-чино, Гуа Марал хоёр Бурхан Халдун ууланд ирэхээс өмнөх үеийн Монголын түүх бүрэн хаягдаж байлаа.
Нууц товчоонд  дурдагдсан Чингис хааны ургийн бичиг нь VIII зууны дунд хүрээд (758 оны орчимд) тасардаг билээ. Ингэхлээр нэн эртнээс  нт VIII зууны дунд үе хүртлэх өвөг Монголчуудын түүх түүхчдийн анхаарлын гадна үлдчихэж байгаа юм. Энэ нь НТ-гоос өмнө ч Монголчууд байсангүй, бас нт VIII зууны дунд хүртэл ч Монголчууд мөн байсангүй гэсэн үг болж байлаа.
Монголчууд бол XI-XII зуунд шинээр буй болсон угсаатан болох тул Монголын их мандал бадрал нь харь орны зөвлөхүүдийн ачаар хийгдсэн гэж бичиж байв. Тэр ч бүү хэл Чингис хаан бол хүн биш, дорой, бүдүүлэг Монголын нийгмийн бүтээгдэхүүн биш гэж ч ярих болжээ.
Монголчуудын уугуул газар нутаг НТӨ болон хойно өөр хэлтэй харь угсаатнуудын нутаг байсан мэтээр ч үзэх бичих болов. Дурдсан цаг үеийн “Монголын өндөрлөгийн эздүүд” ч тодрох маягтай болж иржээ. Дөрвөлжин булш хадны сүг зураг, буган чулуун хөшөө, хүрэл болон төмрийн эхэн үеийн бүх олдвор, дурсгал Монголчуудын хувьд ямар ч холбогдолгүй болох шахжээ. Хүннүгийн эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд хүртэл Монголчууд огт байгаагүй мэт болж түүх ер бусаар гажуудаж эхэлсэн байна. Гэвч дэлхийн Монгол судлаачдаас олон эрдэмтэн мөнхүү гажуудлыг олж харж шүүмжилж байжээ. Жишээ нь, Хүннүг  Монгол гаралтай гэдэг саналыг хятад судлаач Н.Я Бичурин дэвшүүлж, хятад эх сурвалжууддаа түшиглэн хамгаалсаар байв (Собрание сведений о народах, обитавших в сренддей Азийн в древнае времена. Т.I-II.М.Л.,1950г). Хүннү улс анх НТӨ II  мянганы дунд хэрд үүссэн ба харин Монгол гэдэг нэр НТ III зууны үеэс л хятад сурвалжид тэмдэглэгдэх болжээ. Мын-ва, Мэ-гэ, Мон-гу-лун, Ман-гу-зы, Ман-гу гэх мэт олон янзаар дурдагджээ. Хятадын түүхч Ту-Чи   энэ олон тэмдэглээг (дүрс үсгүүд) ерөнхийлөн орчуулах аваас бүгд л Монгол гэсэн утга. Гэхдээ махчилсан утга нь “хуучин бүдүүлэгчүүд” гэсэн үг. Энэ нь эртний, дээр үеийн Ху нар гэсэн утга. Дээр үеийн Ху нар бол Ди, Жүн...нар буюу МЭӨ II мянганы үед бол Хүн нар (Хүннүчүүд), Хянь Юнь зэрэг нүүдэлчид болнo” гэжээ. Монгол гэдэг нэр III зууны үеэс л хятад сурвалжид ийнхүү дурдагдах болсон нь энэ нэр тэр зуунд, мөн тэрнээс өмнөхөн үүссэн гэсэн үг биш болно. МЭӨ I мянганы үед ч, тэрнээс өмнө ч ийм нэр байсан байж болох юм. Гэхдээ тэр нэр хятад сурвалжид дурдагдаж үлдээгүй байж болно. Ингэж үзэх нь л зүйд нийцэх хандлага. Гэхдээ аль ч улс угсаатан 3,000 гаруй жилийн туршид нэгэн нэртэй хэвээрээ үлдсэн нь тун цөөхөн юм шүү дээ. XX зууны Орос-Зөвлөлтийн болон Монголын улстөржсөн түүхчид өвөг Монголчуудын талаар хэтэрхий гэхээр ташаа ойлголттой байсан бол Чингис хаан өөрийн өвөг дээдсээ Хүннүчүүд мөн болохыг мэдэж байжээ. Баруун Ази, Зүүн Европын чигт хийсэн аян дайнаа Өмнөд Азируу үргэлжлүүлэх болно гэдгийгээ мэдэж, төлөвлөж байсан Чингис хаан тэр цаг үед мэргэн цэцнээрээ алдаршаад байсан Чан Чун Бумыг ашиглан нэр нөлөө, суу алдраа Хятад даяарт урьдчилан хүргэх, сурталчлахыг зорьжээ. Тэрээр Чан Чун Бумбад захидал хүргэж, урьж уулзжээ.
Захидал 1219 онд бичигдсэн ба тэд 3 жилийн дараа уулзжээ. Уулзах үед Чингис хаан 60 настай, Бумба 74-тэй байлаа. Хоёул 5 жилийн дараа (1227 онд) нас барцгаажээ. Чингис (1162-1227), Чан Чун (1148-1227) хоёр 14 насны зөрөөтэй, Чингис 65, Бумба 79 насалжээ.
Бумба Чингис хаантай уулзаад буцах замд нь байнга хамт явж байсан шавь Ли Чжичаны замын турш хөтөлсөн дэлгэрэнгүй тэмдэглэл 570 жил дарагдаж байгаад 1795 онд Даогийн нэгэн сүмээс олджээ. Тэмдэглэл 2001онд Хөх хотод хэвлэгджээ. Чингис хааны захидалд “…Хаан би 7 жилийн дотор их үйлийг бүтээж 5 өнгө, 4 харь улсыг нэг жолоонд атгав... Мөнх тэнгэрийн ивээлээр их сууриныг хаан надад соёрхон, өмнөдөд Жоу овогтой Сүн улс луугаа зах залган, умардад Уйгур лугаа хил нийлж, дорно өрний улс цөм алба өргөн харьяат болов. Энэ нь манай эртний Шаньюйгийн улсаас нааш олон зуунд тохиогоогүй...” гэхчилэн дурджээ. Манай эртний Шаньюй гэж аль үеийг онцолсон бэ? Түүх сударт нийтдээ 52 Шаньюй нэрлэгддэг (Хүннү улс, Хүннү гүрний үеийн 29 Шаньюй, НТ 46 оноос хоошхи үеийн 23 Шаньюй), тэрнээс хамгийн их алдартай нь Модун шаньюй (МЭӨ 209- МЭӨ 174 оны хооронд 35 жил хаанчилсан) билээ. Монголчууд эртнээс нааш өөрсдийгөө хүннүчүүдийн удам судар гэж үзсээр иржээ. Хятадын түүхчид ч үүнийг ер няцааж байсангүй. Тэдний хувьд хүннүчүүд хэн болох нь сонин биш, харин умрын нүүдэлчид Хятадаас үүсэл, гарвалтай гэж өөртөө хамаатуулах нь л чухал байжээ. Дурдсан захидал бичигдэж, илгээгдэж байх үед Чингис хаан 57 настай, 1185-1206 оны хооронд гэхэд л Их Монгол улсыг цогцлоохын төлөө 32 удаагийн дайн тулаан хийчихсэн, Хамаг Монголын ханлигаас эхлээд бусад Монгол аймгуудын гарал, байдлыг таньчихсан, баруунруу хийсэн аян дайн нь ялалтнаас ялалтанд хүрчихсэн, оюунлаг шилдэг хүмүүсээр өөрийгөө хүрээлүүлчихсэн байсан цаг билээ.
Хүннү улс, Хүннү гүрэн, Шаньюй нарын талаар ч сонссон, дуулсан нь их байсан нь тодорхой. Чан Чун Бумба ч Хүннүгийн эзэнт гүрэн, Монголчуудын тухай, Шаньюй нарын талаар тухайн үедээ л томдоо орох мэдлэгтэн байсан нь эргэлзээгүй. Юм үзэж нүд тайлсан, гарал, түүхээ ч сайн таньчихсан, өнгөрсөн түүхийн юугаар, хэнээр бахархахаа ч ойлгочихсон, хаадын хаан гэгдэх болсон Чингис хаан “Монголчууд нийт түүхийнхээ ээлжит нэгэн ноён оргилыг бүтээж байгааг” Чан Чун Бумбад мэдээлжээ дээ...
Чингис хааны жанжины чадвар, улс төрчийн байр суурь, хаанчлах ур ухаан, гүн алсуур бодох, тооцох урлаг, даяарчлах шаардлагын зөн мэдрэмж, зорьсондоо хүрэх, төлөвлөснөө хэрэгжүүлэх хийгүй нарийн арга барил, шашин бүхнийг хүндэтгэн үзэж, адил тэгш харьцдаг ижилгүй соёл зэргийг Чан Чун Бумба Хятадын зон олон эерэг талаас нь сурталчилсаар насан өөд болсон түүхтэй. Чингис хаан ингэж л маргаашийн зам мөрөө гаргаж, “сэтгэлийг нь эзэмдэж чадвал бие нь хаа холдох” хэмээсэн үзлээ мөрдөж, хийгүй сайн хэрэгжүүлсээр байжээ.
Чингис хааны суу билгийн ачаар, хатуу хийгээд зөөлөн олон хэлбэртэй бодлогын нь ачаар Хятад, Энэтхэг, Газар дундын тэнгэсийн олон орныг холбосон Төв Их Зам, түүнээс салбарласан, түүнд ирж нийлсэн олон салаа замуудын дагуух холбоо, харилцаа, худалдаа, солилцоо, мэдээллийн сүлжээг Монголын эзэнт гүрэн эрхшээж, хамгаалж, тухайн цаг үедээ таарсан энх тайван амьдралыг харьцангуй удаан хугацаанд тогтоож чадсан нь нэгэн гайхамшиг байлаа.
Судлаач, профессор Д.Чулуунжав

Монголыг мохоосон хоёр хүчин зүйлс

Posted By Алсын Хараа On In Түүх | No Comments

Өнөөгийн монголчууд, ялангуяа монгол залуустаа хандаж нэрт нанхиадч, номын садан Д.Болдбаатарын үзэл бодлоос хуваалцая гэж шийдлээ. Ухаалгаар ухаж ойлгоно уу.

“Зөрчдийн тоо түм давбал аюултай” хэмээх нангиадын хэлц үг байдаг. Тэгвэл Манж Чин улсыг үүсгэн байгуулагч Нурхач баатар өөрсдийн хүчтэй өрсөлдөгч болох манай өвөг дээдсийн талаар ингэж айлджээ.

“Монголчууд эрчилсэн дээс мэт нэгдмэл хүчтэй болсон цагт тэднийг дийлнэ хэмээн саналтгүй. Гагцхүү тэднийг элсэн ширхэг лүгээ адил тархай бутархай байлгаж чадсан цагт л сая дийлж болмуй” хэмээх алдартай үгийг хэлсэн байдаг.

Манжууд анх нэгдэж улс байгуулахдаа ердөө 300 мянга, эрхшээсэнтэйгээ нийлээд 500 мянган хүн амтай байсан талаар уншигчид уншиж дуулж байсан биз ээ? Манж нар ердөө 300 мянгуулаа байлаа гэе. Харин тухайн үед Цагаан хэрмээс хойш өргөн уудам нутаг дэвсгэрт 12 сая Монгол угсаатан амьдран сууж байсан хэмээх тооцоог Хятадын түүхчид гаргасан байдаг нь нэлээд ханатай болов уу хэмээн санадаг. 17-р зууны үед Хятадын хүн ам 80 орчим сая, харин Оросууд 16 саяулаа байсан гэдэг тоо баримтыг энэ дашрамд уншигчдадаа сонирхуулъя. Өөрөөр хэлбэл манжууд зүгээр л Монголын хүчийг ашиглаад Хятадыг эзлэчихсэн. Эхлээд өвөрмонголчуудыг эд ашгаар урвуулаад өөрийн талд татсан. Дараа нь Халхын ноёдыг. Тэгээд эцэс сүүлд нь Зүүнгарын ноёдыг яг тэр аргаараа эрхшээн захирсан дүр зураг холбогдох түүхийг уншихад тодрон харагдаад зүрх шимшрүүлдэгийг яалтай билээ. Ер нь манж нар Монгол нутаг руу гүн цөмрөн орж ирээд цэрэглэн эзлэж байсан тухай түүхэн баримт та бүхэн олж үзсэн үү? Галданбошготын цэрэгтэй Энх-Амгалан хаан тулалдахад түүний удирдсан цэргийн 70-80 хувь нь халх, өвөрмонголчууд байх жишээтэй. Ер нь ч Энх-Амгалан хаан Ар Халхыг эзлэх санаа агуулж байгаагүй нь манж нарт тийм хүч чадал байхгүй гэдгийг сайн мэдэж байснаас юм. Даан ч монголчууд өвөр зуураа амь өрсөлдөн тэмцэлдсээр зальхай манж нарын бэлэн хоол зууш болсон нь тодорхой.

Хойдын ноён Амарсанаа Дөрвөн ойрадын дотор хүч нөлөө төдийлөн сайнгүй нэгэн байсан талаар “Исгэрэх сүүдрэвчний элдэв явдал” хэмээх Манжийн түүхнээ тодорхой өгүүлсэн байдаг. Гэвч Зүүнгарын хаант улс дотоодын зөрчил тэмцэлд автах, бодоо зэрэг халдварт хижиг тахал дэлгэрэх, хамгийн гол нь том ноёд Манжийн хааны харамгүй олгох болсон эрх ямба, эд ашиг, цалин пүнлүүнд татагдан дурлаж олон тоогоор урвах болсны нэг нь Амарсанаа байсан юм болов уу хэмээх бодол уг түүхийн шарласан хуудсыг эргүүлж байхад өөрийн эрхгүй төрдөг л дөө.

Одоо бол хүн төрөлхтөнд төдийлөн аюултай биш “бодоо” буюу улаан бурхан өвчин тухайн үед ойр ойрхон их өргөн дэгддэг байсан нь Лигдэн хаан уг өвчнөөр өөд болж, Цогт тайж өвдөөд нүүрэндээ нөсөө сорвитой болсон тул Цоохор Цогт хэмээн алдаршсан тэргүүтнээс тодорхой харагддаг. Амарсанааг Тэнгэр тэтгэсэн хаан Чэндө хотод байрлах зуны сэрүүн ордондоо маш өндөр дээд хэмжээнд хүлээн авчээ. Зөвхөн Амарсанаа ч биш нийт Монгол угсааны ихэс ноёдыг нийслэл Бээжин хотод биш Чэндө дэхь сэрүүн ордондоо хүлээн авдаг уламжлалтай байсан нь халдварт бодоо өвчин дэлгэрсэн бүс нутгаас ирсэн зочдыг тэнд тодорхой хугацаанд хөл хорионд байлгадагтай холбоотой байсан юм. Энх-Амгалан хаан Халхыг эзлэх бодолгүй байсантай нэгэн адил, Тэнгэр Тэтгэсэн хаанд ч тэртээ хол орших Зүүнгарын хаант улсыг эзлэх бодол байгаагүй гэдэг. Харин Амарсанаатай уулзаж хэд хоног хамт байх зуур Халх, Өвөрмонгол, Зүүнгарын урвасан ноёдын нэгдсэн хүчээр тийш дайрч нүүдэлчдийн хамгийн сүүлчийн эзэнт гүрэн Зүүнгарын хаант улсыг мөхөөж болох биш үү гэдэг бодол төрсөн тухай мөнөөх “Исгэрэх сүүдрэвчний элдэв явдал” түүхэн зохиолд өгүүлсэн байдаг.

Энэ зохиолын хятад нэр нь “啸亭杂录” бөгөөд манай түүх судлаач нөхдөд сонин болов уу хэмээн энд дурьдан өнгөрье! Тэгээд цааш түүхэн үйл явдал хэрхин өнгөрснийг нийт уншигчид мэдэж байгаа хойно цаг зав, цаас бэх хэмнэх үүднээс дэлгэрэнгүй нуршихыг түр түднэе! Харин тухайн үед Халх, Өвөрмонгол, Зүүнгарчуудаас бүрдсэн 100 мянган их цэрэг нэг дор цугларсан нь Чингисийн үеийн сүр хүчийг гайхуулсан хэр зэрэг тод томруун үйл явдал байсан нь тодорхой.

Тэдэнтэй хамт манж, хятад цэргүүд явсан нь 10-20 хувь л байсан болов уу? Манжууд нь гэж хятадуудаасаа ялгарахгүй бээвийсэн юмнууд байдаг. Энэ байдлыг олж хараад “Монголчууд бид чинь Манж Цин улсын цэргийн гол хүчийг бүрдүүлж байгаа юм байна. Бид цөөн тоотой зальхай манжуудын идэш болж өвөр зуураа харгалдан тулалдаад байгаа юм биш үү?” гэх бодол уг дайнд оролцогч том ноёдын толгойд зурсхийж, сэм үгсэн хуйвалдсанаар 1755-1758 оны хооронд Халх, Зүүнгарт Манжийн эсрэг бослого дэгдэхийн үндэс болсон талаар дээрхи түүхэн сурвалжид сонирхолтой жишээ баримт нэлээд байдаг.

Монголын хүч мохошгүй их, манжууд хүч дорой, хавьгүй цөөн байсныг батлах гээд дээр нэлээд урт зүйлийг урсгачихлаа. Гол нь тийм цөөхөн хүн амтай үндэстэн Монгол, Хятад тэргүүтэй хүчтэй өрсөлдөгч нарыгаа дарж авахад хоёр том хүчин зүйл нөлөөлсөн талаар нангиадын сул түүхчид онцлон өгүүлдэг талаар энэ бичлэгтээ өгүүлсү!

Нэгдүгээрт нангиадын уламжлалт улсыг засах, төр барих ухааны хөлгөн судар гэж болох “Гурван улсын үлгэр” сонгомол романыг манж хэлнээ орчуулж төрийн бодлогодоо ашиглажээ. Түүнийг Дахай нэрт том гүүш 1570-аад оны үед анх манж хэлнээ орчуулсан байдаг. “Гурван улсын үлгэр” улмаар манж хэлээр дамжин нэлээд хожуу монгол хэлэнд орчуулагдсан. Бас Хятадын үе үеийн хаад л унших эрхтэй байсан “Шан Янгийн хориотой ном”-д өгүүлсэн 5 аргыг Монгол нутагт яг хуулбарлан хэрэглэсэн нь маш тодорхой байдаг.

Тэр тав нь юу хэмээвээс:

01. Иргэдийг мунхруулах юм. Ингэхдээ айл өрхийн нэг л хүүхэд малчин болох эрхтэй бөгөөд хэрвээ 7 хүүтэй айл байлаа бол 6 нь заавал сүм хийдэд шавилан суух ёстой байжээ. Мөртлөө Бурханы ном судрыг эх монгол хэлээр биш заавал төвд хэлээр уншиж судлах хатуу журам мөрдүүлдэг байсан тухай 1920-иод оны эхээр тухайн үед Монгол Ардын Намтай нягт зузаан харилцаатай байсан умард Хятадын цэргийн эрхтэн Фэн Юйсян генерал “Миний намтар” зохиолдоо тодорхой өгүүлсэн байдаг. Тухайн үед манай улсын засгийн газар Монголд халдан түрэмгийлэхээр санаархаж байсан Жан Золингийн хүчийг тарамдуулахын тулд Фэн Юйсян генералтай тийнхүү нууцаар харилцаж зэр зэвсгээр туслаж байсан байгаа юм шүү. “Нэг лам буман их цэргээс илүү.” хэмээн Тэнгэр тэтгэсэн хааны тэрлэсэн шүлэг эдүгээ ч Чэндө хот дахь сэрүүн лаврингийн нэгэн дааман хаалган дээр бичээстэй байдаг.

02.Хүлцэнгүй, сул дорой байлгах
03.Зүдээх (Өртөө улаа болон хугацаагүй цэргийн албанд татах)
04.Гутаах (Есөн эрүү тулгах, тэмбүү, заг хүйтэн зэрэг халдварт өвчин тараах)
05.Ядуу зүдүү амьдруулах тэргүүтэн болно.

Хоёрдугаарт 1686 онд Францын 14-р Луи хааны элч болох 10 гаруй шашин номлогч нар Энх-Амгалан хаанд бараалхахдаа “Орос Сибирийн газрын зураг”-ийг өргөн барьсан нь хожмоо Халх Монгол, Зүүнгарын хаант улсуудыг мөхөөхөд маш чухал хэрэглэгдэхүүн болсон гэдэг юм.

Луи 14-р хаан Энх-Амгалан хаантай андын журам барилдахыг хүсээд шинэ тулгар хүчээ авч байгаа Орос гүрнийг баруун зүүн хоёр талаас нь хавчин байлдая гэдэг саналыг тавьсан гэдэг. Тэр үед Галданбошгот хаан Бээжингийн ар хударга газар болох Улаанбутанд тулж ирчихээд байсан тул Энх-Амгалан хаанд тийм холын санаа хаана байх билээ.

Францын 14-р Луи хаанаас Энх-Амгалан хаанд өргөн барьсан доорхи газрын зураг Монголын түүхийн маш чухал хэрэглэгдэхүүн баримтын нэг мөн байж таарна. Манай Чулуун дүүгийн байгуулсан Түүхийн музейд энэ мэт түүхэн баримтын ядаж хуулбар төдий нь ч гэсэн тавиастай байдаг бол мөн сайнсан. Олж тавихыг санал болгоё.

Д.Болдбаатар

Б.Галаарид: Тарсан олон Монголын хурсан түүхийг судлаач эрдэмтэн

Posted By Алсын Хараа On In Түүх | No Comments
“Буурлаас үг сонс” гэсэн алтан сургаалтай явж ирсэн дээ, манай ард түмэн. Одоо л ахмадаа адалдаг, үхээд өгөөч, тэгвэл бид хөгжих гээд байна гэж хараадаг болж. Гэтэл хүний насаараа хураасан туршлага, мэдлэг, эрдэм, ухаарал гэдэг үнэлж болшгүй өв их эрдэнэ бөгөөд оюун ухаан тэтгэвэрт гардаггүйг нотлон бүтээж туурвиж яваа олон сайхан хүмүүсийн нэг нь ахмад дипломатч О.Нямдаваа гуай юм. Тэрээр Монголын эх түүхтэй холбоотой олон сайхан бүтээл туурвисны заримынх нь талаар товчхон танилцуулъя.
1. БАЛБЫН МОНГОЛЧУУД NEPALI MONGOLS (УБ., 2013). О.Нямдаваа гуай Балбатай 1997 оноос холбогдож, ажлын шугамаар олонтаа очиж байхдаа тэнд байдаг монгол гаралтнуудын талаар судалж, харилцаа тогтоож, тэдний зан заншил, соёлын өв дэх монголчуудтай ижил төстэй зүйлүүдийн талаар ихээхэн баримт цуглуулснаа эмхэтгэсэн ном. Монгол судлалд цоо шинэ чиглэл буй болголоо гэж номын редактор Л.Хайсандай  доктор тэмдэглэсэн байна. Өмнө нь судалгааны эргэлтэд орж байгаагүй олон чухал мэдээ занги, баримт энэ номонд буй.  Балбын Засгийн газрын 1990 оны хүн амын тооллогоор тус улсын иргэдийн 35.6 хувь нь монгол гаралтай гэснийг монгол гаралтнууд нь хүлээн зөвшөөрдөггүй, 42 хувиас дээш буюу 10-12 сая хүн байгаа гэж үздэг аж. Монгол нутгаас нүүж очсон эртний монголчууд НТ 350-879 онд Балбын засаг төрийг удирдаж байжээ. Энэ цагийнхан нь болохоор “Монголын дуу хоолой” нэртэй сэтгүүл гаргаж, “Монголын зүрх сэтгэл” нэртэй хамтлаг байгуулж, “Мисс Монгол” тэмцээн зохион байгуулж, эрийн 3 наадмаа хийж, шимийн архиа нэрж, цагаан идээгээ бэлтгэн эртнээс түүхт соёлын өвөө хадгалж байгаа аж.
2. ИЛ ХАНТ УЛС (УБ., 2015). ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгээс эрхлэн гаргасан судалгааны бүтээл. Монголчуудын байгуулсан эзэнт улсуудын тухай тоймлон өгүүлээд Ил хант улсын түүх, засаглалын онцлог, шашин, ёс заншил, хэл соёл, хоолны соёл, урлаг, уран зохиол, дуу хөгжим, архитектур, хаадын бичиг захидал, өнөөгийн Монгол-Ираны харилцаа зэрэг өргөн сэдвээр олон хэлээрх судалгааны бүтээлүүд, ховор баримтууд, эх сурвалжид тулгуурлан бүтээжээ. Монгол төвт үзлийн үүднээс монгол хүн бичсэн гэдгээрээ үнэ цэнэтэй чухал бүтээл гэдгийг Ж.Баясах доктор онцолсон байна. Доктор Д.Цэвээндорж өмнөх үг бичихдээ уг бүтээлийн анхдагч шинж, ач холбогдлыг мөн өндрөөр үнэлжээ.
3. IL KHANS (УБ., 2015). О.Нямдаваа, С.Чулуунбаатар нарын бүтээл. Доктор О.Нямдаваа Ил хант улсаар мэргэшсэн гадаадын эрдэмтэн судлаачидтай харилцаж, Ил хант улсын түүхэн нутгаар явж судалсны үндсэн дээр Ил хаадын амьдрал, ордны жаяг ёс, соёл, захидал харилцаа, барилга архитектур зэрэг өргөн сэдвийг хамарсан сонирхолтой дүгнэлт, ажиглалтууд хийснээ эл бүтээлд тусгасан байна. Зураач С.Чулуунбаатар монгол зураачдаас анх удаа Ил хаадын хөргүүд бүтээсэн нь энэ номонд бас оржээ. Номын редактор Ш.Бира академич “Ил хант улс, тэдний хаадын түүх, монгол ухаан орж бүтээсэн шинэ зүйлийг нь монгол хүний нүдээр харж, шинэ тайлбарыг бий болгож, зарим зөрөөтэй зүйлийг нь тэмдэглэсэн байна” гэж энэ бүтээлийн талаар олзуурхан бичжээ.
4. BOLOD CHIGSANG (УБ., 2016). Өмнө дурдсан  “Ил хант улс”, “Ил хаад” номонд Болод Чинсангийн талаар зохиогч товч дурдсан нь буй. Тэрбээр Болод чинсангийн талаар судалгаа хийж, Ил хан Өлзийтийн 1304 оны нэгэн зарлигийг баталгаажуулж Болод чинсан гарын үсэг зуралцсан баримтыг судалгааны эргэлтэд оруулсан гавьяатан юм. О.Нямдаваа доктор үүгээр сэтгэл ханалгүй, Болод Чинсангийн талаар “Дорно, Өрнөдийг холбогч гүүр, Хубилай хааны Элчин, Ил хант улсад “монгол ах” нэрээр дурсагдан хүндлэгдсэн Болод Чинсан” нэртэй судалгааны өгүүлэл бичсэнээ 2016 онд монгол, англи хэлээр хэвлүүлжээ.
5. ИРАН ДАХЬ МОНГОЛ ӨВ СОЁЛ (Уран барилга, зоос, шашин). ШУА-иас эрхлэн хэвлүүлсэн. Ил хаадын үед монгол соёл, зан заншил, хэл, шашны нөлөө персийн орнуудад хэрхэн шингэн үлдэж, уламжлагдсан талаар өгүүлж, Ил хаадын дэлдүүлсэн зооснууд, зарлиг захидал зэрэг баримт бичиг, архивын материалуудыг ашигласнаас гадна Ил хант улсын талаар судалсан монгол, иран эрдэмтдийн бүтээлээс оруулснаараа энэхүү ном үнэ цэнэтэй.
6. АЛТАН ОРД УЛС (УБ., 2018). ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгээс эрхлэн гаргасан бүтээл. ОХУ-ын Казань, Толгоград, Астрахань, Саратов зурэг хотуудын хооронд буй Алтан орд улсын нийслэлүүд байсан газруудад очиж, Крымйг хөндлөн гулд туулж, Батын Сарай, Бэрхийн Сарай, Үхэг зэрэг хотуудын малтлага судалгаатай танилцаж, Алтан Орд улсын талаар судалгаа хийж буй эрдэмтэдтэй уулзаж, монгол хэлээрх бичиг баримтууд, язгууртны хувцасны соёл, монгол нэртэй газар ус, зоос, барилга байгууламж, хаадын бунхны талаар өгүүлсэн энэ номын редактор Д.Цэвээндорж академич ийм нарийн судалгааг өөрийн биеэр явж газар дээр нь хийсэн анхны монгол эрдэмтэн гэж үнэлсэн нь яалтгүй оносон дүгнэлт мөн.
7. МОНГОЛ, ЭНЭТХЭГИЙН ЭРТНИЙ ХЭЛХЭЭ ХОЛБОО (УБ., 2020). Энэ номонд Энэтхэгийн үндэсний музей дэх хүннү зоос, чулуун бичиг, баганын бичээс, хүннүчүүд Энэтхэгийг эзэлсэн тухай 12 эх сурвалж, Их Монгол, Цагадайн улс, ил хант улсын үеийн харилцаа, монгол хаадын миниатюр зураг, Энэтхэгийн монголжуу хүмүүсийн тухай зэрэг маш олон сонин содон, чухал мэдээлэл энэ номонд оржээ. “Энэхүү бүтээл нь Монголын түүхчдэд төдийлөн мэдэгдээгүй байсан зүйлийг ил болгон судлан гаргасан” гэж номын өмнөх үгэнд Жавахарлал Неругийн их сургуулийн профессор Шарад К Сони үнэлсэн байна.
8. ЦАГААДАЙН УЛСЫН ӨВ СОЁЛ (УБ., 2022). Цагаадайн эзэнт улсын түүх, соёлын өвийг тусгайлан судлахын тулд Төв Азийн орнууд, Шинжаанаар явж, Цагаадайн монголчуудын ахуй амьдрал, хаад хатдын дурсгал, түүхт хотуудын талаархи мэдээ баримтыг монгол, англи хэлээр оруулсан. Энэ номонд Афганы монголчууд, Бабурын монголчууд, Цагадайн эзэнт улсын төрийн хэл, Цагаадай ханыг  дагалдан Төв азид очсон монгол аймгууд, Чингис хаан түүний удмынхны дэлхийд оруулсан 37 хувь нэмэр зэрэг сонирхолтой баримт, бичвэр, илтгэлүүд багтсан байна.
 Доктор, профессор О.Нямдаваа “Иран дахь монгол өв соёл”, “Хүннүчүүд Энэтхэг, Персид”, “Монгол, Энэтхэгийн харилцаа, хамтын ажиллагааны нэгэн жаран”, “Монгол-Энэтхэг: Өнө эртний, өнөөгийн түншүүд”, “Дэлхийн монголчууд” зэрэг монгол, англи хэлээр бичсэн номууд, баримтат кинонууд, үзэсгэлэнгүүд гээд Монголын түүх, соёл, гадаад харилцааны талаар бүтээл туурвил арвинтай эрдэмтэн юм.  Тарсан олон монголчуудын хурсан их түүхийг судлах ажилд зүрх сэтгэлээ зориулж, дараа дараагийн судлаачдад зам гаргаж яваа ахмад дипломатч, буурал эрдэмтэн О.Нямдаваагийн бүтээлүүдийг унших бүрт дараагийн бүтээл нь юу байх бол, ямар гээчийн сонин содныг гаргаж ирэх бол хэмээн сэтгэл долгисдог билээ. Та минь урт насалж, улам ихийг бүтээгээрэй!
Урианхан Б.ГАЛААРИД